باوجود نگرانی‌های بسیاری که از جنبه‌های اقتصادی و اجتماعی وجود دارد، مهاجرت به‌طورکلی تولید ناخالص داخلی جهان را افزایش داده است. آمار می‌گوید امروزه جمعیت کسانی که در کشوری غیر از کشور محل تولد خود زندگی‌ می‌کنند، بالغ بر ۲۸۰ میلیون نفر است. از این تعداد حدود ۸۵ درصد به‌صورت اختیاری و فقط ۱۵ درصد از مهاجران جهان به اجبار ترک خانه و کاشانه کرده‌اند. در طول ۱۷ سال اخیر تعداد کل مهاجران در جهان ۸۵ میلیون نفر افزایش داشته است. در سال ۲۰۱۸ مهاجران ۳.۴ درصد جمعیت جهان را تشکیل می‌دادند.

جهان بدون مرز

در دنیای امروز، جغرافیا و مرزهای جغرافیایی به یک مفهوم ذهنی تبدیل شده‌اند. مفاهیمی چون کشور و ملیت دچار تغییراتی بنیادین شده‌اند. حالا دیگر کشور بزرگی از انسان‌ها در کره زمین به وجود آمده که نه زبان مشترکی دارند و نه پایبند زمین مشترکی هستند. فقط در یک ویژگی بسیار مهم مشترک‌اند: اهل هجرت‌اند. هر چیز آشنایی را که از بدو تولد با آن خو گرفتند رها کرده‌ و برای شروع زندگی دیگر در جغرافیایی دیگر از کره زمین همه چیز را پشت سر گذاشته‌اند. رشد مهاجرت در جهان طی دهه‌های گذشته یک روند پایدار و تدریجی بوده است: از حدود ۹۰ میلیون نفر در سال ۱۹۶۰ به حدود ۲۸۰ میلیون نفر در سال ۲۰۱۸.

وضعیت مهاجرت در دنیا

مبدأ تقریبا ۸۰ درصد مهاجرت‌ها، کشورهای در حال توسعه است. ۳ ناحیه مهاجرخیز جهان عبارت‌اند از امریکای لاتین (۱۸درصد)، اروپای شرقی و آسیای مرکزی (۱۶درصد) و خاورمیانه و شمال افریقا (۱۴درصد).

عمده روندهای مهاجرت در جهان از کشورهای درحال توسعه به کشورهای توسعه‌یافته است. البته عکس این قضیه نیز وجود داشته و روند مهاجرت از کشورهای توسعه‌یافته به کشورهای درحال توسعه نیز رخ داده است. ۵ ناحیه اروپای غربی، امریکای شمالی، کشورهای عربی حوزه خلیج‌فارس، اقیانوسیه و نواحی توسعه‌یافته آسیای شرقی و جنوب شرق مقصد ۸۷ درصد مهاجران به کشورهای توسعه‌یافته هستند.

مهاجران جهان به دو گروه مهاجران داوطلب و پناهندگان و پناهجویان تقسیم می‌شوند. مهاجران داوطلب عموما کسانی هستند که در جست‌وجوی فرصت‌های اقتصادی، با برنامه‌ریزی و بررسی شرایط به کشوری دیگر مهاجرت می‌کنند، اما پناهندگان و پناهجویان مجبور به ترک وطن‌شان هستند. بیش از ۸۵ درصد مهاجرت‌ها در دنیا اختیاری است. این مهاجرت تدریجی است و به همین دلیل به کشورهای مقصد فشار کمتری وارد می‌شود. بیشتر مهاجران اختیاری در جهان بزرگسالان در سن کار هستند و ۶۰ میلیون نفر از آنها تحصیلات تکمیلی داشته‌اند. مهاجرت‌های اجباری برنامه‌ریزی نشده‌اند. از ویژگی‌های مهاجران اجباری نیاز به خدمات اولیه فوری و تامین امنیت است. این مهاجران در همه رده‌های سنی قرار دارند و بیشتر مایلند به کشورهای همسایه مهاجرت کنند.

اثرات مثبت و منفی مهاجرت

مهاجرت، خواه به‌صورت اختیاری باشد و خواه اجباری، اثرات مثبت و منفی بسیاری برای کشورهای مقصد و مبدأ ایجاد می‌کند. یکی از این اثرات منفی خروج نیروی کار از کشورهای مبدأ است. این پدیده در بعضی از کشورهای مبدأ مهاجرت آن قدر زیاد شده که به‌طرز معناداری بر اقتصاد این کشورها تاثیر گذاشته است. به‌عنوان مثال باوجود رشد جمعیت طبیعی و مثبت، به‌علت مهاجرت‌های فراوان جمعیت گرجستان و ارمنستان طی ۲۵ سال گذشته ۱۵ تا ۲۷ درصد کاهش داشته است.

یکی دیگر از واضح‌ترین اثرات منفی مهاجرت در کشورهای مبدأ، پدیده فرار مغزها است؛ پدیده‌ای که در آن نخبه‌ترین افراد یک جامعه که تحصیلات، آموزش و مهارت‌های بالایی دارند کشور را ترک می‌کنند.

البته کشورهای مقصد نیز از اثرات منفی پدیده مهاجرت در امان نیستند. تحقیقات موسسه مکنزی نشان می‌دهد بسیاری از اروپاییان درباره آینده بدبین هستند و نظراتی منفی درباره حضور مهاجران دارند. در نظرسنجی اخیر مرکز PEW حدود ۶۰ درصد پاسخگویان اروپایی نگران این بودند که افزایش تعداد پناهندگان باعث افزایش احتمال خطر تروریسم در این قاره شود و ۵۰ درصد آنان معتقد بودند پناهندگان بار اقتصادی دارند و منافع اجتماعی اروپاییان را به خطر می‌اندازند. و اما فواید مهاجرت برای کشورهای مقصد؛ یکی از فوایدی که مهاجرت می‌تواند برای کشورهای مقصد ایجاد کند افزایش میزان تولید ناخالص داخلی است. با اینکه کشورهای توسعه‌یافته مقصد ۶۵ درصد مهاجران سراسر جهان هستند، ۹۰ درصد تولید ناخالص داخلی مهاجران جهان در این کشورها به‌وقوع می‌پیوندد. در سال ۲۰۱۷ مهاجران حدود ۱۳ درصد کل تولید ناخالص داخلی کشورهای توسعه‌یافته و ۳ درصد کل تولید ناخالص داخلی کشورهای کمتر‌توسعه‌یافته را محقق کرده‌اند که این امر به‌دلیل تفاوت در تعداد مهاجران و سرانه تولید است.

انتقال دارایی از فواید مهاجرت برای کشورهای مبدأ است. مهاجران با مهاجرت درآمد خود را افزایش می‌دهند که بخش زیادی از این درآمد از طریق مصرف کالا و خدمات به اقتصاد کشور مقصد بازمی‌گردد و بخشی نیز ذخیره و برای خانواده‌ها و بستگان مهاجران در کشور مبدأ ارسال می‌شود. فایده دیگر مهاجرت برای کشورهای مبدأ این است که در بسیاری از کشورها برای افراد با سطح تحصیلات بالا یا مهارت‌های خاص مشاغل متناسب وجود ندارد. مهاجرت در بلندمدت باعث می‌شود تطبیق شغلی در جامعه ایجاد شود و افراد بیکار و هزینه‌های آن کاهش پیدا کند.

سخن پایانی

جهان به‌هم پیوسته امروز شاخص‌های زیادی را معرفی می‌کند که نشان می‌دهد قرن ۲۱ قرن مهاجران است. آنچه مسلم است پدیده مهاجرت در سال‌های اخیر افزایش چشمگیری داشته است. مهاجرت دارای جنبه‌های مثبت و منفی برای هر دو کشور مبدأ و مقصد است. کشورهای مهاجرپذیر به‌شدت مراقبند که چه کسی وارد مرزهای کشورشان می‌شود. با این همه بسیاری معتقدند مهاجران برای یک جامعه فرصتی برای پیشرفت و تولید بیشتر هستند و نباید به آنها به‌عنوان بار اضافه یا وظیفه‌ای خیرخواهانه نگریست.