زلزله یکی از بلایای طبیعی است که نه می‌توانیم آن را پیش‌بینی کنیم و نه می‌توانیم جلوی آن را بگیریم. بدین‌منظور، در علم مهندسی مقاوم‌سازی ساختمان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. مقاوم‌سازی ساختمان‌ها در برابر زلزله چه ساختمان‌های قدیمی و چه ساختمان‌ها جدید بسیار پراهمیت است و استانداردهای خاصی برای طراحی یک ساختمان مناسب در آیین‌نامه‌های ساختمانی هر کشور آمده که باعث نظارت بیشتر روی ساختمان‌ها شده است. اگرچه تقسیم‌بندی کیفیت ساختمان‌ها و در نظر گرفتن مسکن و مسائل مرتبط با آن از نظر کارشناسان و صاحب‌نظران مختلف، متفاوت است، اما این موضوع انکارناپذیر است که یکی از عناصر کلیدی کیفیت زندگی افراد در محیط شهری همان کیفیت و ایمنی ساختمان‌ها است. سرپناه مناسب تنها به‌معنای وجود یک سقف بالای سر هر شخص نیست، بلکه آسایش مناسب، فضای مناسب، دسترسی فیزیکی و امنیت مالکیت، امنیت و دوام سازه‌ای، بهداشت و آموزش و مکان مناسب است که باید موردتوجه قرار بگیرد. در ساختمان‌سازی باید اطمینان داشته باشیم ساخت‌وساز به عموم مردم در اطراف ساختمان و کارگرانی که در آن مشغول به کار هستند، خطری نمی‌رساند. برای این منظور، باید تسهیلات و امکاناتی مهیا شود تا ضمن استفاده از آنها عوارض خطرات و تهدیدات را به‌حداقل رساند. صمت در این گزارش به‌‌مناسبت روز ملی ایمنی در مقابل زلزله ضرورت ایمن‌سازی ساختمان را بررسی کرده است.

خطر در کمین ساخت‌وساز

چندین‌بار، شاهد آن بودیم که زلزله‌های کوچک، ساختمان‌های زیادی را در شهرهای مختلف کشور ویران کرده است. رعایت نکردن نکات ایمنی در زمان ساخت، یکی از علت‌هایی است که باعث می‌شود بسیاری از ساختمان‌ها در اثر زلزله‌های کوچک تخریب شوند. از سوی سازمان آتش‌نشانی به ساختمان‌های در حال ساخت بارها هشدار رعایت نکات ایمنی صادر شده است. سازندگان ساختمان‌ها، کمتر به نکات ایمنی توجه کرده‌اند و ساخت‌وساز اصولی را در نظر نمی‌گیرند. باتوجه به هشدارهای سازمان آتش‌نشانی و نظارت‌شان بر ساخت‌وسازهای اصولی، همچنان شاهد آن هستیم که تعداد ساختمان‌های پرخطر و در معرض ریزش بسیار هستند. تعدادی از سازندگان، به‌دلیل هزینه‌بر بودن ایمن‌سازی ساختمان‌ها، توجهی به هشدارهای سازمان آتش‌نشانی نکرده و قوانین ساخت را نادیده می‌گیرند. همین امر سبب می‌شود تا با کوچک‌ترین زلزله، شاهد تخریب ساختمان‌های ناایمن باشیم. در کنار ابعاد مختلف کیفیت زندگی، مسکن یکی از مهم‌ترین این ابعاد تلقی می‌شود، زیرا دارای یک نقش اساسی در بهبود وضعیت ساکنان شهرها و تامین‌کننده حس رضایتمندی برای افراد است. همچنین، تاثیر عمیقی بر سلامت، کارآیی، رفتار اجتماعی، رضایتمندی و رفاه عمومی جامعه ایفا می‌کند. موضوع ساخت‌وساز باکیفیت و ایمن یکی از مهم‌ترین مسائل کشورهای در حال توسعه از جمله ایران است، زیرا اگرچه افزایش سرعت ساخت‌وسازها تاحدودی جوابگوی نیازهای کمی و مادی شهروندان است، اما بی‌توجهی به جنبه‌های کیفی، چالش‌های فرهنگی و روانی را در پی خواهد داشت.

مثلث ایمنی در ساخت‌وساز

عباس اکبرپور، عضو سابق نظام مهندسی در رابطه ساخت‌وسازهای ناایمن به صمت گفت: در فرآیند ساخت‌وساز طراحی، نظارت و اجرا از اهمیت زیادی برخوردار هستند و مثلثی ضروری برای بالا بردن ایمنی یک سازه به‌شمار می‌روند. متاسفانه در هر ۳ بخش ضعف‌های زیادی وجود دارد که باید حل شوند.

وی در ادامه بیان کرد: در بخش طراحی بسیاری از نرم‌افزارهای مورداستفاده برای ساخت‌وساز غیراستاندارد هستند و منجر به نتایج نادرست می‌شوند. این نرم‌افزارها قفل شکسته هستند، یعنی نرم‌افزارهای اورجینال و اصلی نیستند. حتی ممکن است در ظاهر نتایج ایمنی را هم نشان دهد، اما در عمل نواقص زیادی را پدید می‌آورند. از طرف دیگر، سازه ساخته‌شده باید نقشه اجرایی داشته باشد. در یک اتفاق عجیب، نقشه‌های اجرایی در بیشتر شهرها از جمله شهر تهران بعد از تایید سازمان نظام مهندسی و بعد از اخذ مجوزهای لازم دوباره بازطراحی می‌شوند و تغییر می‌کنند و بیشتر ساختمان‌ها با استفاده از نقشه دوم ساخته می‌شوند که با نقشه اول مغایرت زیادی دارد. مهندسان ناظر باید مجریان را مجاب به استفاده از نقشه اولیه و مصوب کنند که متاسفانه این اتفاق رخ نمی‌دهد.

مورد بعدی بحث اجرا است که براساس مبحث ۲ مقررات ملی تدوین شده است. بسیاری از ساختمان‌های ما با مجریان صوری ساخته می‌شوند. این افراد تنها با اندک وجهی که دریافت می‌کنند، به مالکان این اجازه را می‌دهند که تخلف‌های متعدد در ساخت‌وساز انجام دهند. با این تفاسیر، جدا از موضوع مصالح ساختمانی غیراستاندارد که کنترل زیادی بر آن صورت نمی‌پذیرد، کنترل کیفی سازه‌ها باید توسط مجموعه‌های علمی که وابستگی به نهادی خاصی ندارند، انجام گیرد، زیرا این مجموعه‌ها به‌طورمستقل تصمیم می‌گیرند، اما در عمل این امر توسط کارمندان سازمان استاندارد که تخصص لازم را برای بررسی و کنترل سازه ندارند، انجام می‌شود.

ساختمان‌ها باید به‌طورمستمر، کنترل کیفی شوند

اکبرپور خاطرنشان کرد: در همه‌جای دنیا، سازه‌ها به‌عنوان سرمایه‌های ملی حساب می‌شوند و بعد از ساخت به‌طورمستمر مورد بازرسی و نظارت قرار می‌گیرند، اما متاسفانه در کشور ما چنین قانونی وجود ندارد و سازه بعد ساخت به خود رها می‌شود. ساختمان‌ها باید به‌صورت ادواری بازرسی شوند و مشخص شود که یک سازه در چه مرحله‌ای از سطح کیفی قرار دارد. در نهایت اطلاعات کسب‌شده از وضعیت ساختمان‌ها گزارش می‌شود. شرکت‌های بیمه با همین گزارش‌ها نرخ بیمه یک ساختمان را مشخص می‌کنند. در کشور ما این روند متفاوت است و همه ساختمان‌ها اکثرا نرخ بیمه مشابهی دارند. متاسفانه ما قانونی به اسم «نظارت پس از ساخت» و «نگهداری ساختمان» نداریم و برای این موضوع، متخصصی پرورش داده نشده است. این عضو هیات‌علمی دانشگاه با بیان اینکه فرونشستی که در کشور ما وجود دارد، یکی از بالاترین درصدها را در جهان دارد و در تهران سالی ۳۰ سانتیمتر نشست رخ می‌دهد، افزود: با قبول این موضوع، حتی اگر یک سازه در برابر زلزله ۶ ریشتری مقاوم شود، ممکن است با فرونشست زمین، این مقاومت به ۴ ریشتر یا کمتر کاهش یابد. هیچ‌گونه تمهیداتی برای ارزیابی آسیب‌پذیری سازه‌های موجود در تهران براساس فرونشست‌ها انجام نپذیرفته است. بنابراین، آنچه شهرداری از ساختمان‌های ایمن و ناایمن منتشر می‌کند، صحت ندارد و براساس مباحث علمی نیست. ما از تکنولوژی‌های نوینی که در راستای مقاوم‌سازی و بهسازی لرزه‌ای باشد، بسیار کم استفاده می‌کنیم، دقیقا مثل استفاده از میراگرهای فعال که در بسیاری از کشورها در حال استفاده شدن است و ما بهره‌ای از آن نمی‌بریم. متاسفانه با این وضعیت ساخت‌وساز در کشور، با یک زلزله تقریبا شدید در کلانشهری مثل تهران، فاجعه‌ای غیرقابل‌تصور رخ خواهد آمد. سناریوهای وحشتناک وقوع زلزله احتمالی در تهران، شهر را به جهنم تبدیل می‌کند.

این کارشناس ارشد شهرسازی در خاتمه عنوان کرد: متاسفانه ما در فرآیند کاری خود از اصول جهانی تبعیت نمی‌کنیم. اصول جهانی می‌گوید که وقتی شهری می‌خواهد ساخته شود، ابتدا باید برای خیابان‌ها برنامه‌ریزی کرد، خیابان‌ها و کوچه‌ها باید در طراحی قرار بگیرند و سپس مشخص شود که قسمت‌های تجاری و مسکونی شهر در کجا است و بافت مربوطه را مشخص می‌کنند و باید امکانات لازم مثل بیمارستان‌ها، ورزشگاه‌ها، پارک‌ها، مراکز آموزشی و … همه مشخص و جانمایی شود و به‌دلخواه اجازه جابه‌جایی و تغییر نداریم، حتی ارتفاع ساختمان‌ها نمی‌تواند تغییر کند. من فکر می‌کنم باوجود کاستی‌هایی که وجود دارد، مهندسین ناظر معمولا گزارش‌های خود را به شهرداری می‌دهند، اما شهرداری‌ها اقدامات لازم را انجام نمی‌دهند، با ارتباطاتی که مالکان با شهرداری برقرار می‌کنند، مجوزها به‌راحتی صادر می‌شود و به‌آسانی این فرآیند را دور می‌زنند، چون زمینه‌های لازم در اختیار مهندسین ناظر نیست.

ضرورت ارتقای تاب‌آوری شهری

اکبر رحمتی، کارشناس شهرسازی به صمت گفت: جلوگیری از وقوع حوادث طبیعی مانند زلزله، کاری بسیار دشوار است و هرساله وقوع چنین حوادثی در سراسر جهان، خسارت‌هایی جدی را به‌همراه دارد، اما نباید از این حقیقت غافل شد که با استفاده از دانش، تخصص و تجربه قادر هستیم تا خسارت‌های جانی و مالی را در ساخت‌وساز به‌طورقابل‌توجهی کاهش دهیم. بدیهی است که ساختمان‌ها از مهم‌ترین و اساسی‌ترین عواملی هستند که در هنگام وقوع بلایای طبیعی آسیب می‌بینند و بیشترین خسارت‌ها را به شهر و شهروندان وارد می‌کنند. به‌همین‌دلیل، در دهه‌های گذشته، استانداردها و مقرراتی برای ساخت ساختمان‌ها تدوین شده است. تدوین دستورالعمل‌ها، قوانین و مقررات ساخت، بهبود کیفیت مصالح ساختمانی، تغییر تکنولوژی ساخت، استفاده از روش‌هایی برای افزایش ایمنی ساختمان و طراحی ساختمان‌ها به‌نحوی‌که از انعطاف‌پذیری لازم برای جذب ارتعاشات برخوردار باشند، از این روش‌ها هستند. وی در ادامه بیان کرد: درباره شهر تهران، وجود گسل‌های فعال و خطرناک در پایتخت نشان می‌دهد که لازم است به مسئله ایمنی در این شهر بیشتر توجه شود. افزایش کیفیت ساخت‌وسازهای شهری، عامل اصلی و حیاتی برای کاهش خطرات ناشی از زلزله و ارتقای تاب‌آوری شهری است. به‌همین‌علت، این موضوع باید در اولویت کاری مسئولان قرار گیرد و با استفاده از توانایی کارکنان متخصص، خدمات مشاوره شرکت‌های تخصصی و دانشگاه‌ها و انجام بازدیدهای مکرر، تدوین دستورالعمل‌ها و اصلاح بخشنامه‌های گذشته، ایمنی ساختمان‌ها افزایش یابد.

خطرات زلزله جدی گرفته شود

رحمتی بیان کرد: به‌منظور کاهش خطرات ناشی از زلزله و بهبود کیفیت ساختمان‌های قدیمی که براساس آخرین ضوابط و آیین‌نامه‌های لرزه‌ای طراحی و ساخته شده‌اند و بخش عمده‌ای از ساختمان‌های آسیب‌پذیر شهر تهران را تشکیل می‌دهند، برنامه‌های تقویت و بازسازی ساختمان‌های قدیمی باید جدی‌تر پیگیری شوند. در ضمن، افزایش آگاهی عمومی درباره ایمنی ساختمان‌ها و رفتار صحیح در مواقع بحران نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. برگزاری دوره‌های آموزشی و توزیع مطالب آموزشی در مدارس و سایر مراکز عمومی، آموزش مردم درباره رفتار صحیح در زمان خطرات، اقدامات ایمنی و نحوه استفاده از تجهیزات ایمنی از جمله اقداماتی هستند که می‌توانند در کاهش خطرات ناشی از ضعف ایمنی سازه‌ها موثر باشند. این کارشناس شهرسازی در خاتمه گفت: ایجاد یک سیستم مدیریت بحران موثر و هماهنگ، شامل طرح‌ریزی مقاومت در برابر خطرات، تمرین‌های عملی و هماهنگی بین نهادهای مختلف مسئول در زمان بحران، از اهمیت بالایی برخوردار است. در نهایت، همکاری و هماهنگی بین نهادها، سازمان‌های مربوطه و جامعه در کلیه مراحل اجرای ایمن‌سازی ساختمان‌ها حائزاهمیت است. تعامل و همکاری بین دولت و نهادهای مرتبط می‌تواند به بهبود ساخت‌وساز و افزایش کیفیت خانه‌ها کمک کند.

سخن پایانی

زلزله‌ها می‌توانند خسارت‌های جدی از جمله خرابی ساختمان‌ها، فروپاشی پل‌ها، رانش خاک، تولید رگه‌های ترک در زمین، تغییر آبرسانی، ایجاد رانش‌های زمینی، انهدام تاسیسات برق، از دست دادن منابع آبی و بسیاری از آثار دیگر را به زندگی و تمدن بشری برسانند. متاسفانه باوجود الزامات و ضوابط موجود در مقررات ملی ساختمان در زمینه رعایت نکات ایمنی در حوزه ساختمان‌سازی شاهد آن هستیم که همچنان مشکلاتی در این بخش وجود داشته است و خسارت‌های ناشی از بی‌توجهی به این امر بر این حوزه وارد می‌شود. بدون شک مسئله ایمنی باید به‌صورت خاص نیز در تمامی بخش‌ها مانند کارگاه‌های ساختمانی، صلاحیت پرسنل و … مدنظر قرار بگیرد که متاسفانه ما در این حوزه دچار مشکل هستیم. تاکنون صنعت ساختمان‌سازی با تعداد زیادی از نیروهای ماهر و پاسخگو به عملیات ساختمانی مواجه نبوده است و هرکسی که قادر به جمع‌آوری سرمایه‌ای برای خود بوده به‌عنوان سازنده وارد عرصه ساخت‌وساز شده و بدون بهره‌گیری از پرسنل ماهر به کار خود ادامه داده؛ امری که نتیجه‌اش، شرایط امروز را به‌بار آورده است. ایمنی در ساخت یکی از مهم‌ترین عوامل در ساخت‌وساز است. با رشد روزافزون جمعیت، تحولات عظیمی در صنعت ساختمان‌سازی به‌وجود آمده است. احتمال وقوع حوادث را به‌کلی نمی‌توان از بین برد،اما با رعایت بعضی از نکات ایمنی و حفاظتی، می‌توان آن را به مقدار قابل‌توجهی کاهش داد؛ بدین‌معنی که به‌وسیله مدیریت صحیح و طرح نقشه از قبل و کنترل روش‌های انجام کار، می‌توانیم به هدف‌های ایمنی خود در تمام مراحل ساخت‌وساز خود برسیم. مسئله این است که زمان برای پرداختن به ساختمان‌های بسیار پرخطر حیاتی است. باید لیست ناایمن‌ها زودتر بروزرسانی و روند نظارت تشدید شود. کارشناسان حوزه ساختمان البته معتقدند که از دهه ۹۰ به بعد، وضعیت ساختمان‌های پایتخت از نظر کیفی نسبت به گذشته بهتر شده است و نباید نگاه تک‌بعدی و سیاه به ساخت‌وساز در کلانشهر تهران داشت. با این همه، همچنان کیفیت ساختمان‌ها در تهران یکی از کلیشه‌ای‌ترین دغدغه‌هایی است که ساکنان این ابرشهر را آزار می‌دهد.