مسئولیت‌پذیری یا مسئولیت‌گریزی؟!
سئولیت اجتماعی در بخش شهرسازی و به‌ویژه مسکن به‌معنای تعهدات و وظایفی است که سازمان‌ها و ارگان‌های ذی‌ربط در قبال جامعه دارند.
ماین مسئولیت‌ها به‌منظور تامین مسکن مناسب و پایدار برای افراد در جامعه، بهبود شرایط زندگی و رفاه عمومی افراد، حفظ منزل و محل زندگی به‌عنوان حق اساسی، حمایت از محیط‌زیست، نوسازی بافت فرسوده، توجه به مناطق آسیب‌دیده در برابر بلایای طبیعی، معماری سازه‌ها، زیباسازی شهری، توسعه پایدار و ایجاد فرصت‌های شغلی و اقتصادی برای شهروندان است. دولت و نهادهای مربوطه برای مدیریت موارد یادشده، مسئولیت دارند تا با ارائه برنامه‌ریزی درست و با زمان‌بندی کامل، مشکلات موجود را برطرف کنند. از طرفی، ساماندهی بازار مسکن شامل ساخت‌وساز مسکن مقرون به صرفه، ایجاد خانه‌های اجاره‌ای با نرخ مناسب، ارائه تسهیلات مالی برای خریداران مسکن و توسعه روش‌های نوآورانه برای ساخت‌وساز است که نیاز به توجه دارد و نیابد تنها به وعده‌ها اکتفا کنیم. اکنون‌که دولت قدم بلندی برای ساخت مسکن و ساماندهی این بازار در پیش گرفته که متاسفانه در اجرای آن موفق نشده است؛ بنابراین هر نهادی که می‌تواند باید به‌نحوی در این امر مشارکت کند تا اهداف با سرعت بیشتری پیش رود. در حال حاضر نیز، شاهد هستیم بسیاری از نهادها نظیر سازمان ملی زمین و مسکن، شرکت عمران شهرهای جدید، شرکت بازآفرینی شهری، سازمان زیباسازی شهری، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی و ستاد فرمان اجرایی حضرت امام (ره)، تعاونی مسکن، شهرداری و... در تلاش هستند تا در راستای مسئولیت اجتماعی خود به ساخت مسکن و شهرسازی کمک کنند. صمت در گزارش به بررسی نقش مسئولیت اجتماعی در پیشبرد اهداف بخش مسکن و شهرسازی پرداخته است.
مسکن و شهرسازی در مرداب مشکلات!
کشور ما در تمام حوزه‌های راه و شهرسازی با مشکل روبه‌رو است و هیچ جای بحثی در آن نیست. بخشی از این مشکلات به نبود ظرفیت‌های کافی بر می‌گردد و برخی به تعلل‌ها و بی‌توجهی‌های چند دهه اخیر مرتبط است. البته در این بین نباید از تاثیر سوءمدیریت و نبود مسئولیت اجتماعی نیز غافل شویم، چراکه اگر هر بخش و نهاد، وظایف خود را به‌درستی انجام می‌داد و مسئولیت خود را به بخش دیگری منتقل نمی‌کرد، شرایط فعلی به‌وجود نمی‌آمد که بخش راه، مسکن و شهرسازی ما در مرداب مشکلات فرو رود.مشکلات به‌قدری زیاد است که شاید در این گزارش نتوانیم به همه آنها بپردازیم، اما آنچه همگان به آن اشراف دارند، نبود مدیریت در بیشتر پروژه‌های راه و شهرسازی است که باعث شده نه تنها مردم بلاتکلیف بمانند، بلکه سرمایه و ظرفیت‌های کشور تضعیف شود. اکنون پس از ۱۶سال، هنوز ساخت و تحویل پروژه‌های مسکن مهر به اتمام نرسیده که پروژه‌های نیمه‌کاره طرح نهضت ملی مسکن نیز به آن افزوده شده است و هم‌اکنون به سرنوشت واحدهای ناتمام مسکن مهر دچار شده‌اند. واحدهایی که نه‌تنها فاقد زیرساخت‌های ضروری و مناسب همچون حمل‌ونقل، جاده مناسب، بیمارستان، مدرسه، امکانات رفاهی و تفریحی، کلانتری و... است، بلکه مشخص نیست حتی همان واحدهای خام بدون زیرساخت، چه زمانی به‌دست مردم می‌رسد.در بحث نوسازی بافت فرسوده و مسکن روستایی نیز شرایط شاید کمی بهتر از پروژه نهضت ملی مسکن باشد، اما بازهم نواقص مدیریتی و تعلل بسیاری در اجرایی شدن اهداف تعیین‌شده مشاهده می‌شود.
مسکن روستایی در کشور با مشکلات فراوانی مواجه است که مهم‌ترین مشکل، آسیب‌پذیری مسکن روستایی در برابر مخاطرات محیطی است. استفاده از مصالح کم‌دوام و عدم‌رعایت ضوابط فنی در ساخت‌وساز مسکن روستایی، نقش مهمی در این زمینه دارد. در آسیب‌پذیری مسکن روستایی فقط روستاییان مقصر نیستند، بلکه مسئولان هم نظارت کمی بر ساخت‌وسازهای روستایی دارند. بنای اصلاح ساختار ساخت‌وساز در خانه‌های روستایی و کاهش آسیب‌پذیری این خانه‌ها از مخاطرات طبیعی، نیازمند مدیریت جامع و نظارت‌های مستمر در قالب مسئولیت اجتماعی است.همچنین، اهمیت و نقش مبلمان شهری در خدمات‌رسانی و زیباسازی شهری بر هیچ‌کس پوشیده نیست و مبلمان شهری از اجزای ضروری و جدایی‌ناپذیر شهرها محسوب می‌شود، اما بی‌توجهی چندساله به بازسازی بافت فرسوده و روال کند پروژه‌های شهرداری باعث شده است تا کلانشهری مثل تهران کمبودهای بسیاری زیادی در بخش‌های مختلف داشته باشد و در برابر مخاطرات طبیعی نظیر زلزله به‌شدت آسیب‌پذیر باشد.
مدیریت سالم در گرو مسئولیت اجتماعی است
عباس زینعلی، کارشناس و تحلیلگر بازار مسکن درباره تاثیر مسئولیت اجتماعی در مدیریت بخش مسکن به صمت گفت: تا زمانی که حس مسئولیت فردی در تک‌تک‌مان شکل نگیرد و به‌تبع آن، مسئولیت اجتماعی تنظیم نشود، مدیریت سالم، صحیح و دقیق عملی نمی‌شود، از این‌رو باتوجه به اینکه حس مسئولیت فردی و اجتماعی برخی مدیران در جریان عمل، ضعیف است؛ مدیران ما ابزار مدیریتی خود را از دست می‌دهند. در واقع، اگر مسئولیت فردی و اجتماعی در سیستم مدیریت جایی نداشته باشد، کل یک شبکه با مشکل و نقص روبه‌رو می‌شود. طبیعی است که مسئولیت اجتماعی پایه‌ای برای تشکیل و پیشبرد یک مدیریت صحیح است. وی در ادامه باتوجه به شرایط بازار مسکن در کشور عنوان کرد: متاسفانه حال و اوضاع بازار مسکن در کشور ما شرایط خوبی را سپری نمی‌کند و در این‌بین، هیچ مقام مسئولی پاسخ صریحی از شرایط فعلی به مردم ارائه نمی‌دهد و مشخص نیست این بازار به کدام سمت‌وسو می‌رود. پاسخگویی به این معنی نیست که یک مدیر را زیر رگبار سوالات متعدد ببریم؛ بلکه به مفهوم ارزیابی عملکرد یک مجموعه براساس برنامه‌های اعلامی است، به این صورت که در پایان هر برنامه، نهادهای مشخصی با یک ارزیابی مستقل و مردمی نتایج کار را بررسی کنند. بنابراین تا وقتی‌که چنین سیستمی وجود نداشته باشد، پاسخگویی هم معنایی ندارد.
مسئولان پاسخگوی عملکرد خود باشند
این کارشناس با بیان اینکه متاسفانه در بازار مسکن بسیاری از وعده‌ها و سیاست‌گذاری‌ها اجرایی نشده‌اند و هیچ پاسخ روشن و شفافی از جانب مسئولان ارائه نمی‌شود، به صمت گفت: زمانی که ارزیابی روشنی از عملکرد طرح‌هایی مانند نهضت ملی مسکن به مردم و کارشناسان انجام نمی‌گیرد، کوهی از طرح‌ها و پروژه‌های بی‌اساس روی هم تلنبار می‌شود.
زینعلی خاطرنشان کرد: واقعا جای تاسف است که در کشور ما برخی از گزینش‌ها و انتخاب‌ها در چارچوب علمی و دقیق انجام نمی‌شود و یک‌سری جریانات خاص باعث می‌شوند تا افراد نالایق که هیچ درک درستی از مسئولیت خود ندارند، بر منصب مدیریت بنشینند. برخی بخش‌ها مثل شهرسازی و بازار مسکن، نیاز به مدیرانی دارد که بر تمام حوزه‌های مرتبط، اشراف کامل داشته و با رفع نواقص موجود، پاسخگوی هر چالش و مشکلی در کمترین زمان ممکن باشند. وی گفت: این پاسخگویی‌ها باید در ملأعام صورت گیرد تا همه مردم، عملکرد مدیران را قضاوت کنند یا در حالت دیگر، حداقل نماینده اهل فن مردم قضاوت کند که یک مدیر چه عملکردی در طول فعالیتش داشته است. فعالیت مدیران باید براساس یک کارنامه حساب‌شده باشد تا اگر فردی نتوانسته است از پس مسئولیتش بربیاید، در پست و منصب‌های بعدی قرار نگیرد. البته این موضوع در کشور ما به‌ندرت دیده می‌شود و در سال‌های اخیر شاهد بودیم که بسیاری از مدیران نالایق از میزی بر میز دیگر نشسته‌اند و باعث هدررفت زمان و سرمایه ملی شده‌اند.
مسکن از سایر حوزه‌ها جدا نیست
این تحلیلگر بازار مسکن اذعان کرد: مسکن از سایر حوزه‌های اقتصادی کشور جدا نیست. در بخش مسکن شعارهایی که در اوایل دولت‌ها داده شده است و به آن جامه‌عمل پوشانده نمی‌شود؛ نارضایتی و دردسر ایجاد می‌کند، چراکه این وعده‌ها به یک‌سری از تصمیمات غلط می‌انجامد که نتیجه‌ای به‌همراه ندارد و هیچ‌وقت رنگ اجرایی به خود نمی‌گیرد. بنابراین این اتفاقات باعث می‌شود که طرح‌ها و برنامه‌ریزی‌ها از یک دولت به دولت بعدی برسد و همانند یک میراث تلخ برای آیندگان باقی بماند.
وی در پایان گفت: دولت‌ها باید وعده‌هایی را به مردم بدهد که با ظرفیت‌ها و شرایط فعلی کشور متناسب باشد تا با قدرت و برنامه‌ریزی صحیح برایش وقت بگذارد. دولت‌ها باید در چارچوب مسئولیت اجتماعی، نیاز مردم را به مسکن و المان‌های شهری برطرف کنند و با عزمی راسخ در راستای اجرایی شدن اهداف گام بردارند. امید است دولت سیزدهم با تلاش‌هایی که در راستای ساماندهی بازار مسکن از خود نشان داده است، در این راه موفق شود و بار بزرگی از دوش مردم بردارد.
تشدید مشکلات حوزه مسکن با سوءمدیریت
حسین ایمانی جاجرمی، جامعه‌شناس شهری و رئیس سابق موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی به صمت گفت: متاسفانه کمبود مسکن و ضعف در برنامه‌های دولت برای ساماندهی بازار ملک سال‌هاست که در حال تکرار است و سوءمدیریت مشکلات زیادی را در این حوزه پدید آورده است. این موضوع نشان می‌دهد که این چالش سال‌هاست وجود داشته و هنوز برای آن چاره‌جویی نشده است. البته همین نکته نیز جای سوال دارد که چرا مشکل مسکن در کشور ما هنوز حل نشده و روز به روز در حال وخیم‌تر شدن است؟ این جامعه‌شناس خاطرنشان کرد: باید توجه شود که بیشتر از آنکه مشکل ما کمبود مسکن باشد، دسترسی به مسکن مناسب است. دهک‌های درآمدی پایین نمی‌توانند از بازار مسکن استفاده و برای خود خانه‌ای خریداری کنند. هر فرد با مراجعه به هر بنگاه در سطح شهر می‌تواند تعداد زیادی فایل فروش و اجاره مشاهده کند، حتی در شهرهای جدید نیز تعداد زیادی واحد خالی وجود دارد، در نتیجه درمی‌یابیم که متاسفانه در کشور ما برای مسکن افراد کم‌درآمد فکری نشده است و مدیران مسئولیت‌های خود را به‌خوبی انجام نمی‌دهند.
دولت فکری به حال بازار مسکن کند
ایمانی جاجرمی خاطرنشان کرد: با شرایط فعلی بسیاری از افرادی که در سال‌های اخیر جزو طبقه متوسط جامعه محسوب می‌شدند، به طبقه فقیر سقوط کردند و قدرت خرید مسکن این افراد به‌شدت کاهشی شد. از طرفی، با افزایش تعداد متقاضیان مسکن ارزان، نرخ تعادل در عرضه و تقاضای بازار ملک از بین رفت، بنابراین دولت و نهادهای مسئول باید برای چنین موضوعاتی فکری کنند و مسئولیت‌های فردی و اجتماعی خود را به نحو بهتری انجام دهند؛ در غیر این صورت، مانور بر موضوعات حاشیه‌ای دردی را از مردم دوا نمی‌کند.
وی در پایان گفت: متاسفانه در بازار مسکن هدف‌گذاری مشخصی انجام نگرفته و ملاحظات محلی در این بازار مهم و حیاتی لحاظ نشده است. بدین‌صورت که قضیه مسکن در کلانشهری مثل تهران با یک روستا و کوچه فرق بسیاری دارد.آن چیزی که دولت سیاست‌گذاری می‌کند، پروژه‌های مسکن‌سازی انبوه است و متقاضیان و بهره‌برداران این پروژه‌ها باز هم طبقه متوسط هستند و سود این اقدامات هم نصیب سازندگان و دولت می‌شود و افرادی که متقاضی واقعی این واحدها هستند، خانه‌ای به‌دست نمی‌آورند.
سخن پایانی
رفع مشکلات شهرها به‌دلیل گستردگی مسائل و پیچیده‌تر شدن آنها دشوارتر شده است. امروزه دیگر نمی‌توان یک شهر را بدون توجه به تاثیر کنش‌ها و واکنش‌ها در سطح کلان‌تر و حتی خردتر، مدیریت کرد. شهرهای امروز به‌شدت تحت‌تاثیر مجموعه عواملی هستند که منحصرا مربوط به آنها نیست، اما بر روندهای شهری و کیفیت زندگی شهروندان موثر است. شناخت این عوامل و مدیریت آنها ضروری است تا بتوان برنامه‌ریزی متناسبی برای هر شهر داشت. مشکلات شهری ابعاد گسترده‌ای را شامل می‌شود که در حوزه‌های بسیار تنگاتنگ و در سطوح مختلف مرتبط با یکدیگر هستند که حل آنها هیچ راهی جز مسئولیت‌پذیری ندارد. در این میان، مسئولان و متصدیان باید شیوه فعالیت خود را برطرف کنند و به‌طورشفاف و حساب‌شده مسئولیت خود را به‌درستی انجام دهند. سیاست‌های تامین مسکن روشن و شفاف نبوده و قشر ضعیف جامعه اکنون در تامین مسکن با مشکل جدی روبه‌رو شده‌اند و در این شرایط، امکان رشد و توسعه غیرممکن در این راستا ضرورت دارد که ساخت مسکن باکیفیت باتوجه به نقش حیاتی و مهمی که در زندگی افراد ایفا می‌کند، موردتوجه قرار بگیرد. تمام موارد گفته‌شده بدون در نظر گرفتن مدیریت صحیح و شایسته‌سالاری در تک‌تک سازمان‌ها و نهادهای ذی‌ربط بی‌فایده است، چراکه حتی اگر بهترین برنامه‌ریزی برای پیشرفت شهرنشینی ارائه شود، به‌دلیل دانش کم و بی‌توجهی به تخصص‌گرایی اجرایی نمی‌شود و باید هر سال در حل کوچک‌ترین چالش‌ها دائم در جا بزنیم.
