پنجه در پنجه خشکسالی
با بررسی بحران کم آبی در کشور درمی یابیم که بیش از ۹۰ درصد مناطق ایران با خشکسالی مواجه است. شدت خشکسالی در برخی مناطق زیاد و در برخی مناطق خفیف است. بارش ها و سفره های آب زیرزمینی نیز وضعیت مناسبی ندارند. از جمله عوامل تاثیرگذار در بحران آب، علاوه بر عوامل طبیعی، رشد روزافزون جمعیت جهان و افزایش مصرف آب، قطع بی رویه درختان جنگل ها، تغییر اکوسیستم طبیعت، رشد شهرسازی، افزایش صنایع آلوده کننده آب، شیوه های غیراصولی کشاورزی، احداث سدهای مخزنی و ایجاد دریاچه های مصنوعی را می توان نام برد که در نهایت، همه این موضوعات نوعی تهدید برای جامعه بشری محسوب می شوند.نرخ فرونشست در ایران ۵ تا ۷ برابر متوسط جهانی است. براساس آخرین داده های شرکت مدیریت منابع آب ایران نیز، میزان ریزش های جوی در کشور نسبت به ۵۴ سال گذشته، ۱۳ درصد و نسبت به سال آبی سال گذشته، ۷ درصد کاهش داشته است. همه اینها را در کنار افزایش مصارف آب و البته افزایش دمای جهانی، تصویر کلان تری از بحرانی بودن وضعیت منابع آب در ایران را نشان می دهد. در این گزارش بحران کم آبی در کشور را از نگاه کارشناسان بررسی کرده است .
بحران کم آبی جدی شد
در حال حاضر، کمبود آب، شامل کل قاره های جهان می شود. در قرن اخیر، استفاده از آب در جهان، به دلیل افزایش بیش از 2 برابری جمعیت در حال افزایش است و باتوجه به شرایط اقلیمی و کاهش بارندگی ها و کاهش دسترسی به منابع آب شیرین، کل کشورهای جهان با معضل کم آبی روبه رو هستند.بحران کم آبی در کشورهایی با جمعیت بالا و شرایط آب وهوایی خشک جدی تر و این امر ممکن است، در آینده سبب مهاجرت اجباری میلیون ها نفر شود. کشورهای پیشرفته با مدیریت صحیح منابع آبی و وضع قوانین و مقررات و ارائه راهکارهای مدیریتی، گام های موثری در این باره برداشته اند.یکی از چالش های مهم زیست محیطی در خاورمیانه و کشور ایران بحران کم آبی است. باتوجه به کمبود منابع آبی و کاهش بارندگی ها و شرایط آب وهوایی کشور ایران و نبود مدیریت صحیح در حوزه آب، امروزه شاهد مشکلات عدیده ای در این بخش هستیم. بعد از عامل جمعیت، آب دومین چالش جدی بشر است. امروزه کل جهان با مشکل کمبود آب مواجهند و کشورهایی مثل ایران به دلیل شرایط اقلیمی با سرعت بیشتری به سوی کم آبی پیش می روند. در ایران، ریزش های جوی منبع اصلی تامین منابع آبی است که این میزان بیش از ۱۴۳ میلیارد مترمکعب است. از این میزان، حدود ۷۱ درصد به صورت تبخیر از دسترس خارج شده و تنها بخش کوچکی از آن معادل ۸۸.۵ میلیارد مترمکعب آن برای مصارف کشاورزی، صنعت و شرب استفاده می شود.منابع آبی در ایران محدود و بارندگی کمابیش یک سوم تا یک چهارم متوسط بارندگی در جهان و وجود خشکسالی های مکرر در کشور و عدم استفاده صحیح از منابع آبی در بخش های کشاورزی و صنعت از دلایل ایجاد بحران کم آبی است.
ضعف مدیریت در مواجهه با بحران کم آبی
علی اکبر رجایی، کارشناس محیط زیست در رابطه با بحران کم آبی در کشور به صمت گفت: موضوع کم آبی هرساله بحرانی تر می شود، بنابراین ضرورت دارد تا میزان مصرف با حجم آب کشور تناسب سازی و مصرف آب در تمام بخش ها بهینه سازی شود، چرا که اگر در رابطه با این موضوع سهل انگاری انجام گیرد، تبعات جبران ناپذیری به بار می آورد.متاسفانه در کشور ما، موارد بسیاری زیادی برای شرایط بحرانی آب وجود دارد. در حال حاضر، در کشورهای اروپایی سرانه مصرف آب ۱۵۰ لیتر و برای کشور ما ۲۲۰ لیتر است. از طرفی، سیستم آبرسانی شهری در ایران فرسوده است و این موضوع هدررفت آب را رقم می زند و ضرورت دارد تا این سیستم بروزرسانی و تعمیر شود. همچنین، شرایط جوی در کشور ما به دلیل کاهش بارندگی های این چندساله از مواردی است که می تواند در مسئله آب ما را با تهدیدهای زیادی روبه رو کند.
وی افزود: البته مدیریت صحیح منابع آبی نیز از مواردی است که باید بیشتر به آن توجه شود. در حال حاضر، در کشورهای حاشیه خلیج فارس که به تبع اوضاع وخیم تری در حوزه آب نسبت به کشور ما دارند، با استفاده از تکنولوژی های جدید اقدام به بازیافت و شیرین کردن آب دریا کرده اند. با چنین اقداماتی، نه تنها به کاهش تنش های آبی کمک می شود، بلکه چالش هایی را که بحران آبی برای محیط زیست به بار می آورد، تا حد زیادی از میان برمی دارند.
این کارشناس در ادامه گفت: ما در کشورمان می توانیم آبی را که در کاربردهای مختلف مورد استفاده قرار می گیرد، دوباره وارد چرخه استفاده کنیم تا این ناترازی در حوزه آبی در کشور خنثی شود؛ اما متاسفانه سوءمدیریت در بخش های مختلف باعث شده که به جای اینکه منابع آبی دوباره قابل استفاده شود، دائم از شهری به شهر دیگر انتقال یابد. در حال حاضر، انتقال آب به شهرهای مختلف، تنها پاک کردن صورت مسئله است و نمی توان به چنین سیاست هایی برای نجات بحران آبی در سال های آینده اکتفا کرد.
هدررفت منابع آبی کنترل شود
رجایی افزود: از سوی دیگر، وقوع خشکسالی های نسبتا طولانی مدت در کشور و همچنین افزایش گرمایش کره زمین، نه تنها ایران بلکه بسیاری از کشورهای جهان را تحت تاثیر خود قرار داده، بلکه بحران کم آبی را تشدید کرده است. ایران کشوری است که بخش قابل توجهی از مناطق آن پیش تر در تنش آبی قرار داشت و امروز طبیعی است که در شرایط فعلی دامنه این تنش گسترش پیدا کند.اگرچه ایران از اواخر دهه ۷۰ وارد تنش آبی شده، اما مدیریت منابع آب چندان به نتایج خوبی نرسیده است. قطعی زنجیره ای آب در ایران می تواند نشانه روشنی از این موضوع باشد. سدسازی بی رویه از یک سو و انتقال آب و فعالیت های صنایع از سوی دیگر، مدیریت منابع آب در ایران را زیر سوال می برد.
وی خاطرنشان کرد: آثار خشکسالی و نبود مدیریت مناسب در ایران تنها به قطعی آب محدود نمی شود. سلسله ای از بحران ها به دنبال بحران آب در کشور رخ می دهد. فرونشست زمین، گسترش بیابان ها، تشدید آتش سوزی ها، مهاجرت و… تنها بخشی از آثار این بحران هستند.
رجایی در پایان گفت: اکنون موضوع فرسایش خاک، آلودگی آب وهوا، نابودی جنگل ها و... کشور را در مسیر یک فاجعه زیست محیطی قرار داده است که تمامی این چالش ها از سیاست های غلط و مدیریت های اشتباه سرچشمه می گیرد. اگر این وضعیت تداوم پیدا کند و برای حل آن چاره جویی نشود، در آینده نه چندان دور تمامی منابع کشور نابود می شود و دیگر، فرصتی برای جبران باقی نمی ماند.
چاره ای جز صرفه جویی در مصرف آب نداریم
نادر جلالی، کارشناس اقتصاد آب، در ارتباط با بحران بی آبی به صمت گفت: واقعیت این است که ما با کمبود آب و همچنین کمبود بارش ها مواجهیم. در چنین شرایطی، چاره ای جز رعایت در مصرف آب نداریم، البته به این معنی نیست که آب جیره بندی شود یا سهمیه بندی صورت گیرد، بلکه موضوع اصلی؛ نحوه صحیح استفاده از منابع آبی است که اهمیت دارد. درست مصرف کردن به معنی کم مصرف کردن نیست. درست مصرف کردن باید در فرهنگ عمومی گنجانده شود. آب مایه حیات است و باید توجه ویژه ای به درست مصرف کردن شود، چرا که زندگی بشر به آب بستگی دارد.
وی در ادامه گفت: کمبود آب بر سلامت عمومی، بهداشت، اعصاب و روان جامعه و تنش های اجتماعی تاثیرگذار است، از این رو برای حل مشکلات، چاره ای جز مدیریت مصرف وجود ندارد. لازم است تا باور کنیم که در یک منطقه خشک در حال زندگی هستیم. رسانه ها کمک کنند که چنین باوری به صورت فرهنگ در جامعه جا بیفتد. وقتی چنین باوری در ذهن مردم به وجودآید، مصرف، کنترل و مدیریت می شود. از طرفی، ورودی های آب کشور به صورت سالانه در حال کم شدن است و بارش ها بسیار کم شده که این موضوع نیاز به برنامه بلندمدت و کوتاه مدت دارد.
این کارشناس ادامه داد: ما باید بپذیریم در کشور ما خشکسالی یک پدیده طبیعی است. باید بدانیم حجم آب در دسترس ما همین میزان است. باید اولویت مصرف در حوزه آب شرب با جدیت موردتوجه قرار گیرد. به هر حال، سرانه مصرف خانگی در تهران بسیار بالا است و این مصرف باید بهینه شود. باتوجه به وضعیت آبی که ایران در آن قرار دارد، باید یک دیپلماسی قوی در راستای کنترل مصرف آب اجرا شود.
برای هر قطره آب برنامه داشته باشیم
جلالی گفت: در بحث مدیریت منابع آبی، دولت یک سری اقداماتی را در بحث رعایت الگوی کشت و همچنین توصیه به کشاورزان برای مدیریت آب های کشاورزی انجام داده است. این امر می تواند خیلی بیشتر از اینها ادامه پیدا کند.
وی در پایان صحبت هایش تاکید کرد: سیاست گذاری ها درباره منابع آبی کشور باتوجه به حساسیتی که در حوزه آب وجود دارد، باید خیلی جدی تر باشد و باید برای هر قطره آب برنامه داشته باشیم. باید به صورتی مصرف آب مدیریت شود که دچار بحران نشویم. در این زمینه می توانیم خیلی فعال تر عمل کنیم. امید است دولت با برنامه هایی که در این زمینه دارد، بتواند بسیار موفق عمل کند.
سخن پایانی
بحران کمبود آب، کمابیش و از راه های مختلف سراسر کشور را تحت تاثیر قرار داده و تعداد زیادی از استان های کشور زیر تیغ تهدید کم آبی هستند. جدیت این معضل به قدری است که در بخش هایی از کشور، شاهد جابه جایی و مهاجرت ساکنان از مناطق خشک و کم آب به مناطق پرآب و پربارش هستیم.
کمبود آب یکی از مشکلات اساسی در کشور ما است که طی چند دهه اخیر به بحرانی تبدیل شده که از طرفی، خطر خشکسالی را با خود به همراه دارد و از طرف دیگر، نه تنها تهدیدی در زمینه کاهش میزان آب شرب به شمار می آید، بلکه بسیاری از فعالیت های وابسته به آب از جمله کشاورزی را تحت تاثیر خود قرار می دهد.رشد جمعیت، گسترش شهرنشینی، افزایش سطح رفاه و فرهنگ زندگی مردم، توسعه کشاورزی و صنایع، سبب افزایش تقاضای آب شده است. باتوجه به اهمیت موضوع کم آبی در سطح ملی و بین المللی توجه به فاکتورهای موثر بر میزان مصرف بهینه آب در بخش های مختلف از جمله مصرف خانگی و کشاورزی از اهمیت ویژه ای برخوردار است.متاسفانه در کشور ما هنوز استفاده مطلوب از آب به شکل یک فرهنگ جایگاه خود را پیدا نکرده است. مجموعه اقداماتی که تاکنون در کشور در ارتباط با تامین آب انجام شده، بیشتر در زمینه مدیریت تولید و عرضه آب بوده و کمتر به مصرف این مایه حیات توجه شده است.برای اصلاح الگوی مصرف، لازم است آموزش هایی توسط رسانه ها، آموزش و پرورش و نهادهای اجتماعی در قالب کلیپ های آموزشی و توزیع بروشورهای آموزشی انجام شود و ضرورت صرفه جویی در مصرف آب و حفظ منابع آبی و خطرات و بحران های مربوط به کمبود آب به صورت شفاف آموزش داده شود.
