روز جهانی آب نخستین ‌ بار در سال ۱۹۹۲ میلادی، در کنفرانس محیط ‌ زیست و توسعه سازمان ملل در شهر در کشور برزیل به ‌ طوررسمی مطرح شد. در این کنفرانس از کلیه کشورها خواسته شد تا در راستای اجرای بیانیه شماره ۲۱ سازمان ملل، این روز را به ‌ عنوان روز ترویج و آگاه ‌ سازی مردم در مورد آب اختصاص دهند.

ازاین ‌ رو با بررسی بحران کم ‌ آبی در کشور درمی ‌ یابیم که بیش از ۹۰ درصد ایران با خشکسالی مواجه است. شدت خشکسالی در برخی مناطق زیاد و در برخی مناطق خفیف است. بارش ‌ ها کم و سفره ‌ های آب زیرزمینی نیز وضعیت مناسبی ندارند. از جمله عوامل تاثیرگذار در بحران آب علاوه بر عوامل طبیعی، رشد روزافزون جمعیت جهان و افزایش مصرف آب، قطع بی ‌ رویه درختان جنگل ‌ ها و تغییر اکوسیستم طبیعت، رشد شهرسازی و افزایش صنایع آلوده ‌ کننده آب، شیوه ‌ های نامناسب و غیراصولی کشاورزی، احداث سدهای مخزنی و ایجاد دریاچه ‌ های مصنوعی را می ‌ توان نام برد که در نهایت، همه آنها نوعی تهدید برای جامعه بشری محسوب می ‌ شوند.آن ‌ طور که به ‌ تازگی مرکز پژوهش ‌ های مجلس گزارش داده، نرخ فرونشست در ایران 5 تا 7 برابر متوسط جهانی است. براساس آخرین داده ‌ های شرکت مدیریت منابع آب ایران نیز، میزان ریزش ‌ های جوی در کشور نسبت به ۵۴ سال گذشته، ۱۳ درصد و نسبت به اسفند سال آبی گذشته، ۷ درصد کاهش داشته است. همه اینها را در کنار افزایش مصارف آب و البته افزایش دمای جهانی، تصویر کلان ‌ تری از بحرانی بودن وضعیت منابع آب در ایران می ‌ بینیم. صمت در این گزارش به ‌ ‎ مناسبت روز جهانی آب، مسئله بحران آب در کشور را از نگاه کارشناسان بررسی کرده است.

ضرورت انجام اقدامات سریع برای مدیریت منابع آب

برآورد سازمان ملل این است که برای غلبه کردن بر چالش آب و بهبود مدیریت آب در جهان باید اقدامات شتابان ‌ تر و با سرعت بیشتری انجام شود و اگر با وضع موجود پیش رویم، بحران آب تشدید خواهد شد. برای کشوری مانند ایران که شاید در بین تمام کشورهای جهان استثنایی ‌ ترین وضعیت را از نظر منابع آب دارد، ضرورت این تغییرات پرشتاب، بیش از سایر کشورها احساس می ‌ شود.

موضوع مدیریت منابع آب یک موضوع چندبخشی و میان ‌ رشته ‌ ای است. بخش ‌ های شرب، بهداشت، صنعت و کشاورزی در این موضوع درگیر هستند. علاوه بر این گروه ‌ های مختلفی از سطح حکومت تا مردم و هرکسی که با مسئله آب درگیر است، باید با یکدیگر همکاری کنند. بهره ‌ برداری بی ‌ رویه از منابع آب زیرزمینی و به ‌ ویژه حفر چاه ‌ های غیرمجاز نه ‌ تنها مشکل کم ‌ آبی کشور را تشدید کرده، بلکه عواقبی نظیر فرونشست دشت ‌ ها و آلودگی منابع آب ‌ های زیرزمینی را نیز به ‌ همراه داشته است. سالانه ۲ متر سطح آب ‌ های زیرزمینی ۶۰ دشت اصلی در مرکز ایران افت می ‌ کند.

با افزایش جمعیت به ‌ طورطبیعی میزان سرانه آب کاهش می ‌ یابد؛ در حالی ‌ که منابع تجدیدشونده ما ثابت و ممکن است، در نهایت با انجام طرح ‌ های نمک ‌ زدایی آب دریا، یک تا 2 میلیارد به منابع آبی کشور اضافه شود. اگر کشوری در شرایط اقلیمی ایران حداکثر ۴۰ درصد از منابع آب را استفاده کند، در وضعیت عادی است و استفاده بیش از آن ما را وارد مرحله تنش آبی می ‌ کند. به ‌ طورطبیعی، ۶۰ درصد باقیمانده منابع آب تجدیدپذیر سهم محیط ‌ زیست و اکوسیستم ‌ ها است و باید در اختیار طبیعت برای تغذیه سفره ‌ های زیرزمینی، حیات تالاب ‌ ها و رودخانه ‌ ها قرار گیرد. در شرایط کنونی، ما به ‌ جای ۴۰ درصد، حدود ۸۳ درصد از منابع آب تجدیدپذیر را مصرف می ‌ کنیم!

تبعات جبران ‌ ناپذیر خشکسالی برای کشور

عبدالمجید شیخی، کارشناس اقتصاد آب در رابطه با بحران بی ‌ آبی در کشور به صمت گفت: موضوع کم ‌ آبی هر ساله بحرانی ‌ تر می ‌ شود، بنابراین ضرورت دارد تا میزان مصرف با حجم آب کشور تناسب ‌ سازی و مصرف آب در تمام بخش ‌ ها بهینه ‌ سازی شود، چرا که اگر در رابطه با این موضوع سهل ‌ انگاری صورت گیرد، تبعات جبران ‌ ناپذیری به بار می ‌ آورد.تاکید بر بروزرسانی تجهیزات آبیاری تحت ‌ فشار در راستای کاهش مصرف آب از اهمیت زیادی برخوردار است، زیرا چیزی در حدود ۷۰ تا ۹۰ درصد آب مصرفی کشور در بخش کشاورزی مصرف می ‌ شود و استفاده از فناوری ‌ های به ‌ روز در آبیاری زمین ‌ ها و مزارع کشاورزی می ‌ تواند نقش موثری در کاهش مصرف آب ایفا کند، این موضوع با وضعیت خشکسالی کشور ما از اهمیت روزافزونی برخوردار است.

این کارشناس اذعان کرد: در حال ‌ حاضر بخش زیادی از مزارع کشاورزی کشور به ‌ صورت غرقابی آبیاری می ‌ شود،پس ضرورت دارد تا با فناوری و روش ‌ های نوین جایگزین شود. در این راستا دولت یک مصوبه مرتبط با موضوع یادشده دارد که بر طبق آن کشاورزان ۱۵ درصد و دولت تا ۸۵ درصد هزینه تجهیزات آبیاری زمین ‌ های کشاورزی را متقبل شود، اما این مصوبه ممکن است برای بیشتر کشاورزان امکان نداشته باشد،بنابراین لازم است سهم آورده کشاورزان منوط شود به بعد از بهره ‌ برداری آب و ایجاد درآمد بیشتر برای آنها تا این افراد بتوانند راحت ‌ تر هزینه ‌ های این بخش را پرداخت کنند، به ‌ طوری ‌ که کشاورزان این ۱۵ درصد را با اخذ وام قرض ‌ الحسنه متقبل شوند.

ضرورت تغییر الگوی کشت

شیخی تصریح کرد: ما باید علاوه بر موضوعات یادشده برای کاهش مصرف آب به ‌ سراغ اصلاح الگوهای کشت برویم. برای مثال، چیزی در حدود ۵۰۰ هزار هکتار از زمین ‌ های ما به کشت دانه ‌ های روغنی نظیر آفتابگردان و سویا اختصاص ‌ یافته است که دلیلی ندارد کشت این دانه از طریق زراعت که آب زیادی نیاز دارد، انجام بگیرد. از این ‌ رو، باید چنین زمین ‌ هایی به کشت گندم و جو اختصاص یابد تا بتوانیم تا ۸ میلیون تن آنها را افزایش دهیم. در عوض، می ‌ توانیم زمین ‌ های نامسطح اطراف شهرها و منابع طبیعی را زیرکشت درخت زیتون ببریم و روغن موردنیاز کشور را از طریق زیتون تامین کنیم. این اقدام کمترین مصرف آب را به ‌ همراه خواهد داشت.

وی در پایان صحبت ‌ هایش تاکید کرد: سیاست ‌ گذاری ‌ ها درباره منابع آبی کشور باتوجه به حساسیتی که در حوزه آب وجود دارد، باید خیلی قوی ‌ تر باشد و باید برای هر قطره آب برنامه داشته باشیم.باید مصرف آب مدیریت شود که دچار بحران نشویم. در این زمینه می ‌ توانیم خیلی فعال ‌ تر عمل کنیم و امید است دولت سیزدهم با برنامه ‌ هایی که در این زمینه دارد ، بتواند بسیار موفق عمل کند.

نحوه مصرف آب بهینه شود

محمد یزدانی، کارشناس انرژی در رابطه با ضرورت صرفه ‌ جویی در مصرف آب به صمت گفت: آن چیزی که در بحث آب، برای ما حساسیت ایجاد می ‌ کند، بحث خشکسالی ‌ های پیش ‌ رو است. خشکسالی ‌ هایی که در کشور ایجاد شد و ما به ‌ شدت با آن درگیر هستیم. عمده بحث آب در کشور ما، مربوط به بحث کشاورزی می ‌ شود. در حال ‌ حاضر ۹۰ درصد آب کشور، در بخش کشاورزی، حدود ۵ درصد در بحث آب شرب و ۲ . ۵ درصد در بخش صنعت مصرف می ‌ شود.بنابراین، رویکرد ما باید به ‌ سمتی برود که نحوه مصرف آب در بخش کشاورزی بهینه شود.

وی افزود: طرح ابلاغ الگوی کشت یک امری حیاتی است که از موضوع آب برای ما دارای اهمیت بیشتری است و دولت باید به این موضوع اعمال ‌ نفوذ کند. باید چنین اقدامی در سال ‌ های قبل اتفاق می ‌ افتاد، اما بااین ‌ وجود ابلاغ چنین موضوعی بسیار دارای اهمیت است. عواملی مانند افزایش جمعیت، صنعتی شدن، افزایش آلودگی ‌ های زیست ‌ محیطی، انتشار آلاینده ‌ ها در هوا، افزایش دما، اختلال در قوانین طبیعی، بنزین و... از مهم ‌ ترین عوامل تاثیرگذار در حوزه آب هستند. چنین عواملی سبب می ‌ شود تا اکوسیستم دستخوش تغییر شود.

این کارشناس خاطرنشان کرد: اگر آب را به ‌ عنوان یک نیاز حیاتی در نظر بگیریم و موضوع کشاورزی را به ‌ صورت مدرنیته اجرایی کنیم، در بحث آب شرب مشکلی نخواهیم داشت. از طرفی، ضرورت دارد ما در بخش عمده کشور، باتوجه به پراکندگی جمعیتی که وجود دارد، مشکل آبرسانی را حل کنیم. در بحث آبرسانی، ۲ مقوله آبرسانی در بخش کشاورزی برای تولید و آبرسانی برای مصرف وجود دارد. چنین موضوعی، به ‌ شدت کار ما را سخت خواهد کرد، زیرا کشور ما به ‌ دلیل گستردگی و تراکم جمعیتی بالا، هزینه ‌ های استحصال آب زیادی به ‌ همراه دارد و باید هرچه زودتر ابلاغ الگوی کشت را در نظر بگیریم.

یزدانی تصریح کرد: اگر آبی که در کشاورزی استفاده می ‌ شود، عمده مصرف ما را دربر می ‌ گیرد، مکانیزه شود و فرسودگی شبکه ‌ های انتقال، به ‌ ویژه در انتقال آب ‌ های کشاورزی رفع شود، امکان به وجود آمدن شرایط بهتر در حوزه آب وجود خواهد داشت. متاسفانه هر موضوع و تغییری در این حوزه، با مقاومت روبه ‌ رو است. کشاورزان خیلی تمایل به موضوعات مطرح ‌ شده ندارند. در چنین مواقعی، دولت باید ورود کند و تسهیلاتی را برای کشاورزان در نظر بگیرد، البته این تسهیلات باید کم ‌ بهره باشند.

تبعات خشکسالی برای خانوارها

این کارشناس به صمت توضیح داد: عمده موضوعاتی که وجود دارد، بحران ناشی از خشکسالی و تبعات آن برای خانوارها است. نخستین موضوع این است که عده زیادی بر این باور هستند که آب یک کالای بسیار بی ‌ ارزش است. اگر آب یک کالای بی ‌ ارزش نبود، ما چنین افراطی مصرف آب را مشاهده نمی ‌ کردیم. گاهی دیده ‌ شده که در سطح معابر، از آب برای شست ‌ وشو استفاده می ‌ کنند و زمانی که تذکری داده می ‌ شود، نه ‌ تنها استقبال نمی ‌ شود، بلکه با صحبت ‌ های تندی هم از سوی آنان مواجه می ‌ شویم.

وی در پایان گفت: به ‌ عقیده بنده، یک تناسبی میان بهایتمام ‌ شده تولید و تعرفه ‌ ها وجود ندارد. باید مقداری این شیب بیشتر شود. چنین امری دارای راهکار است. باید الگوهایی برای تشویق افراد کم ‌ مصرف در نظر گرفته شود، به ‌ طوری که افرادی که دارای مصرف اصولی آب هستند، از تسهیلات ویژه بهره ‌ مند شوند. از سوی دیگر نیز، باید شیب بهای تمام ‌ شده تولید، با تعرفه نهایی کم شود.

سخن پایانی

در حال ‌ حاضر، کمبود آب کل قاره ‌ های جهان را شامل می ‌ شود. استفاده از آب در قرن اخیر در جهان به ‌ دلیل افزایش بیش از ۲ برابری جمعیت در حال افزایش بوده و باتوجه به شرایط اقلیمی و کاهش بارندگی ‌ ها و کاهش دسترسی به منابع آب شیرین کل کشورهای جهان با معضل کم ‌ آبی روبه ‌ رو هستند.

بحران کم ‌ آبی در کشورهایی با جمعیت بالا و شرایط آب ‌ وهوایی خشک جدی ‌ تر و این امر ممکن است در آینده سبب مهاجرت اجباری میلیون ‌ ها نفر شود. در کشورهای پیشرفته با مدیریت صحیح منابع آبی و وضع قوانین و مقررات و ارائه راهکارهای مدیریتی، گام ‌ های موثری دراین ‌ باره برداشته ‌ اند. یکی از چالش ‌ های مهم زیست ‌ محیطی در خاورمیانه و کشور ایران بحران کم ‌ آبی است. باتوجه به کمبود منابع آبی و کاهش بارندگی ‌ ها و شرایط آب ‌ وهوایی کشور ایران و نبود مدیریت صحیح در حوزه آب، امروزه شاهد مشکلات عدیده ‌ ای در این حوزه هستیم.بعد از عامل جمعیت، آب دومین چالش جدی بشر است. امروزه کل جهان با مشکل کمبود آب مواجهند و کشورهایی مثل ایران به ‌ دلیل شرایط اقلیمی با سرعت بیش ‌ تری به ‌ سوی کم ‌ آبی پیش می ‌ رود. در ایران ریزش ‌ های جوی منبع اصلی تامین منابع آبی است که این میزان بیش از ۱۴۳ میلیارد مترمکعب است. از این میزان، حدود ۷۱ درصد به ‌ صورت تبخیر از دسترس خارج ‌ شده و تنها بخش کوچکی از آن معادل ۸۸ . ۵ میلیارد مترمکعب آن برای مصارف کشاورزی، صنعت و شرب استفاده می ‌ شود. منابع آبی در ایران محدود و بارندگی تقریبا یک ‌ سوم تا یک ‌ چهارم متوسط بارندگی در جهان است و وجود خشکسالی ‌ های مکرر در کشور و عدم ‌ استفاده صحیح از منابع آبی در بخش ‌ های کشاورزی و صنعتی از دلایل ایجاد بحران کم ‌ آبی است.