امروزه آلودگی هوا تبدیل به اصلی‌ترین معضل زیست‌محیطی اغلب کشورهای در حال توسعه و نحوه مدیریت آن تبدیل به یک چالش اساسی شده است. چندی پیش، مجله نیوساینتیست نوشت، سالانه ۹ میلیون نفر در جهان بر اثر آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند. اکنون چند روزی می‌شود که پایتخت‌نشینان به‌همراه دیگر ساکنان کلانشهرهای کشور، شاهد آسمان خاکستری و دودگرفته هستند. براساس داده‌های شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، میزان آلاینده‌های شاخص MP5 .2 عدد ۱۱۷ را نشان می‌دهند و این یعنی شرایط هوای تهران در وضعیت ناسالم برای گروه‌های حساس قرار دارد. پیش‌بینی کلی نقشه‌های همدیدی و آینده‌نگری سازمان هواشناسی نشان می‌دهد که تا امروز در بیشتر مناطق کشور جو آرامی حاکم است و باتوجه به پایداری و سکون هوا، غلظت آلاینده‌های جو در شهرهای صنعتی و پرجمعیت افزایش می‌یابد. بنابراین، باید منتظر ورود بسته‌های هوایی و رفع پایداری هوا باشیم. اما خوب می‌دانیم که انتظار برای تغییر مکانیزم هوا برای کاهش میزان غلظت آلاینده‌ها راهکار منطقی نیست. در نتیجه، با استفاده از تجارب کشورهای موفق باید در راستای کاهش میزان انتشار آلاینده‌ها گام‌های اساسی برداشت. بی‌شک توسعه حمل‌ونقل پاک یکی از اقدامات مهم کاهش انتشار به‌شمار می‌آید. به‌گفته کارشناسان، مزیت‌های استفاده از حمل‌ونقل پاک در جامعه باید به‌قدری باشد که مردم استفاده از خودرو شخصی را انتخاب نکنند. اما آیا زیرساخت لازم در توسعه این نوع از حمل‌ونقل به‌منظور دسترسی به روزهایی با آلایندگی کمتر در کشور فراهم است؟ درصدد پاسخ به این پرسش به راه‌های گسترش حمل‌ونقل پاک پرداخته است.

پیاده‌روی، بهترین شیوه حمل‌ونقل پاک

مهدی حسن‌زاده، کارشناس حمل‌ونقل پاک در گفت‌وگو با درباره اهمیت توسعه حمل‌ونقل پاک در میزان کاهش غلظت آلاینده‌ها گفت: باتوجه به حجم زیاد انتشار آلاینده از سوی خودروهای شخصی و ترافیک بالا، بی‌شک یکی از راهکارهای کاهش آلودگی‌های شهری، توسعه حمل‌ونقل پاک است و چنین روندی نیاز به برنامه‌ریزی بلندمدت دارد. بنابراین، اگر حمل‌ونقل پاک بیشتر شود، میزان انتشار آلاینده خودرویی کاهش می‌یابد. اما سوالی که معمولا از سوی مدیران شهری پرسیده می‌شود، این است که با توسعه حمل‌ونقل پاک، مگر چند درصد از غلظت آلاینده‌ها کاهش می‌یابد؟ در پاسخ باید گفت که در ۶ ماه یا یک سال نخست، شاید تغییر محسوسی دیده نشود، اما با یک برنامه بلندمدت چند ده ساله از حجم زیادی از آلاینده‌ها کاسته می‌شود. براساس تجارب کشورهای توسعه‌یافته که سهم زیادی از حمل‌ونقل آنها به حمل‌ونقل پاک اختصاص دارد، می‌توان برنامه مشخص و قابل‌اجرایی را در کاهش میزان آلاینده‌های خودرویی در شهرهای کشور تدوین کرد. برمبنای این تجارب، پیاده‌روی، بهترین و قابل‌اتکاترین شیوه حمل‌ونقل پاک است که متاسفانه سهم زیادی در شهرهای کشورمان ندارد. همچنین، سهم تردد با دوچرخه هم در ایران نزدیک به صفر است. حتی باوجود اینکه زیرساخت ریلی زیادی در شهر تهران وجود دارد، اما متاسفانه سهم حمل‌ونقل ریلی هم بسیار کم است. به‌طورقطع با یک برنامه‌ریزی بلندمدت مدون می‌توانیم میزان حمل‌ونقل پاک را در شهرهای کشور گسترش دهیم.

وی بااشاره به اینکه زیرساخت‌های حمل‌ونقل پاک نیازمند بهسازی و نوسازی است، گفت: زیرساخت کافی در توسعه حمل‌ونقل پاک در کشور نداریم و برای هر کدام از موارد از پیاده‌روی تا دوچرخه و اسکوتر برقی و استفاده از سیستم‌های اشتراکی، نیازمند توسعه و بهسازی هستیم. گفتنی است، در برخی موارد نظیر حمل‌ونقل ریلی زیرساخت وجود دارد، اما متاسفانه به‌قدر کافی از آنها استفاده بهینه نمی‌شود. برای مثال، باتوجه به اینکه تعداد ناوگان ریلی قابل‌قبولی داریم، باز هم به ساخت ناوگان می‌پردازیم، در حالی که استفاده بهینه از آنها نمی‌کنیم. زیرساخت‌های مربوط به افزایش پیاده‌روی در شهر که نقش جدی در توسعه حمل‌ونقل پاک دارد، نیازمند بهسازی و نوسازی است که بخش زیادی از آن هم باید ایجاد شود.

حسن‌زاده گفت: از آنجایی که ایجاد این نوع از زیرساخت‌ها نسبت به زیرساخت‌های خودرویی هزینه کمتری می‌طلبد، منطقی‌تر است که به افزایش آن در شهرهای آلوده پرداخته شود. برای مثال، ایجاد زیرساخت برای حمل‌ونقل با استفاده از دوچرخه در شهر هم به نسبت خودورهای شخصی هزینه کمتری می‌طلبد، اما متاسفانه سرمایه‌گذاری در حوزه خودرو شخصی در ایران بیشتر است. گفتنی است، با تاسیس جداکننده‌های مربوط به دوچرخه‌سواری می‌توان گام مهمی در توسعه حمل‌ونقل پاک برداشت، چراکه بیشتر پروژه‌های عمرانی مربوط به تردد خودروهای شخصی و ایجاد تقاطع‌های غیرهمسطح است که در آینده آورده‌ای جز آلودگی هوا، صدا و ترافیک نخواهد داشت.

حمل‌ونقل اشتراکی، یک راهکار هوشمندانه

وی درباره نقش فناوران در توسعه حمل‌ونقل پاک گفت: بی‌شک فناوران و اکوسیستم نوآوری در کشور، نقش مهمی در توسعه حمل‌ونقل پاک در کشور دارند. برای مثال، حمل‌ونقل اشتراکی که امروزه در دنیا رواج زیادی دارد، می‌تواند کمک زیادی به توسعه حمل‌ونقل پاک کند. امروزه از دوچرخه‌های اشتراکی و خودروهای برقی اشتراکی در بیشتر کشورهای پیشرفته استفاده می‌شود. گفتنی است، سیستم‌های اشتراکی، موجب ارتقای راندمان تردد و ترافیک شهری می‌شود و نقش جدی در بهبود وضعیت ترافیک و آلودگی هوا دارد. اگر چنین سیستم‌هایی از سوی دانش‌بنیان‌ها تولید و توسعه یابد، می‌تواند گام مهمی در توسعه حمل‌ونقل پاک داشته باشد.

به‌گفته حسن‌زاده، چالش اصلی در عدم‌بهره‌گیری از توان دانش‌بنیان‌ها در توسعه حمل‌ونقل پاک، عدم‌ارتباط موثر مدیریت شهری با اکوسیستم نوآوری است. اگر این ارتباط برقرار شود و نیازها برای اکوسیستم دانش‌بنیان تعریف شود و از طرفی، فناوران مورد حمایت دولت قرار بگیرند، در بیشتر بخش‌های نوآورانه می‌توانیم حرف‌های زیادی برای گفتن داشته باشیم.

وی توسعه زیرساخت‌ها را منجر به تعدیل فرهنگ عمومی در استفاده از این نوع از حمل‌ونقل دانست و گفت: به‌منظور افزایش فرهنگ عمومی، می‌توان از بازاریابی اجتماعی مردم را به‌سمت استفاده از حمل‌ونقل پاک سوق داد. در واقع، با تولید محتوای دقیق و درست می‌توان مردم را نسبت به استفاده از حمل‌ونقل پاک اقناع کرد. برای مثال، اگر راه‌های استاندارد برای پیاده‌روی شهری یا استفاده از دوچرخه و اسکوتر وجود داشته باشد و از طرفی هم، هزینه ارزان‌تری به نسبت استفاده از خودروهای شخصی برای آنها در نظر گرفته شود، مردم ترجیح می‌دهند با حمل‌ونقل عمومی جابه‌جا شوند.

حسن‌زاده گفت: مردم اگر بدانند که چقدر استفاده از حمل‌ونقل پاک برای شهر و خودشان مهم است و تاثیر جدی در کاهش آلودگی هوا دارد، بی‌شک میزان استفاده از این حمل‌ونقل روز به روز بیشتر می‌شود. همچنین، اگر شیوه‌های مختلف حمل‌ونقل را در اختیار مردم بگذاریم، بی‌شک مردم انتخاب هوشمندانه‌تری خواهند داشت. در شرایط فعلی، استفاده از خودرو شخصی علاوه بر هزینه کمتر، آسایش و رفاه بیشتری را برای مردم به‌همراه دارد. بنابراین، مردم ترجیح می‌دهند از خودرو شخصی استفاده کنند تا دیگر وسایل حمل‌ونقل. از طرف دیگر، هزینه بالای نرخ کرایه حمل‌ونقل عمومی، دلیل دیگری است که مردم به‌سمت حمل‌ونقل پاک روی نیاورند و ترجیح دهند با خودرو شخصی تردد کنند.

وی بااشاره به جذابیت بالای استفاده از حمل‌ونقل عمومی در کشورهای توسعه‌یافته گفت: جذابیت حمل‌ونقل عمومی در بیشتر شهرهای کشورهای پیشرفته به‌قدری بالا و قابل‌اعتماد است که عموم مردم ترجیح می‌دهند از حمل‌ونقل عمومی و پاک استفاده کنند. هزینه‌بر بودن استفاده از خودرو شخصی در این شهرها دلیل قانع‌کننده‌ای است که اغلب مردم ترجیح بدهند از شیوه‌های دیگر حمل‌ونقل استفاده کنند. در واقع، اگر در شهرهای بزرگ نظیر تهران هم، شیوه‌های متنوع حمل‌ونقل در اختیار مردم باشد، مردم انتخاب آگاهانه‌ای خواهند داشت.

این کارشناس گفت: زیرساخت لازم و استاندارد حمل‌ونقل پاک باید ایجاد شود تا بتوان آن را گسترش داد. در صورت ایجاد چنین زیرساختی، مردم خودشان حمل‌ونقل پاک را انتخاب می‌کنند، به‌گونه‌ای که شاید نیاز به فرهنگ‌سازی گسترده هم نباشد.

اقتصاد بیمار، عامل اصلی آلودگی هوا

حسین شهیدزاده، مدیرعامل سابق شرکت کنترل کیفیت هوای تهران در گفت‌وگو با صمت گفت: منابع آلاینده‌ها در شهر بزرگی نظیر تهران متنوع است و مجموع عوامل دست به‌دست یکدیگر داده‌اند تا شاهد این میزان از غلظت آلودگی در سال‌های اخیر باشیم. برای مثال، منبع منواکسیدکربن در شهرها فعالیت‌های صنعتی است و ذرات معلق بسیار ریز منبع خودرویی دارند. در کل، هر نوع آلودگی منابع متنوعی دارد و مکانیزم هوا، ترافیک خودروها و فعالیت‌های صنعتی بر یکدیگر تاثیرگذار است.

به‌گفته وی، در تابستان به‌دلیل تابش شدید آفتاب آلاینده ازون بیشتر از هر زمان دیگری است. در کلانشهری نظیر تهران، میزان ذرات معلق ناشی از سوخت خودروها بیشتر از دیگر شهرها است. همچنین، در زمستان به‌دلیل وارونگی دما، افزایش غلظت تجمع و انباشت از آلاینده‌ها هم قابل‌تبیین است.

شهیدزاده بااشاره به اهمیت اقتصاد در انتشار بیشتر آلاینده‌ها در شهرهای بزرگ گفت: علت اصلی غلظت آلاینده‌ها در کلانشهرهای ایران، وضعیت نابسامان اقتصادی است. تا زمانی که اقتصاد بیمار باشد، بسیاری از چالش‌های مربوط به آلودگی هوا سرجای خودش می‌ماند. در واقع، وقتی وضعیت اقتصادی مردم بد باشد، اجازه توجه به موضوعاتی نظیر آلودگی هوا داده نمی‌شود و هزینه‌ها برای احتیاجات اولیه‌تری پرداخت خواهد شد. در این شرایط، محیط‌زیست در اولویت‌های بعدی قرار می‌گیرد. تا زمانی که مردم درگیر نیازهای اولیه هستند، استفاده از حمل‌ونقل پاک اصلا به ذهن آنها خطور نمی‌کند.

به‌گفته وی، تا زمانی که فعالان صنعتی، هدفی جز بقا نداشته باشند، الزامات زیست‌محیطی در اولویت‌های بعدی قرار می‌گیرد. بنابراین، بهبود وضعیت اقتصادی منجر به کاهش آلایندگی به‌ویژه در شهرهای بزرگ نیز خواهد شد. حمل‌ونقل بالا و ترافیک برای شهری نظیر تهران منجر به ایجاد ذرات معلق زیادی می‌شود، به‌گونه‌ای که بالای ۶۰ درصد آلودگی تهران مربوط به حمل‌ونقل است.

سخن پایانی

باید در نظر داشته باشیم که موضوع آلودگی هوا مسئله تک‌پارامتری نیست و باید منابع مختلف انتشار آلودگی را مشخص کنیم. واحدهای صنعتی، سوخت خودروها، ترافیک، تردد خودروهای غیراستاندارد در شهر و فعالیت آنها همگی می‌تواند از منابع آلایندگی باشد. چندین سال است که این حمل‌ونقل پاک در فراموشی به‌سر می‌برد و انگار شهروندان پایتخت با آن غریبه شده‌اند؛ تا چندین سال پیش در سطح شهر تهران، دوچرخه‌هایی نارنجی‌رنگ کرایه داده می‌شد و با خرید یک اشتراک ماهانه، مردم به‌راحتی می‌توانستند از آن استفاده کنند، اما رفته‌رفته از تعدادشان کاسته شد تا اینکه دیگر ناپدید شدند! شاید بپرسید چرا؟! مدیر شرکت «بیدود» در این رابطه گفته است که به‌دلیل عدم‌حمایت‌های شهرداری، دوچرخه‌ها را از سطح شهر جمع‌آوری کردیم و اگر زودتر شهرداری پای کار بیاید، ما هم دوباره به سطح شهر می‌آییم.