جای خالی ایده در هنر- صنعت جواهرات
صنایع فرهنگی گونه ای از صنعت است که فعالان به خلق ایده، تولید و توزیع محصولات و خدماتی می پردازند. ماهیت این تولیدات فرهنگی است و در اصل مخاطب آنها جنبه ها و ابعاد فرهنگی فرد و جامعه است. از آنجایی که تولید محصولات و خدمات فرهنگی بر خلاقیت، مهارت، دانش و استعداد تولیدکنندگان آن استوار است، صنایع فرهنگی را صنایع خلاق نیز می نامند. متاسفانه تاکنون آن گونه که باید از منابع فرهنگی سرزمین مان در راستای توسعه صنایع فرهنگی و صادرات آن بهره نبردیم. به گفته بیشتر کارشناسان، مسیر و اجرای بهره برداری از منابع فرهنگی و هنری کشورمان استاندارد نیست و در حال حاضر راه برای توسعه صنایع فرهنگی طولانی و پر از دست انداز است. در حالی که این صنایع در بیشتر کشورهای پیشرفته جهان در رتبه نخست اقتصاد قرار دارند. یکی از نمودهای صنایع فرهنگی در کشورمان هنر- صنعت جواهرات است که قدمت زیادی در ایران دارد و از گذشته به عنوان صنعت درآمدزا شناخته می شد که جزئی از فرهنگ اصیل ایرانی هم بود. بنابراین، نباید تنها به زیورآلات به عنوان یک کانی و سنگ گرانبها نگریست که فقط ارزش اقتصادی زیادی دارد؛ چرا که همواره تاریخ در کشور ما این را نشان داده است که ایرانیان از جنبه های گوناگون زیورآلات استفاده می کردند. چند سالی می شود که تجاری سازی و صادرات زیورآلات و جواهرات ایرانی موردتوجه برخی شرکت های خلاق و دانش بنیان قرار گرفته است.صمت در این گزارش به مناسبت روز جهانی صنایع دستی به اهمیت اقتصادی توسعه هنر- صنعت جواهرات با توان دانش بنیان ها پرداخته است.
واردکننده فرهنگ دیگران نباشیم
یکی از مناقشه بر انگیزترین مباحث در حوزه صنایع خلاق، چیستی این صنایع و ارائه تعریفی از این صنایع است. این مسئله را حتی در نامیدن این صنایع نیز می توان دید. این نوع از صنایع در دوره های مختلف و توسط افراد مختلف، عناوینی همچون صنایع فرهنگی، صنایع سرگرمی، صنایع رسانه ای، صنایع فراغتی، … و در این اواخر عنوان صنایع خلاق را یدک می کشند. همین مسئله تعدد عناوین و همچنین ماهیت هرکدام از آنها، نشانگر نداشتن توافق بر سر ماهیت این صنایع بوده و هرکسی بنا بر زاویه نگاه خود اقدام به نام گذاری و تعریف این صنایع کرده و صنایع فرهنگی در بسیاری از کشورهای پیشرفته جهان، کمابیش جایگاه اول را از نظر اقتصادی به خود اختصاص داده است. به عنوان مثال، در قاره امریکا، اقتصاد ایالات متحده در سیطره صنایع فرهنگی است. فرهنگ در کشور کانادا بخش پویای اقتصاد آن است. در سند استراتژی تجارت جهانی کانادا در سال ۲۰۰۵ آمده است: ما در صنایع مختلف ترجیح می دهیم که بیشتر تولیدکننده و صادرکننده باشیم تا واردکننده محض؛ اما در صنایع فرهنگی ضرورت دارد که ما واردکننده نباشیم. واردکننده و مصرف کننده فرهنگ دیگران بودن به هیچ وجه پذیرفتی نیست. باتوجه به نمونه های فوق مشاهده می کنیم که کشورهای پیشرفته در صنایع فرهنگی پیشتاز هستند، اما بسیاری از کشورهای درحال توسعه با اینکه ظرفیت بالایی در صنایع فرهنگی دارند، باوجود میراث فرهنگی غنی و استعدادهای فرهنگی سرشار، بیشتر بازیکنان حاشیه ای این عرصه است. در اروپا، صنایع فرهنگی دچار تحولات زیادی شده و به عنوان مثال، در فرانسه، وسعت تولیدات در زمینه های کتاب، فیلم و انواع محصولات فرهنگی به طورمداوم از افزایش برخوردار بوده و تولید و توزیع این محصولات در این کشور وجهه بین المللی یافته و صنعت تبلیغات در انگلستان بزرگ ترین بازار اروپایی این صنعت بوده است و انگلستان، تصمیم دارد به قطب اصلی توسعه صنایع فرهنگی در قاره اروپا تبدیل شود. در آسیا و اقیانوسیه، چینی ها در سال های اخیر توجه ویژه ای به صنایع فرهنگی داشته و طرح های گسترده ای برای آن ریخته اند. در سال ۲۰۰۶ یکی از مهم ترین نمایشگاه های بین المللی صنایع فرهنگی در چین برگزار شد. حوزه فرهنگی کره جنوبی دارای اقتصادی پویا و بیشترین درآمد کشور هند در حوزه های سینما و تولید نرم افزارهای رایانه ای است. سرمایه گذاری روی صنایع تفریحی و فرهنگی از جمله مهم ترین اولویت های فرهنگی دولت استرالیا محسوب می شود.
اهمیت صنایع فرهنگی در کشورهای توسعه یافته
مدیر برنامه ریزی و توسعه پارک ملی علوم و فناوری های نرم و صنایع فرهنگی در گفت وگو با صمت گفت: اهمیت صنایع فرهنگی در کشورهای توسعه یافته به قدری زیاد است که با کمی دقت در روند فعالیت شان متوجه می شویم که سابقه طولانی در توسعه صنایع خلاق فرهنگی داشته و تجربه بیشتری نسبت به فعالان در ایران کسب کرده اند. بر همین اساس، می توان فهمید که ترویج فرهنگ و میراث کشورشان در جهان برای آنها هم اولویت دارد و همواره در تلاش بودند که آن را به جهان معرفی کنند.
سوده صوفی افزود: این کشورها اقدامات پایه و اساسی زیادی را به سرانجام رساندند تا توانستند در این زمینه موفق عمل کنند. یکی از این اقدامات، همصدایی و همنوایی سازمانی است، در حالی که در کشور ما این انسجام وجود ندارد و جای خالی هم هدفی و همصدایی احساس می شود.
لزوم مدیریت فناوری های نرم
وی گفت: اگر بخواهیم به صورت کلان به حوزه صنایع فرهنگی که صنایع دستی هم زیرمجموعه آن محسوب می شود، نگاه کنیم، بهتر است فناوری های نرم را به عنوان یک حوزه مدیریتی و راهبردی در نظر بگیریم، چرا که اگر اصول مدیریت جدید را بر فناوری های نرم اعمال کنیم، معضلات مربوط به بازاریابی و برندینگ تا حد زیادی حل می شود. باتوجه به اوضاع اقتصادی حاکم بر جامعه واضح است که تا حد زیادی مردم توان خرید آثار صنایع دستی برآمده از دانش بنیان ها و صاحبان استارت آپ ها را ندارند. تا چند سال گذشته، شاهد استقبال مردم از محصولات برآمده از صنایع دستی شرکت های دانش بنیان و استارت آپ ها بودیم، اما باتوجه به وقایع اقتصادی اخیر کشور، بازار داخلی برای این محصولات تا حد زیادی شرایط نامناسبی را فراهم کرده است. وی ادامه داد: تنها موردی که می تواند در این زمینه اتفاقات خوبی را رقم بزند، صادرات است، بنابراین به لحاظ قیمتی می توانیم در بازارهای بین المللی ارزش افزوده خوبی برای این محصولات ایجاد کنیم، اما باتوجه به ظرفیت پایین کارگاه های تولیدی حجم سفارشات ثابت مانده و تا رسیدن به نتیجه مطلوب فاصله داریم. در واقع، هنوز به تولیدات انبوه در صنایع دستی نرسیده ایم و برای اینکه بتوان بازارهای بین المللی را به دست گرفت، باید با سلایق مخاطب همراستا شد.
دولت زیرساخت فراهم کند
مدیر برنامه ریزی و توسعه پارک ملی علوم و فناوری های نرم و صنایع فرهنگی گفت: همکاری بین سازمانی برای رسیدن به این هدف یعنی اعمال قدرت در بازارهای بین المللی می تواند کارساز باشد. از آنجایی که یکی از مشکلات شرکت های دانش بنیان، نبود کارگاه هایی با تجهیزات بالا است، نهادهای دولتی باید زیرساخت های مناسب را فراهم کنند. با همکاری بین سازمانی و ایجاد زیرساخت های مناسب می توانیم به تولیدات انبوه برسیم. در این شرایط دانش بنیان ها می توانند هم از نظر کیفی و هم از نظر کمی رشد قابل قبولی را رقم بزنند و مسیر ایده تا تجاری سازی را راحت تر طی کنند. از وظایف پارک ملی علوم و فناوری های نرم و صنایع فرهنگی دریافت اطلاعات از سلایق بازارهای بین المللی و خلاقانه تر کردن ایده ها است. مجموعه این عوامل باعث می شود که ارزآوری قابل توجهی برای کشور در این حوزه رقم بخورد. وی گفت: از دلایلی که تاکنون صادرات صنایع فرهنگی و صنایع دستی به شکل وسیعی انجام نمی شد، این بود که بیشتر صاحبان این کسب وکارها اطمینان دقیقی از روند این صادرات نداشتند و در بیشتر موارد به دلیل تحریم های موجود، بازگشت پول با مشکل مواجه می شد. بر همین مبنا، فلسفه شکل گیری مجموعه پارک ملی علوم و فناوری های نرم و صنایع فرهنگی ایجاد زیرساخت های صادراتی برای این نوع کسب وکارها است.
جواهرات ایرانی ارزآور هستند
صوفی درباره اهمیت توسعه هنر صنعت جواهر و زیورآلات ایرانی که به عنوان زیرشاخه ای از صنایع فرهنگی به حساب می آید، گفت: یکی از صنایع دستی که موردتوجه مجموعه پارک ملی علوم و فناوری های نرم افزارهای فرهنگی است، تجاری سازی و صادرات زیورآلات و جواهرات ایرانی است که می تواند بازار خوبی را در سایر کشورها داشته باشد. با بررسی های انجام شده، فهمیدیم که به دلیل ابعاد کوچک در حمل ونقل، شرایط آسان تری را برای عاملان فراهم می کند و می تواند رشد قابل قبولی نسبت به دیگر صنایع داشته باشد.
طراحی، رکن مهم تجاری سازی
وی بااشاره به اهمیت مولفه طراحی در تجاری سازی صنایع دستی گفت: طراحی، مولفه مهمی در توسعه صنایع دستی و تجاری سازی آن است. از آنجایی که تاکنون اهمیت زیادی به این حوزه داده نشده، می توان گفت امروز بیش از آنچه در گذشته رخ داده است، باید به طراحی و طراحان آثار صنایع دستی توجه نشان داد. از آنجایی که هزینه تولید برای شرکت ها و استارت آپ ها زیاد است، بیشتر صاحبان شرکت های دانش بنیان و استارت آپ ها قسمت طراحی را از روند تولید حذف می کنند و به طورمعمول با طراحی های کپی شده به فعالیت می پردازند، در صورتی که اگر طراحی جزو فرآیند زنجیره ارزشی صنایع دستی قرار بگیرد، آثار بی نظیری تولید می شود و بازارسازی با فرآیند آسان تری شکل می گیرد و به راحتی می توانیم در صادرات از محصولات دفاع کنیم.
جای خالی ایده های خلاقانه
همواره واژه زیورآلات در جغرافیای ایران تعریف مشخصی داشته است. موانع زیادی برای ورود فناوران و استارت آپ ها به بازار زیورآلات وجود دارد و چون وارد بازار نمی شوند، هنر طراحی زیورآلات در ایران رو به افول است، همچنین بیشتر طراحان به دلیل شرایط اقتصادی، ترجیح می دهند آثار خود را به هر قیمتی بفروشند. در کل، وجود طراح و در جریان بازار افتادن آنها، کمک زیادی به پویایی این هنر می کند. عماد ارغندی، از کارشناسان عرصه زیورآلات و مدرس دانشگاه درباره اهمیت ایده پردازی در هنر ـ صنعت زیورآلات به صمت گفت: از آنجایی که طلا، جواهر و در کل زیورآلات، جزو کالا به شمار می روند و از طرفی هم همپوشانی های قابل توجهی با رشته طراحی صنعتی دارند، هر سال افراد بسیاری برای فعالیت، جذب این هنر- صنعت می شوند. در واقع، چه بپذیریم و چه نپذیریم، طلا و جواهر کالا است و به همین دلیل باید تولید آن در یک فرآیند صنعتی قرار بگیرد؛ اما باتوجه به رویکردی که فضاهای آموزشی و دانشگاهی کشور دارند، جای خالی خلاقیت و ایده های جدید در این هنرـ صنعت به شدت احساس می شود. در این عرصه همواره افرادی بودند که هم در بستر سنتی و هم در فضای مدرن به فعالیت بپردازند، اما کمتر شاهد توسعه فضاهای ایده پردازانه بوده ایم و نوآوری تا حدی مورد غفلت واقع شده است. ارغندی گفت: ساخت و تولید طلا و جواهر در ایران هم از نگاه کارآفرینان و هم از دیدگاه آموزشی موردتوجه قرار گرفته و بنا بر آمارهای منتشرشده گردش طلا در ایران به ۳۰۰ تن در سال می رسد و ایران در زمره معدود کشورهایی است که گنجینه هایی فاخر از طلا و جواهرات را در اختیار دارد. با موزه های ارزشمند زیادی که داریم می توان پی به این گزاره برد.
توسعه کارآفرینی
این استاد دانشگاه افزود: با در نظر گرفتن تمام موارد یادشده باید گفت، طراحی در هنر ـ صنعت جواهرات جزو آن دسته از مولفه هایی است که می تواند با هدف توسعه کارآفرینی و افزایش دادوستد و بازارسازی، بیش از پیش گسترش یابد.به گفته ارغندی، امروزه طلا و جواهر در ارتباط تنگاتنگی با فناوری های جدید قرار گرفته، به گونه ای که تا حدی از حوزه صنایع دستی بیرون آمده و روندی متفاوت تری در تولید پیدا کرده و صنعتی تر شده است؛ اما برای بازارسازی باید مشخص شود در شرایط فعلی این هنر ـ صنعت در کدام بخش از هرم خواسته و نیازهای مردم قرار دارد.
این مدرس دانشگاه گفت: به اعتقاد من، طراح و متخصص کالاهای زینتی نظیر جواهرات باید از جنبه های مختلف به طراحی این کالا نگاه کند، در حالی که بیشتر فعالان و سازندگان در ساخت، به ظاهر این کالا توجه دارند و کمتر به هنر و رویکرد زیبایی شناسی آن می پردازند.
سخن پایانی
کشورهای پیشرفته در صنایع فرهنگی پیشتاز هستند، اما بسیاری از کشورهای در حال توسعه با اینکه ظرفیت بالایی در صنایع فرهنگی دارند، باوجود میراث فرهنگی غنی و استعدادهای فرهنگی سرشار، بیشتر بازیکنان حاشیه ای این عرصه به حساب می آیند. نخستین دسته از موانع توسعه صنایع فرهنگی در ایران، موانع اقتصادی است. در کشور ما به صنایع فرهنگی به مثابه یک صنعت نگریسته نمی شود و بخش فرهنگ به عنوان یک بخش مولد اقتصادی و نهاد تولید ثروت تلقی نمی شود و این بخش تنها به منزله مرکز هزینه دیده می شود. همچنین بیشتر مدیران موسسات فرهنگی، اطلاعات کمی درباره قابلیت های تجاری و اقتصادی صنایع فرهنگی دارند و به این دلیل که کار خود را اقتصادی یا دارای بازده اقتصادی نمی بینند، بیشتر خواهان حمایت های دولتی هستند. چالش اقتصادی دیگر، گسترش کمی و کیفی صنایع فرهنگی در سطح جهان است. در واقع، محصولات فرهنگی کشور ما وارد رقابت شدید جهانی شده اند. کشورهای پیشرو در عرصه صنایع فرهنگی، دارای امکانات زیادی هستند و همچنین با جهانی شدن اقتصاد و ظهور شبکه های اینترنتی، عرضه، تبادل و دسترسی به محصولات فرهنگی در سراسر جهان آسان و سریع و محدودیت های زمانی و مکانی دسترسی به بازار صنایع فرهنگی بسیار کم و بدین ترتیب رقابت برای تولیدکنندگان و عرضه کنندگان محصولات و خدمات فرهنگی کشور ما دشوار شده است.
