داروی التیام اقتصاد از دل خاک
سالانه در جهان بیش از ۱۳۰ میلیون تن گیاهان دارویی خریدوفروش می‌شود که حجم مبادلات جهانی آن در چند سال اخیر بالغ بر ۲۰۰ میلیارد دلار بوده است.
از خودمان می خرند و به خودمان می فروشند
براساس آمار، در کشورهای اروپایی، مصرف گیاهان دارویی بسیار بالا است، به طوری که در آلمان ۷۰ درصد داروهای تجویزی توسط پزشکان، گیاهان دارویی هستند. در حال حاضر استان های خراسان رضوی، ایلام، چهارمحال و بختیاری، کرمان، کهگیلویه و بویراحمد و لرستان بیشترین تولید را دارند. در سال ۱۳۹۷، ۲۲۸هزار تن گیاه دارویی در ایران تولید و ۷۲ هزار تن آن صادر شده که معادل ۵۷۰ میلیون دلار و این رقم نسبت به سال گذشته و سال بعد خود بالاتر بوده است. در همین سال، میزان واردات ۱۸۰ میلیون دلار و بیشتر محصولات وارداتی زنجبیل، دارچین، هل، سیاه دانه و تخم شربتی بودند. گفتنی است، بیشتر محصولات صادراتی زعفران، گل محمدی، شیرین بیان و زیره سبز هستند و بیشترین حجم صادرات آنها به کشورهای پاکستان، امارات، عراق، آلمان، ژاپن و چین انجام می گیرد. معضل اصلی این است که عمده صادرات گیاهان دارویی ایران به صورت فله ای، خام و بدون بسته بندی و برند مناسب است. همین بسته بندی نامناسب باعث می شود در طول فرآیند توزیع، حمل ونقل و صادرات، کیفیت گیاهان پایین بیاید و متناسب با سلیقه خریداران نباشد.به همین دلیل نیز کشورهایی مثل چین، امریکا، ژاپن و آلمان، گیاهان دارویی را به صورت فله ای به قیمت های بسیار پایین از ایران خریده و با بسته بندی مناسب، برندسازی کرده و با قیمت های بسیار بالا به کشورهای دیگر و حتی به خود ایران صادر می کنند. در این رابطه، سیف سهندی، رئیس ستاد توسعه علوم فناوری گیاهان دارویی و طب سنتی، در گفت وگویی که با ایسنا داشته است با بیان اینکه سند ملی گیاهان دارویی و طب سنتی یک سری اهداف اقتصادی دارد، معتقد است: در حال حاضر، گیاهان دارویی کمتر از ۲ میلیارد دلار ارزش آفرینی دارند که ۷۰۰ میلیون دلار آن به صورت فرآورده خام صادرات می شود. اگر این محصولات خام فرآوری شوند، می تواند ارزش افزوده بالایی داشته باشد. زمانی که اهداف سند ملی نیز تحقق پیدا کند، می تواند ۱۵ میلیارد دلار در کشور ارزش آفرینی داشته باشد و با اعمال فناوری این رقم به ۲۵ میلیارد دلار نیز خواهد رسید. توسعه بازار داخل و بین الملل می تواند کمک زیادی کند، فناوری نیز می تواند باعث افزایش بهره وری شود.
کفش آهنین هم جواب نداد
یوسف جهاندیده، فعال دانش بنیان در زمینه تولید و عرضه گیاهان دارویی بااشاره به چالش های اصلی در توسعه صادرات این محصول در داخل و خارج از کشور می گوید: تولید گیاهان دارویی نظیر برخی صنایع، بازار مناسبی در داخل ایران و سازمان های متولی، همکاری درخوری در زمینه توسعه بسته بندی ندارند. این در حالی است که حجم زیادی از گیاهان دارویی از کشورهای چین، ژاپن و دیگر کشورهای شرقی خریداری و با بسته بندی استاندارد راهی بازار غرب و اروپا می شود.به گفته بسیاری از دانش بنیان های فعال در حوزه تولید گیاهان دارویی دریافت مجوز برای ایجاد خط بسته بندی گیاهان دارویی، فرآیندی دشوار و به اصطلاح نیازمند کفش آهنین است.
جهاندیده در گفت وگو با صمت با اشاره به روند اخذ مجوز می گوید: بارها برای انجام فرآیند بسته بندی درخواست مجوز کردم، اما بعد از بروکراسی خسته کننده و از این اتاق به آن اتاق رفتن ها، در نهایت موفق به دریافت مجوز نشدیم. دلیل شان هم این بود که فضای درنظرگرفته شده برای فرآیند بسته بندی در روستا و در محدوده طرح هادی بود. در ادامه بعد از تغییر فضای بسته بندی کالا و معرفی مکانی بیرون از محدوده طرح هادی، باز هم با طرح پیشنهادی موافقت نشد. این بار دلیل شان بیرون بودن کارگاه از محدوده کشت گیاهان دارویی بود.
اصلاح بذر، یک معضل جدی
وی معضل دیگر در عرصه تولید را بذر گیاهان دارویی می داند و در این باره می گوید: در بخش زراعت با مشکل اصلاح بذر مواجهیم، در واقع برای کشت گیاه باکیفیت تر، نیازمند اصلاح بذر از سوی متخصصان هستیم که متاسفانه تاکنون توجه جدی از سوی وزارت جهاد کشاورزی و دیگر سازمان های مربوطه نشده است و بیشتر بذرها در شرایط فعلی به صورت سنتی و دستی اصلاح می شوند که فرآیند زمانبر و خسته کننده ای هم دارند.
به گفته وی، بیشتر دانش بنیان ها با معضل دسترسی به بذر اصلاح شده مرغوب که مورد تایید سازمان غذا و دارو باشد، مواجهند. وی در ادامه بااشاره به کیفیت پایین بذرهای تولیدی در کشور می گوید؛ برخی کارخانه های تولید بذر به دلیل رعایت نکردن اصول اصلاح، بذر مناسبی را تولید نمی کنند.
عدم توازن بازار با نیاز مصرف کننده
جهاندیده در ادامه درباره عدم توازن بازار با نیاز مصرف کننده می گوید: معضل دیگری که در زمینه توسعه تجارت گیاهان دارویی وجود دارد، عدم توازن بازار با نیاز مصرف کننده و قیمت نهایی کالا است. برای مثال، سال گذشته نرخ گل همیشه بهار، هر کیلو ۲۰۰ هزار تومان بود که بیشتر از سوی تاجران ترکیه خریداری می شد؛ اما امسال به دلیل افزایش تولید در بیشتر مناطق کشور، نرخ آن به ۷۰ هزار تومان رسید که با تورم موجود، به طوررسمی کمر تولیدکنندگان این گیاه شکست. بنابراین، نیاز به تنظیم بازار برای گیاهانی که به طورمعمول خریداری می شوند، به شدت احساس می شود.
تقلب با افزایش رطوبت در گیاه
جهاندیده معتقد است: وجود دلالان در این حوزه اخلال زیادی در بازار به وجود آورده است، به گونه ای که شرکت های دانش بنیان توان رقابت با آنها را ندارند. وی با شرح مثالی در این زمینه می گوید: تولیدکننده ها با همکاری دلالان محصولات خود را به کارخانه ها و حتی کشورهای اطراف می رسانند که اغلب در این زمینه تقلب هایی هم انجام می گیرد. برای مثال، به منظور رسیدن بار به وزن استاندارد برای صادرات، برخی دلالان با همراهی مسئولان خرید کارخانه ها، وزن گیاه را با افزایش رطوبت زیاد می کنند و گیاه به طورکامل خشک نیست. به گفته این فعالان بازار، در تمام فرآیند صادرات گیاهان دارویی باید تنها ۴ درصد رطوبت داشته باشند. این در حالی است که گیاه مرطوب و نه کامل خشک شده راهی بازار خارجی و داخلی می شود. این روند دست دانش بنیان ها را از تولید گیاهان با مرغوبیت بالا کوتاه می کند. این فعال دانش بنیان در ادامه بیان مشکلات موجود می گوید: هزینه خشک کردن گیاه نیز از دیگر معضلات دانش بنیان ها در فرآیند تولید گیاهان دارویی است. برای رفع این مشکل نیاز به احداث کارگاه های کوچکی است که به طورمشخص به این فعالیت بپردازند، ضمن آنکه این دست از شرکت ها می توانند بسته بندی اولیه را هم انجام دهند.
ایران، بهشت گیاهان دارویی
در ادامه، حسین رستمی احمدوندی، دیگر فعال دانش بنیان در حوزه تولید گیاهان دارویی در گفت وگو با صمت می گوید؛ ایران از تنوع اقلیمی مطلوبی برای کشت انواع گیاهی برخوردار است و می توان نسبت به سود حاصل از آن امیدوار بود. بیشتر گیاهان دارویی که در کشور کشت می شوند، مقاوم به کم آبی هستند و در مناطق خشک کشور هم می توانند رویش داشته باشند و سازگاری خوبی دارند. در بخش زراعت، چالش هایی وجود دارد که با گذشت چند دهه از فعالیت مستمر دانش بنیان ها در این حوزه، هنوز حل نشده باقی مانده است. برای مثال، کشت گیاهان وحشی، زمین خاص خود را می طلبد و نباید در هر زمینی کاشته شوند، در حالی که به طورمعمول چنین اصولی رعایت نمی شود، مانند آن است که اجازه دهیم زیستگاه حیوانات وحشی در شهر دایر شود که این روند نه برای گیاه خوب است و نه برای دیگر محصولات کشاورزی.
وی می افزاید: برای کشت گیاهان وحشی نیازمند اقداماتی برای رویش باکیفیت تر آنها در زمین های مخصوص هستیم که شرکت ها به تنهایی توانایی فراهم آوردن این شرایط را ندارند، بنابراین آنها نیازمند حمایت سازمانی هستند. به گفته این فعال بازار گیاهان دارویی برای تولید انبوه گیاهان، مکانیزاسیون در روند تولید از راهکارهای موثری است که می تواند بکار گرفته شود. به طوری که مراحل کاشت، داشت و برداشت گیاهان دارویی با ماشین آلات، منجر به تولید انبوه و بهره وری بالایی می شود که راه را برای تجاری سازی در ابعاد وسیع هموارتر می کند.
این فعال دانش بنیان ادامه می دهد؛ متاسفانه در بسیاری از موارد به ویژه درباره گیاهی نظیر زعفران که با عنوان طلای سرخ هم شناخته می شود، هنوز برداشت در بیشتر مزارع به صورت سنتی و دستی انجام می شود و به طورکامل مکانیزه نیست، در حالی که می توان با مکانیزه کردن مرحله برداشت، به تولیدات بیشتری از این گیاه دست یافت و ارز بیشتری وارد کشور کرد.
رستمی احمدوندی بااشاره به مکانیزه کردن گیاهی دیگر که موجب افزایش تولید و بهره وری بالاتری می شود، می گوید: چندی پیش، برای نخستین بار گیاه کاملینا را از اروپا وارد کردیم و با فرآیندهای مکانیزه توانستیم سطح زیرکشت آن را به ۱۳ هزار هکتار برسانیم؛ گفتنی است، دلیل استقبال کشاورزان از کشت این گیاه، این است که تمام مراحل آن مکانیزه است.
وی ادامه داد: بازار از دیگر چالش های توسعه دانش بنیان ها در امر تجاری سازی گیاهان دارویی است. متاسفانه فرآیند استانداردسازی گیاهان در کشور انجام نمی شود و این باعث شده است که بازارهای خارجی توجه چندانی به گیاهانی که به طورمستقیم از ایران صادر می شوند، نداشته باشند و ترجیح بدهند از کشورهای دیگری که بسته بندی و استانداردهای لازم را دارند،خرید کنند، در حالی که گیاه اصلی از ایران تهیه شده است.این فعال دانش بنیان در کل، اخذ مجوز و استانداردها از دغدغه اصلی دانش بنیان ها می داند.
رستمی احمدوندی بااشاره به طراحی برخی ماشین آلات ویژه مراحل زراعت گیاهان دارویی معتقد است؛ ظرفیت کشورمان در تولید انبوه این گیاهان به قدری بالا است: که انتظار می رود برای کشت هر گیاه، ماشین آلات ویژه ای طراحی شود، چرا که با تولید انبوه، به واسطه کاربرد فناوری، سودهای کلانی حاصل می شود و صرفه اقتصادی بالایی خواهد داشت. بنابراین، توجه به شیوه زراعت و مکانیزه شدن آن و بازارسازی مناسب؛ 2 راهکار برای توسعه تجاری سازی گیاهان زراعی است.
سخن پایانی
همان گونه که در گزارش هم آورده شد، بسیاری از کارشناسان معتقدند ظرفیت های دست نخورده در زمینه تولیدات انبوه گیاهان دارویی در کشور زیاد است و ایران می تواند با بکارگیری فناوری در مرحله بسته بندی خود، به قطب صادرکننده این نوع گیاهان در دنیا تبدیل شود و به عبارتی، دست کشورهایی نظیر چین، ژاپن و امریکا را کوتاه کند. برخی معتقدند برای پیشبرد اهداف در بحث توسعه گیاهان دارویی با توان دانش بنیان ها نیازمند همکاری دانشگاه علوم پزشکی هستیم با تشکیل گروهی به نام تیم تخصصی غذا و دارو و همکاری مراکز تحقیقاتی، روندی مشابه با داروهای شیمیایی شکل بگیرد و گره استاندارد در این حوزه باز شود. در واقع، نیازمند شکل گیری مثلثی سه ضلعی متشکل از دانشگاه علوم پزشکی، پارک علم وفناوری و مرکز تحقیقات دانشگاه علوم پزشکی هستیم تا برند «تولید ایران» گیاهان دارویی در جهان شناخته و منجر به ارزآوری شود.
