آفتی بر جان خاک
امروزه آلودگی خاک به‌عنوان یکی از معضلات عمده محیط‌زیست در دنیا شناخته می‌شود.
افزایش جمعیت، درآمد سرانه، پیشرفت تکنولوژی و بالا بودن استاندارد زندگی از عوامل مهم افزاینده آلاینده ها به حساب می آیند. زباله ها می توانند به داخل زمین نفوذ و منابع آبی را نیز آلوده کنند. استفاده از خاک به عنوان بستری برای دفع مواد آلی زائد از جمله فضولات دامی، زباله ها و پساب های مختلف و لجن فاضلاب، یکی از مقرون به صرفه ترین روش های مدیریت دفع مواد آلی است که در صورت بکارگیری نه تنها به صورت یک بستر فیزیکی بلکه به عنوان یک صافی زنده توانایی زیادی در پالایش مواد آلی دارد. با این وجود، نبود مدیریت صحیح دفع مواد آلی، می تواند پیامدهایی مثل افزایش غلظت املاح، فلزات سنگین و ریزجانداران بیماری زا را به دنبال داشته باشد.صمت در این گزارش به شرایط سلامت خاک کشور پرداخته، همچنین عوامل افزایش آلودگی در خاک را هم بررسی کرده است.
خاک سالم، تضمین کننده محیط زیست سالم
کامبیز بازرگان، رئیس سابق سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزی در گفت وگو با صمت درباره عوامل تهدیدکننده خاک گفت: به طورکلی منابع خاک در هر کشوری تحت تاثیر 7 عامل موردتهدید واقع می شوند که نخستین و مهم ترین آنها تغییر کاربری است. این عوامل منجر به خروج خاک های حاصلخیز از چرخه تولید و کشت می شوند؛ همچنین فرسایش خاک، کاهش مواد آلی، افزایش آلاینده ها، شوری، کاهش توان حاصلخیزی و تنوع زیستی در خاک، دیگر عواملی هستند که در زمره تهدیدکننده های خاک حاصلخیز و کشاورزی یک کشور شناخته می شوند. وی گفت: مولفه هایی وجود دارند که از آنها به عنوان شاخص های سلامت خاک یاد و در بیشتر کشورها توجه ویژه ای به آنها می شود. این شاخص ها جزو مهم ترین الزامات برای حفظ امنیت غذایی هستند. بازرگان بااشاره به این موضوع گفت: کارشناسان بسیاری در سراسر دنیا معتقدند که سلامت خاک، تضمین کننده سلامت گیاه و محیط زیست است. مهم ترین شاخص در بحث سلامت خاک، حفظ موادآلی آن است که تضمین کننده تنوع زیستی در بافت خاک است. گفتنی است، تنوع زیستی موجب ذخیره کربن در خاک می شود و به عنوان یکی از مشخصه های تضمین سلامت خاک، نقش مهمی در کارکرد اصلی آن دارد.
خاک ذخیر گاه کربن
بازرگان افزود: خاک خوب کارکردهای متفاوتی دارد که یکی از این کارکردها تولید غذا است. دیگر کارکرد خاک خوب در کنار تولید غذا و حفظ امنیت غذایی، توانایی بالای آن در ذخیره کربن است که ارتباط زیادی با معضلات مربوط به گرمایش جهانی دارد. باتوجه به اهمیت تبعات تغییرات اقلیمی ناشی از گرمایش جهانی در سال های اخیر، توجه سران کشورها به ذخیره کربن در خاک جلب شد. از آنجایی که بعد از اقیانوس ها، خاک ها مهم ترین ذخیره گاه کربن در جهان شناخته می شوند، آنها پی بردند که می توان کربن تولیدشده به جای رهاسازی در جو در خاک ذخیره شود؛ چرا که ظرفیت تثبیت کربن در خاک بالا است و این ظرفیت قابلیت تقویت دارد و می تواند ذخیره گاه مناسبی برای کربن به حساب بیاید تا مانع از رشد میزان کربن در اتمسفر شود. به گفته دانشمندان، می توان با روش هایی به میزان ۴ صدم درصد، کربن جو را به خاک اضافه کرد.
با یک پالاینده آشنا شوید
وی بااشاره به شاخص آلودگی در خاک گفت: یکی دیگر از شاخص های سلامت خاک، آلوده نبودن آن است. خاک همواره به عنوان یک عنصر پالاینده در طبیعت شناخته می شود. گفتنی است، وقتی مواد آلوده نظیر فاضلاب ها و پساب ها در خاک جاری می شوند، با استفاده از انواع رس ها، ترکیبات کلوئیدی و میکروارگانیزم ها (ریزجاندارها)، می توانند به عنوان پالاینده عمل کنند؛ حال اگر خاکی از چنین مواد آلی و ریزجانداران محروم باشد، معمولا فاقد این ویژگی است. بازرگان گفت: بنابراین با ورود فاضلاب ها و پساب ها به خاک های فاقد موادآلی، آلاینده ها دیرتر تجزیه می شوند و به همان میزان محیط آلوده می شود؛ در حالی که خاک های حاوی ریزجانداران و مواد آلی چنین ویژگی را ندارند، چرا که عناصر فعال در خاک، موادی هستند که خاصیت آلی دارند و بیشتر بذرها می توانند در این نوع خاک رشد کنند. گفتنی است، افزایش موادآلی از برگشت پوشش گیاهی به خاک انجام می گیرد، اما در کشور ما به دلیل کم بارشی، خاک ظرفیت کمی در ایجاد و افزایش مواد آلی دارد؛ چرا که در اراضی وسیعی از کشور اصلا گیاهی رشد نمی کند و خاک از لاشه گیاهان بهره نمی برد. بنابراین، باید توجه ویژه ای به حفظ موادآلی خاک داشت. بازرگان گفت: حال اگر خاک آلوده، شور یا فشرده شود، به همان میزان، دسترسی به خاک سالم هم کمتر می شود. ظرفیت خاک کشور در چرخه تولید و کشت نزدیک به ۱۸ و نیم میلیون هکتار است؛ اما به دلیل برخی کارشکنی ها و عدم مراقبت مناسب از این منبع طبیعی، در حال حاضر نزدیک به ۱۴ تا ۱۵ میلیون هکتار آن در چرخه تولید کشور قرار دارد و در اصل به زیرکشت می رود. گفتنی است، از این میزان نزدیک به یک و نیم میلیون هکتار به عنوان خاک درجه یک شناخته می شود و باقی اراضی هکتاری از خاک های درجه ۲ تا ۵ برخوردار هستند.
به گفته این کارشناس، خاک تا درجه ۴ هم، قابل کشاورزی است که باتوجه به شرایط کشور، تغییر کاربری کشاورزی نباید اتفاق بیفتد. این در حالی است که تنها خاک درجه یک در کشور تغییر کاربری داده نمی شود. در واقع از آنجایی که کشور ظرفیت بالایی در افزایش خاک حاصلخیز ندارد، خاک های درجه ۴ هم نباید تغییر اراضی داده شوند.
وی درباره فرآیندهایی که موجب شوری بیش از اندازه خاک می شوند، گفت: در بحث کیفیت، عواملی در کشور وجود دارند که سلامت خاک را تهدید می کنند. در کشور ما به دلیل محدودیت، بازدهی از اساس با شوری و تجمع املاح محلول مواجه است، به همین دلیل باید توجه جدی به نحوه آبیاری تحت فشار داشته باشیم که به شور شدن لایه های زیرین خاک دامن نزند، چرا که شوری، شرایط خاک را برای زیست موجودات زنده مفید در خاک سخت می کند و خاک را از حالت آلی بودن خود در می آورد و خاک از مولفه های سلامت خود فاصله می گیرد. وی افزود: بخشی از آلودگی ها در خاک از طریق منابع غیرزیست پذیر اتفاق می افتد که به ساختار و سازندهای زمین شناسی کشور ارتباط دارد. براساس مطالعات انجام شده در کشور از این مناطق، متوجه شدیم که در بخش هایی از کشور، خاک از سوی این منابع آلوده می شوند. گفتنی است، این آلودگی ها ناشی از معادن و کارخانه ها است که با عنوان آلاینده های انسان ساز شناخته می شوند. البته هنوز شواهدی از میزان آلودگی در دسترس نیست. آنچه مسلم است، آلوده کردن منابع خاک هم یکی از شاخص هایی است که خاک را از سلامت و استانداردهای آن دور می کند و موجب اخلال در کارکردهای آن می شود.
وی افزود: سازمان زمین شناسی درباره آلاینده های با منشأ زمین شناسی نقشه ای با عنوان نقشه ریسک را طراحی کرده؛ منتها مقیاس آنها هنوز به نقطه مدیریت پذیر نرسیده است که کارشناسان دریابند که آلودگی کارخانه ها تا چه شعاعی برای کشت خطر دارد تا برمبنای آن، الگوی کشت تغییر کند.
فقر پوشش گیاهی؛ بلایی که دامن خاک را گرفت
به گفته کارشناسان، خشکسالی در دهه های اخیر باعث شده که الگوی بارش از نظر زمانی، مکانی و نوع آن در مناطق گوناگون تغییر کند؛ همچنین میزان برف از مجموع نزولات جوی کاسته و از نظر زمان وقوع بارش هم، تغییراتی در کل کشور رخ داده است. حمیدرضا پیروان، کارشناس خاک و آبخیزداری در گفت وگو با صمت گفت: بیشتر بارندگی های شدید در دامنه های طبیعی که پوشش حداقلی گیاهی دارند، رخ می دهند. در کل، گرمایش جهانی و پدیده تغییر اقلیم باعث شده که رفتارهای بارشی در کل دنیا تغییر کند. گفتنی است، زمانی که سطح خاک به طورکامل خشک و از طرفی، عاری از پوشش گیاهی باشد، باران های سیل آسا و مخرب، آسیب جدی به تاسیسات طبیعی و انسانی می زنند. ۸۰ درصد از سطح کشور دارای اقلیم خشک و نیمه خشک است و به همین علت، عرصه های منابع طبیعی کشور دارای فقر پوشش گیاهی هستند. براساس مطالعات انجام شده و طبق برآوردها، میانگین فرسایش خاک در جهان سالانه حدود ۲ / ۴۶ تن در هکتار است، اما براساس مطالعات پژوهشگران پژوهشکده حفاظت از خاک و آبخیزداری، میزان فرسایش خاک در ایران، سالانه ۱۶ . ۵ تن در هکتار ( ۷ برابر بیشتر از میانگین جهانی) است که به شرایط اقلیمی و محیطی ایران برمی گردد و بالغ بر ۷۰ درصد سطح کشور را سازندهای فرسایش پذیر پوشش داده است که عوامل فرساینده را تشدید می کنند و مستعد انواع فرسایش های آبی و بادی هستند. وی درباره عوامل اصلی فرسایش خاک در کشور گفت: میانگین مجاز خاک زایی کشور براساس تحقیقات انجام شده در مقابل فرسایش، به شدت پایین است. هم اکنون باتوجه به شیب ها و اقلیم های گوناگون ایران، میزان خاک زایی و فرسایش خاک متفاوتی داریم؛ معمولا سرعت فرسایش در اقلیم های خشک و بیابانی کم و میزان خاک زایی در مناطق گرم و مرطوب کشور بسیار زیاد است. در حال حاضر ۲ عامل انسان زاد (بکارگیری رویه های متعدد کشاورزی مانند شخم زدن در راستای شیب، سوزاندن کاه در کشاورزی، تغییر سریع اراضی و تبدیل مراتع به دیمزار) و زمین زاد (ذات خاک یا سنگ مادر خاک) در فرسایش خاک ایران نقش مهمی دارند. بهترین راهکار برای جلوگیری از فرسایش، کاربری زمین به شکل متوازن است، در واقع خوب است بر طبق ظرفیت های محیطی به آمایش دوباره سرزمین در کشور پرداخت. پیروان گفت: یکی دیگر از راهکارها برای جلوگیری از فرسایش خاک، فرهنگ سازی به منظور ارزش قائل شدن برای خاک مناطق است و باید به خاک همچون یک کالای اقتصادی نگاه کرد. چنین روندی باید درباره آب هم اتفاق بیفتد و به عنوان یک رویکرد اقتصادی به آن نگاه کنیم که متاسفانه تاکنون چنین اتفاقی در کشور ما رقم نخورده است. به گفته وی، با فناوری های پیشرفته و با کمک شرکت های دانش بنیان می توان بهره وری مناسبی در آب و خاک و منابع طبیعی کشور به وجود آورد و ارزش اقتصادی آنها را حفظ کرد. از آنجایی که منابعی نظیر آب و خاک هنوز ارزش اقتصادی خود را در میان آحاد جامعه پیدا نکرده اند، پیش از برخورد به بحران های جدی، باید با کمک فناوری ها این منابع را حفظ کنیم.
خاک ارزش اقتصادی دارد
پیروان بااشاره به اینکه، خاک علاوه بر اهمیت در امنیت غذایی هر کشوری دارای ارزش اقتصادی است، گفت: هم از بعد بازاری و هم از بعد محیطی، باید برای خاک ارزش اقتصادی قائل شد. روش هایی نظیر تولید گیاهان و محصولات کشاورزی از راه تاسیس گلخانه های هیدروپونیک می توانند کمک شایانی به حفظ منابع آب و خاک کشور کنند. شرکت های دانش بنیان خوب است به طورطبیعی ظرفیت خاک کشور را افزایش دهند و به کمک روش های فناورانه به ارتقای کیفیت خاک بپردازند. هرچقدر کیفیت خاک ارتقا پیدا کند، علاوه بر اینکه تولیدات محصولات افزایش پیدا می کند، ارزش اقتصادی محصولات هم بالا می رود، در واقع به کمک روش های دانش بنیان می توانیم از افزایش شدید فرسایش خاک جلوگیری کنیم. به طورمسلم اگر بتوانیم کیفیت خاک را به روش های بیولوژیکی بالا ببریم، کمک شایانی به ما خواهد کرد.
سخن پایانی
واضح است که بدون داشتن خاک سالم، حیات و زندگی روی زمین امکان پذیر نخواهد بود و برنامه ریزی برای داشتن خاکی سالم و تولیدکننده، لازمه بقای انسان است. از قاچاق خاک که بگذریم، خطر آلودگی خاک کمتر از خطر آلودگی هوا نیست؛ اما از آنجایی که این آلودگی ملموس نیست، کمتر به آن توجه می شود. براساس آمار، درصد کمی از فاضلاب های صنعتی و خانگی در کشور تصفیه می شوند و بخش عمده این مواد آلوده بدون تصفیه و به صورت خام وارد محیط زیست می شوند که این روند، آلودگی خاک و آب های زیرزمینی را در پی دارد که نمونه بارز آن افزایش میزان نیترات در آب چاه ها است.
