جلگه، کابوس شوره‌زار می‌بیند
در یک ماه اخیر، گفت‌وشنودهای زیادی درباره سد چم‌شیر در رسانه‌ها انجام شد؛ نظراتی که طیف گسترده‌ای از گزاره‌های موافق و مخالف احداث و آبگیری این سد را بازتاب می‌داد.
در یک ماه اخیر، گفت وشنودهای زیادی درباره سد چم شیر در رسانه ها انجام شد؛ نظراتی که طیف گسترده ای از گزاره های موافق و مخالف احداث و آبگیری این سد را بازتاب می داد. این گزاره ها زمانی اوج گرفت که شرکت سازنده قصد آبگیری آن را داشت. طبق اعلام وزارت نیرو قرار بود سد چم شیر تا پایان آذر آبگیری شود؛ اما سازمان محیط زیست اجازه آبگیری سد را نداد و خواهان راستی آزمایی آن شد. در این میان، بیشتر کارشناسان محیط زیست به استناد گزارش هایی مبنی بر وجود چاه های نفت در مخزن سد، وجود گنبد نمکی و احتمال قطع درختان بلوط در صورت آبگیری معتقدند؛ چم شیر منجر به فجایع مشابهی می شود که در گتوند اتفاق افتاد؛ به همین دلیل، آنها این سد را گتوند ۲ می نامند. این در حالی است که در نشستی مشترک که میان نمایندگان سازمان محیط زیست با معاون و ناظران اجرایی پروژه سد چم شیر برگزار شد، این ابهامات را رد کردند و در نهایت، علی اکبر محرابیان، وزیر نیرو بر این ادعا که در پروژه سد چم ّشیر، ضوابط و استانداردهای محیط زیست به خوبی رعایت شده است، صحه گذاشت و خواهان آبگیری آن شد، بااین حال، این ابهامات هنوز بر جای خود باقی است. باتوجه به اینکه هزاران سال در مناطق جلگه خوزستان و در حاشیه رودخانه های خیرآباد و زهره، زندگی براساس کشاورزی شکل گرفته، کدام عقلانیت آب را از منطقه جلگه ای حاصلخیز که از گذشته تاکنون مهد کشاورزی بوده است، محروم می کند تا آب را در بالادست به کشاورزی اختصاص دهد؟
بر این اساس، در این گزارش به بررسی نظرات موافقان و مخالفان ساخت و آبگیری سد چم شیر و تحلیل نظرات گفته شده پرداخته است.
پیشروی نمکزار به سمت زمین های کشاورزی
بنا به اعتقاد فعالان محیط زیست، عده ای از کارشناسان معتقدند محروم کردن رودخانه زهره از آب های شیرین بالادست منطقه چم شیر، باعث بر هم خوردن تعادل سرچشمه های آب شور و شیرین رودخانه زهره می شود. همچنین احداث و آبگیری سد چم شیر، علاوه بر اینکه محیط زیست رودهای خیرآباد و زهره را نابود می کند، افزایش ریزگردها در کانون های فعال شرقی خوزستان را در پی خواهد داشت. اگر از کارشناسانی که بر اقلیم و شرایط زمین ساختی خوزستان اشراف کافی دارند، بپرسید؛ آنها معتقدند با کاهش دبی رودخانه زهره، آب شور دریا تا کیلومترها پیشروی خواهد کرد و زمین های شیرین شهرستان هندیجان به نمک زار تبدیل خواهند شد. مهر دراین باره به نقل از یک کارشناس محیط زیست نوشته است، این فاجعه در پایاب رودخانه کارون در منطقه آبادان، خرمشهر و اروندکنار به دلیل کاهش آورد آب کارون رخ داده و شاهد هستیم که چگونه زمین های کشاورزی و نخلستان های کارون در این مناطق نابود شدند و سد چم شیر نیز همین بلا را بر سر نخلستان ها و زمین های کشاورزی هندیجان می آورد. گفتنی است، رودخانه خیرآباد و زهره دارای جنگل های رودخانه ای و بیشه هایی است که تنوع زیستی ارزشمندی را شامل می شود که هرگونه کاهش آورد یا کاهش کیفیت آب، بی شک ضرر جبران ناپذیری را به زیست بوم رودخانه و زندگی زیست مندان وابسته به آن در منطقه وارد می کند، اما شاید بتوان به واکنش رئیس سازمان محیط زیست درباره پیشگیری از بروز خسارت های جبران ناپذیر زیست محیطی سد چم شیر امیدوار باشیم.
نظر موافقان چیست؟
«تجمیع شواهد بیانگر آن است که با حرکت آب در سازند گچساران و به دنبال آن، انحلال نمک در مخزن سد چم شیر اتفاق نمی افتد»؛ این سخنی بود که ضرغام محمدی، استاد دانشگاه شیراز در نشست بررسی تعارض های ذی نفعان طرح چم شیر که در دانشگاه شریف به میزبانی پژوهشکده انرژی، آب و محیط زیست برگزار شد، بیان کرد.
به گزارش ایرنا، وی در پاسخ به سئوالی مبنی بر احتمال انحلال نمک در سازند گچساران براساس امکان حرکت آب برای فواصل طولانی، افزود: شواهد بسیاری در محل ساخت سد چم شیر وجود دارد که پاسخگوی این سئوال است و از جمله آن می توان به اطلاعات بازدیدهای میدانی در گچ حاجی و مخزن سد به همراه داده های گمانه های اکتشافی اشاره کرد.
وی ادامه داد: در بررسی حرکت عمقی آب زیرزمینی در سازند گچساران، امکان حرکت عمقی آب در سازند گچساران در سطح نمکی وجود ندارد و از بارندگی انتظار نفوذ و همچنین انحلال نمک نداریم.
چشمه های شور زهره، منشأ سطحی ندارند
استاد دانشگاه شیراز خاطرنشان کرد: براساس محاسبات بیلان جرمی چشمه های شور، اگر فرض کنیم، این چشمه ها از آب جاری می شوند، این منابع باید حداقل ۲۵ کیلومتر حرکت داشته باشند که چنین مسئله ای در سازند چم شیر امکان پذیر نیست. باتوجه به شیب رودخانه و هد هیدرولیکی، به هیچ وجه امکان ندارد، آب سطحی وارد سازند گچساران شود. دبی چشمه های شور این مسئله را تایید می کند. در کل، تجمیع شواهد بیانگر آن است، حرکت آب در سازند گچساران و به دنبال آن انحلال نمک در مخزن سد چم شیر اتفاق نمی افتد.
سازه نمکی در سد چم شیر وجود ندارد
در ادامه، تورج فتحی، معاون دفتر حفاظت و مدیریت زیست محیطی آب وخاک سازمان حفاظت محیط زیست کشور با بیان اینکه هیچ سازنده نمکی در این سد وجود ندارد، گفت: اگر مشکلی در این زمینه وجود داشت، سازمان محیط زیست از آبگیری این سد ممانعت می کرد و مسئولان این سازمان برای اطمینان خاطر و پاسخگویی شفاف به مردم، بازدید میدانی برای رفع ابهامات و بررسی دقیق از سازه سد انجام دادند. در واقع، هیچ گونه گنبد نمکی در محدوده سد چم شیر وجود ندارد و در آبگیری چم شیر مشکلی از بابت افزایش شوری آب نخواهیم داشت. وی با بیان اینکه پی سد بر ساختاری سنگ آهکی که جوان بوده، ساخته شده و مشکلی در این زمینه وجود ندارد، گفت: بدنه سد روی سنگ آهک ایجاد شده که هیچ گونه درز و شکافی ندارد، این سنگ آهک بسیار ضخیم لایه است و حدود ۱۵۹ متر ضخامت آن برآورد شده و ابهامی روی اینکه ساختار ساخت سد تغییر کرده، مشاهده نشده و این موضوع صحت ندارد. وی تصریح کرد: در گزارش های متعددی که به سازمان محیط زیست ارجاع شده، بازدیدهای میدانی که از کل منطقه چم شیر انجام و در نقاط متعدد نمونه های مختلف را بررسی شده و هیچ گنبد نمکی در مسیر این سد قرار ندارد و از نظر زمین شناسی نیز، شرایطی وجود ندارد که منجر به رسوب گذاری نمک شود.
سرمایه ای که تبدیل به دیوار شد
این جمله ها در حالی از سوی نماینده سازمان محیط زیست بیان شد که این سازمان از آذر سال گذشته، خواهان بررسی و کارشناسی سد شده و رویکرد منتقدانه به این جریان دارد و هنوز گزارش مستندی مبنی بر ارائه مجوز برای آبگیری سد چم شیر داده نشده است. چندی پیش، علی سلاجقه، به رسانه ها گفته بود: سرمایه ملی کشور در قالب ایجاد سد در چم شیر خوابیده و تبدیل به دیوار سد شده که این دیوار، سیستم هیدرولوژیکی را در منطقه به هم زده است. از طرفی، بحث جنس سازندهای زمین شناسی هم مطرح است و باید این را هم در نظر داشت که در پایین دست سد و در فاصله ۳ کیلومتری از آن، چشمه هایی با آب شور با کیفیت نامناسب جاری می شود.
چم شیر، غول مخرب محیط زیست خوزستان
در ادامه، سراغ یکی دیگر از کارشناسان محیط زیست رفتیم؛ حسین آخانی، استاد دانشگاه تهران ضمن انتقاد از صحبت های آقای فتحی به صمت گفت: سد چم شیر روی یک رودخانه شور به نام زهره ساخته شده است که 60 درصد سازند آن گچی و نمکی است. گفتنی است، افزون بر اینکه چشمه های متعدد شور وارد مخزن سد می شود، لایه های نمک، هم در سطح شناسایی و هم در لایه های زیرین دیده شده است. با این حساب، آبگیری سد تنها یک آورده دارد و آن اینکه مخزن سد تبدیل به شورابه عظیمی خواهد شد که خسارت های زیادی به محیط زیست منطقه می زند و مانع تخلیه نمک ها به داخل خلیج فارس می شوند که در این شرایط ابعاد فاجعه بسیار گسترده است. وی گفت: آقای فتحی مطالبی را چندی پیش مطرح کرده است که نه مبنای علمی دارد و نه می توان به سازمان محیط زیست ربط داد و به اعتقاد من، نقل قول گفته شده از وی، فاقد اعتبار است. به طورمشخص، سازمان حفاظت محیط زیست در ۵ دی امسال، مخالفت خود را از آبگیری سد اعلام و تاکید کرد که ساخت سد در این منطقه خطرناک است. در کل، ۱۱ ابهام وجود دارد و تا این ابهامات برطرف نشود، این سازمان اجازه آبگیری نخواهد
داد.
صدای نفتی ها هم درآمد
به گفته آخانی، داخل مخزن سد 2 چاه نفت و اطراف آن ۹ چاه دیگر وجود دارد که در مجموع ۱۱ چاه نفت در داخل و محدوده سد قرارگرفته است. بنا به اعتقاد زمین شناسان، چون سازند آنجا قابل لغزش و تخریب است، این احتمال داده می شود که در اثر تخریب سازند می تواند چاه های نفت به مخزن دریاچه نفت ارتباط پیدا کند و مشکلات زیادی را به وجود بیاورد. در این میان، وزارت نفت هم خواهان بررسی ریسک چاه های نفت در چم شیر شده است.
بی اعتنایی به یافته های علمی
مهدی زارع، استاد پژوهشکده زلزله شناسی هم با اعتقاد بر اینکه عموما سدسازی در اقلیم کشور ما جزو پروژه های ردشده است، به صمت گفت: تشبیه چم شیر به گتوند چندان بیراه نیست، چرا که بخش زیادی از سد چم شیر روی سازند گچساران ساخته شده که متشکل از گچ و نمک است. گفتنی است، سازندهای قابل انحلال در زمین به تدریج شروع به بالا بردن مواد قابل انحلال در مخزن سدها می کنند. بیشتر کارشناسان معتقدند؛ بیشتر سدهایی که در منطقه زاگرس یا در خوزستان یا چهارمحال و بختیاری ساخته شده، دارای سازندهای تبخیری است. گفتنی است، این سازندها دارای رسوبات شیمیایی است که از حلالیت بالایی برخوردارند.
وی بااشاره به مطالعات قابل استنادی که برای ساخت سد چم شیر انجام شده، گفت: مطالعات دقیقی پیش از ساخت سد انجام شد که روند علمی داشته و براساس همان مطالعات، نباید سدی در آن منطقه ساخته می شد. به عبارت دیگر، نتیجه گیری منطقی از این مطالعات صورت نگرفته است. گفتنی است، از سال ۱۳۴۷ بررسی هایی مبنی بر ساخت سد چم شیر و مطالعات مختلفی انجام شده بود، اما این سد نباید در این منطقه ساخته می شد. باتوجه به اینکه در شرایط فعلی ساخته شده و تنها مرحله آبگیری آن مانده است، تصور نمی شود مسئولان گوش به تذکرات محیط زیستی بسپارند و از آبگیری آن صرف نظر کنند. زارع دراین باره گفت: به طورکلی ساخت سد در اقلیم کشور به ویژه نیمه جنوبی توجیه محیط زیستی ندارد و باید از راه های دیگری برای تامین آب و انرژی آن منطقه بهره گرفت. در کل، گفتن و تکرار چنین گزاره هایی مهم است تا در آینده این نوع روال تامین انرژی ادامه پیدا نکند. وی گفت: در اصل سدسازی در کشور ما یک پروژه معیوب است، در حالی که تاکنون انرژی و سرمایه گذاری زیادی صرف ساخت سد شده است. در حال حاضر نقدهای کارشناسان از آبگیری سد چم شیر کمکی به بهبود این جریان نمی کند. امیدوارم در چند دهه آینده، ریل گذاری دیگری برای تامین انرژی و آب از سوی وزارت نیرو انجام بگیرد، چرا که امروزه نیازمند یک مسیر جدید در روند تامین آب و انرژی موردنیاز هستیم.
زارع گفت: گزارش های زمین شناسی به خوبی نشان می دهد که این سد در صورت آبگیری مخزن، پوشش آب زیادی روی سازند گچساران خواهد داشت و مکان مناسبی برای جمع شدن آب و ایجاد مخزن است، اما ایجاد انحلال آب، امری حتمی است.
سخن پایانی
باتوجه به موارد یادشده، یکی از آفت هایی که تاکنون تیشه به ریشه محیط زیست کشور زده و کارنامه 40 ساله اخیر را مردود اعلام کرده، سد و ساخت انواع آن در مسیر رودخانه هایی بوده است که نقش حیاتی در زنده بودن محیط زیست منطقه خود داشته اند. تاکنون اقلیم شناسان زیادی بر این اصل تاکید کرده اند که شرایط آب وهوایی کشور اجازه ساخت سد را در هر مکانی نمی دهد؛ به ویژه در مناطق جنوبی، اما فاجعه بیش از هر زمانی، آنجایی رخ می دهد که در ساخت همین سازه های غول پیکر برای تامین انرژی، اولویت های زیست محیطی نادیده انگاشته شود. باتوجه به شواهد موجود، آثار زیست محیطی در ساخت سد چم شیر در اولویت های بعدی بوده است. در کل، فرآیند سدسازی در کشور این گونه نبوده که الزامات زیست محیطی در آن رعایت شود و ضرورتی هم نداشته است. گویا آب این موهبت الهی، در هیچ دوره تاریخی این گونه مظلوم واقع نشده و شاید هیچ گاه زمین محروم از آن نبوده، اما علم ثابت کرده است که چرخه های طبیعی، قدرت بیشتری از تصمیمات انسانی دارند و بی شک روزی طبیعت انتقام خود را از انسان خواهد گرفت.
