جدال توافقات کاغذی با موانع داخلی
توافقنامه‌های تجارت آزاد ظرفیت‌های قابل توجهی برای توسعه مناسبات تجاری کشورها به همراه دارد که ایران تاکنون از این فرصت‌ها بهره‌ای نبرده است.
بسیاری معتقدند امضای توافق تجارت آزاد با اوراسیا در ماه‌های پایانی سال گذشته ایران را از انزوا خارج میکند و در مسیر تجارت آزاد با جهان قرار می‌دهد. هرچند که بسیاری دیگر تحقق این فرآیند را منوط به رفع موانع دیگری از جمله نرخ ارز، سیاست‌های تعرفهای و قیمت‌گذاری دستوری می‌دانند. این اختلاف نظر درحالی مطرح می‌شود که مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی نیز در گزارشی از چالش‌های صادرات غیرنفتی ایران در سال‌های گذشته پرده برداشته و محدودیت مقاصد صادراتی و خام‌فروشی را 2 مشکل اساسی تجارت ایران دانسته است. مواردی که نه‌تنها ریسک اقتصادی را افزایش می‌دهد، بلکه مانع از توسعه پایدار و ایجاد اشتغال می‌شود. خروج از این لوپ تکراری نیز نیازمند توسعه بازارهای هددف صادراتی،تمرکز بر صادرات محصولات با ارزش‌افزوده بالا و افزایش رقابت‌پذیری در بازارهای جهانی است. صمت به مناسبت روز جهانی تجارت آزاد(۱۹ اردیبهشت) به بررسی نظرات فعالان تجاری درباره تاثیرات تجارت آزاد در صادرات و واردات ایران پرداخته است.
تجارت آزاد ایران با اوراسیا
در دهه‌های اخیر بسیاری از کشورها تحت‌تاثیر انگیزه‌‌‌‌‌های سیاسی و اقتصادی، قراردادهای دو یا چندجانبه تجاری بسیاری را به امضا رسانده‌اند که شامل کاهش و معافیت تعرفهای، ایجاد بازارهای مشترک و حتی راه‌اندازی اتحادیه‌‌‌‌‌های مشترک تجاری می‌شود. در اصل توافقنامه‌های تجاری با کاهش تعرفه مبادلات و رفع موانع تجارت آزاد، ابزاری قوی برای حضور بیشتر کشورها در بازار جهانی محسوب می‌شوند. این در حالی است که بنابر آمار، سال گذشته بیش از ۵۰ درصد حجم تجارت جهان از مسیر توافقنامه‌های تجارت آزاد انجام شده که سهم ایران در این روند تنها 5درصد بوده است.
ایران برای ورود به دنیای تجارت آزاد در سال‌های گذشته اقداماتی انجام داده توافق‌نامه با اتحادیه اوراسیا از آن جمله است. هرچند که نظرات متفاوتی نیز درباره قراردادن این توافق در فهرست تجارت آزاد وجود دارد.
فوریه سال ۱۹۹۹ قرارداد ایجاد اتحادیه گمرکی و منطقه واحد اقتصادی توسط بلاروس، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و روسیه امضا شد. اکتبر سال ۲۰۰۰ جامعه اقتصادی اوراسیا توسط بلاروس قزاقستان، قرقیزستان، روسیه و تاجیکستان تشکیل شد و جولای ۲۰۱۱ اتحادیه گمرکی ایجاد و از اول ژانویه ۲۰۱۵ موافقتنامه اتحادیه اقتصادی اوراسیا بین کشورهای بلاروس، قزاقستان و روسیه اجرایی شد. ارمنستان در ژانویه ۲۰۱۵ و قرقیزستان در آگوست ۲۰۱۵ به عضویت اتحادیه اقتصادی اوراسیا درآمدند. مذاکرات اولیه بین ایران و اتحادیه اوراسیا برای انعقاد موافقتنامه تجاری به دی‌ماه ۱۳۹۴ برمی‌گردد. در اردیبهشت ۱۳۹۷ موافقتنامه موقت (تجارت ترجیحی) بین ایران و اعضای اتحادیه امضا شد و از ۵ آبان ۱۳۹۸ این موافقتنامه اجرایی شد. از آبان ۱۳۹۹ مذاکرات دوجانبه برای تبدیل موافقتنامه موقت به تجارت آزاد آغاز شد و در نهایت ۲۸ دی۱۴۰۱ این موافقتنامه به امضا رسید. درنهایت ۴ دی ۱۴۰۲ نخستین موافقتنامه تجارت آزاد ایران با اتحادیه اقتصادی توسط وزیر صمت ایران و مقامات ۵ کشور عضو آن اتحادیه و کمیسیون اقتصادی اوراسیا، طی مراسمی در حاشیه اجلاس سران اتحادیه اقتصادی اوراسیا در سنت‌پترزبورگ روسیه امضا شد. به این ترتیب ایران نیز وارد عرصه تجارت آزاد شد. تجارت آزاد مدل تجاری است که در آن کالاها و خدمات بدون محدودیت‌های دولتی از جمله مالیات و تعرفه، بین یا درون کشورها مبادله می‌شوند.
تجارت آزاد فعلا ممکن نیست
مسعود دانشمند، فعال تجاری با تعریفی از مفهوم تجارت آزاد به صمت گفت: تجارت آزاد در اصل به معنای نبود محدودیت‌های دولتی و سیاسی در روند مبادلات است. در این شرایط تجار محدودیتی برای معاملات با یکدیگر ندارند. وی با اشاره به این تعریف افزود: ایران مجموعه‌ای از محدودیت‌های دولتی، تعرفهای و بانکی دارد در نتیجه مفهوم تجارت آزاد با شرایط کشور همخوانی ندارد. وی افزود: برای اجرای دقیق تجارت آزاد، در گام نخست باید نظام بانکی اصلاح و دخالت دولت در تجارت به حداقل برسد. از سوی دیگر رفع تعهدات ارزی و نرخ ارز نیز باید به ثبات برسد. تا زمانیکه موارد فوق حل نشود، نمی‌توان انتظار برقراری تجارت آزاد را داشت.
وی در رابطه با تجارت آزاد ایران با اوراسیا نیز بیان کرد: توافق تجارت آزاد ایران و اوراسیا «تهاتر» است نه تجارت آزاد. تجارت آزاد با اوراسیا را نمی‌توان به عنوان یک فرآیند تجارت آزاد تلقی کرد، ممکن است تجارت با اوراسیا برای قزاقستان، به درستی در ساختار تجارت آزاد باشد اما برای ایران این طور نیست. به گفته این فعال اقتصادی، در واقع تا زمانیکه چالش‌های موجود رفع نشود، توافقات کاغذی است و تاثیرات حضور در هر نمایشگاهی نیز کوتاه‌مدت خواهد بود. چرا که قادر به انجام تعهدات نیستیم و نتیجه مثبتی در کار نخواهد بود.
محدودیت‌ها چه می‌شود؟
دانشمند با تاکید بر برقراری تجارت آزاد و بهره‌مندی از مزایای این نوع تجارت گفت: ابتدا باید ابزار تجارت آزاد را داشته باشیم و چالش‌های نظام بانکی رفع شود. همچنین نظام قیمت‌گذاری باید از سیستم دستوری خارج و قیمت‌گذاری رقابتی باشد. وی افزود: همچنین باید سایر محدودیت‌های ناشی از سیاست‌گذاری‌های دولتی نیز رفع شوند تا تاجر با خیال راحت به وارد عرصه تجاری شده و با انعقاد قرارداد بلندمدت نگاه عمیق‌تری به تجارت دو یا چندجانبه بال شرکای خارجی داشته باشد. این در حالی است که به دلیل چالش‌های موجود مدت‌ها است تجار امکان انعقاد قرارداد بلندمدت را ندارند.
دسترسی به بازارهای هدف
این فعال تجاری با اشاره به توافقاتی که در سال ۱۴۰۲ به‌منظور بهبود تجارت ایران با شرکای خارجی صورت گرفت، اظهار کرد: توافقات و عضویت‌های مختلف در اتحادیه‌ها و سازمان‌های بین‌المللی، اتفاق مثبتی است که برای تجارت ایران رخ داده، اما این روند به‌معنای دسترسی آسان به بازارهای هدف نیست. ورود به بازارهای مختلف نیازمند آشنایی تجار با نیاز بازارهای هدف و افزایش توان صادرات است.
چالش اصلی ارز چندنرخی است
کامبیز میرکریمی، عضو هیات مدیره اتاق مشترک بازرگانی ایران و روسیه با اشاره به تفاهمنامه تجارت آزاد ایران با اوراسیا به صمت گفت: در رابطه با تجارت آزاد اتفاقات خوبی رخ داد و دی ۱۴۰۲ نخستین موافقتنامه تجارت آزاد ایران با اتحادیه اقتصادی اوراسیا امضا شد. مهم‌ترین قدمی که اخیراً برداشته شده امضای موافقتنامه تجارت آزاد با اتحادیه اقتصادی اوراسیا متشکل از کشورهای روسیه، بلاروس، قزاقستان و قرقیزستان و ارمنستان است. وی افزود: صادرات ما تا سال ۱۳۹۷ در حد ۲۶۰ میلیون دلار بود اما بلافاصله با نخستین مذاکرات و توافقات اوراسیا در سال ۱۳۹۸ صادرات کشورمان به بالای ۴۰۰ میلیون دلار جهش پیدا کرد.
میرکریمی ادامه داد: روند صادرات ایران با کشورهای اتحادیه اوراسیا، در سال‌های گذشته از ۵۰۰ میلیون دلار هم عبور کرد و الان به یک میلیارد دلار رسیده و تازه این شروع کار است.
وی افزود: البته قوانین تجارت آزاد بین ایران و اتحادیه اوراسیا، هنوز کامل اجرایی نشده و فقط تعرفه‌های ترجیحی با ۵۰ درصد و ۷۵ درصد تخفیف اعمال شده و لیست کالاهای مشمول تعرفه صفر درصدی بین کشورها مبادله شده است. پیش‌بینی می‌شود تا دو ماه آینده در پارلمان‌های تمام کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا موضوع توافق‌نامه ایران با اوراسیا تصویب شود و در این صورت بیش از ۸۸ درصد اقلام مورد مبادله بین ایران و روسیه و اتحادیه اقتصادی اوراسیا از تعرفه صفر برخوردار خواهند شد. این موضوع، رقابت‌پذیری کالای ایرانی در برابر رقبای چینی و هندی و دیگر کشورها را به شدت افزایش می‌دهد.
این فعال اقتصادی با تاکید بر اینکه رعایت قوانین تجارت آزاد، اصلی پذیرفته شده در بسیاری از کشورهای جهان دنیا است، افزود: متاسفانه ایران در این حوزه یکی از منزوی‌ترین کشورها بود و تا امروز توافق جدی در تجارت آزاد نداشتیم. این در حالی است که کشورهای همسایه با اعمال سیاست‌هایی مانند کاهش محدودیت‌های کمرگی سعی دارند از مزیت‌های نسبی خود بهترین بهره را ببرند.
تسهیل دسترسی به بازار
میرکریمی بیان اینکه موافقت‌نامه‌های تجارت آزاد کشورهای دنیا با همسایگان، دسترسی صادرکنندگان به بازار را تسهیل میکند، گفت: مهم‌ترین اصلی که ما از آن غافل بودیم، انعقاد موافقت‌نامه‌هایی است که دسترسی به بازار را برای صاحبان کسب‌وکار تسهیل میکند.
مشکل اصلی چیست؟
عضو هیات مدیره اتاق مشترک بازرگانی ایران و روسیه با اشاره به اینکه برخی مشکلات اصلی تجارت را نبود نظام بانکی مناسب می‌دانند، گفت: در رابطه با صادرات مشکل اصلی تحریم نیست، بلکه نبعدم رعایت قوانین و قواعد تجارت آزاد و چند نرخی بودن نرخ ارز است. همچنین تحریم هزینه واردات را افزایش می‌دهد. وی با اشاره به محدودیت‌های ناشی از تحریم در نقل‌وانتقال پول گفت: به هر روی امکان نقل‌وانتقال پول وجود دارد، پیش از تحریم‌ها نیز برای نقل‌و انتقال پول از سازکار ال سی استفاده می‌کردیم. اما به ندرت برای واردکننده ایرانی ال سی باز می‌شد. حتی در آن دوران هم با وجود برقرار روابط بانکی بیشتر واردکنندگان، باز هم ایران امانی‌فروشی می‌کرد. در مجموع چالش‌اصلی، چند نرخی بودن ارز در کشور است.
انتظار معجزه نداشته باشید
پیش از این نیز مهدی خورسند، کارشناس ارشد مطالعات اوراسیا درباره توافق تجارت آزاد با کشورهای اوراسیا به صمت گفت: تجارت آزاد با اوراسیا بازاری را که در طول چند دهه گذشته به‌دلیل تحریم‌ها از دست داده‌ایم، به ما بازمی‌گرداند. این موضوع کمک خواهد کرد تا از فشار تحریم‌های اقتصادی علیه خود بکاهیم. بزرگ‌ترین مزیت این تجارت آزاد بعد از پیدا کردن بازار بزرگ، تثبیت جایگاه ژئوپلتیک ایران در کریدورهای ترانزیتی آنها است.
وی با اشاره به کالاهای صادراتی مورداستقبال این کشورها اظهار کرد: این کشورها دارای فناوری‌های پیشرفته نیستند و می‌توان به آنها به‌عنوان یک بازار درجه دوم برای صادرات کالا با ارزش‌افزوده مناسب نگاه کرد.
همچنین در حوزه کشاورزی، صنایع ساختمانی و خدمات فنی‌مهندسی می‌توان در این بازار فعالیت داشت، اما لازمه آن توجیه تجار و صنعتگران برای شیوه همکاری و ساختارشناسی با اتحادیه اقتصادی اوراسیا است تا به این واسطه سهم بیشتری از بازار را به‌دست آوریم.
کلید مقابله با تحریم‌ها
این کارشناس ارشد مطالعات اوراسیا با اشاره به مزیت‌های تجارت آزاد ایران با کشورهای اوراسیا بیان کرد: باتوجه به شرایط تحریمی بی‌شک پیدا کردن یک بازار جدید، فرصت مناسبی است، اما باید واقع‌بین باشیم و از این کشورها انتظار یک اتحادیه قوی که نیازهای اساسی اقتصادی را برطرف میکند، نداشته باشیم. البته شاید بتوان در همکاری با روس‌ها این نگاه را داشت، زیرا با دادوستدهای تجاری با این کشور علاوه بر بازار کالاها، بر وزن اقتصادی و سیاسی ما نیز افزوده می‌شود. در مجموع به‌دلیل همکاری در تجارت آزاد با این کشورها زمینه همکاری‌های امنیتی و سیاسی بیشتری فراهم خواهد شد. همچنین امریکا با تشدید تحریم‌های اقتصادی علیه ایران دیگر تنها با مخالفت ایران روبه‌رو نخواهد شد، بلکه کشورهای حوزه اتحادیه اوراسیا نیز به‌دلیل تجارت آزاد با ایران نسبت به آن حساسیت نشان خواهند داد. باوجود مزایای یادشده در کل از اتحادیه اوراسیا نباید انتظار معجزه داشت و باید با یک رویکرد عقلانی صادرات‌محور و مبتنی بر ظرفیت‌های محدود این اتحادیه اقتصادی برنامه‌ریزی و هدف‌گذاری کرد.
سخن پایانی
مدت زیادی از امضای تفاهمنامه تجارت آزاد ایران و اوراسیا نگذشته و برخی از کارشناسان معتقدند آثار آن تاثیر خود را بر تجارت گذاشته است. در عین حال برخی معتقدند تفاهمنامه‌ها راه به‌جایی نمی‌برد چرا که چالش‌های داخلی امکان دستیابی به‌هرگونه موفقیت را سلب می‌کنند. در نتیجه نخستین قدم رفع موانعی است که عمل به تعهدات را سخت میکند.
