مدت‌هاست که در رابطه با قاچاق خاک خبری به گوش می‌رسد و پس از تکذیب یکی از مسئولان، به فراموشی سپرده می‌شود تا دوباره این خبر در شرایطی دیگر مطرح شود. این در حالی است که موضوع قاچاق خاک همواره در فهرست انتقادات فعالان محیط‌زیست قرار داشته و معتقدند قاچاق خاک از دهه ۸۰ شروع شده و همچنان نیز ادامه دارد. درعین حال خروج خاک از کشور به هر شکل و عنوان قاچاق محسوب شده و ممنوع است. طبق قانون، هرگونه قاچاق نیز جرم محسوب شده و با شخص متخلف برخورد می‌شود.صمت به بهانه روز جهانی خاک به بررسی موضوع «قاچاق خاک» پرداخته تا صحت‌وسقم این خبر پرحاشیه را از کارشناسان محیط‌زیست جویا شدیم.

«خاک و آب، منشا زندگی»

با توجه به اهمیت خاک به عنوان یکی از مهم‌ترین اجزای طبیعت، اتحادیه جهانی علوم خاک در سال ۲۰۰۳، در راستای ارج نهادن به اهمیت خاک و جلوگیری از تخریب و نابودی آن، روز ۵ دسامبر را به عنوان روز جهانی خاک نامید. این روز جهانی، بزرگداشتی است که اهمیت خاک و ضرورت بهره‌برداری پایدار از آن را برای جوامع مختلف در سراسر جهان آشکار می‌سازد سازمان ملل متحد نیز در همین راستا سال ۲۰۱۵ را به عنوان سال جهانی خاک‌ها تعیین کرد و در ایران نیز چند سالی مراسم روز جهانی خاک با میزبانی معاونت آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی و همکاری دستگاه‌های مختلف از جمله پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری برگزارمی‌شود. امسال نیز این مراسم با محوریت وزارت جهادکشاورزی، درسطح ملی و استانی با هدف افزایش فرهنگ عمومی و بهره‌برداران در زمینه اهمیت حفاظت از خاک برگزار می‌شود. به گفته دبیر اجرایی مراسم گرامیداشت روز جهانی خاک، تمرکز مراسم روز گرامی‌داشت خاک امسال بر بهره‌برداران با هدف حفاظت از خاک و مسئولان با هدف تامین منابع مورد نیاز در طول برنامه هفتم توسعه است.

علیرضا پرستار با اشاره به «خاک و آب، منشا زندگی» به عنوان شعار روز جهانی خاک گفت: این شعار امسال از سوی سازمان فائو مطرح شد و در واقع اهمیت خاک در کنار آب را از سوی این سازمان بین‌المللی نشان می‌دهد.

تجارت خاک؛ از شایعه تا حقیقت

خبرهای مرتبط با قاچاق خاک به کشورهای عرب حاشیه خلیج‌فارس هراز چندگاهی مطرح و در صدر خبرهای رسانه‌ها و فضای مجازی قرار می‌گیرد. بعد از مدتی هم با تایید گروهی و تکذیب گروهی دیگر به فراموشی سپرده می‌شود. حال مدتی است صحبت از قاچاق خاک استان‌های شمالی نیز در برخی از رسانه‌ها مطرح شده و البته مانند همیشه با حاشیه‌هایی همراه است.

قاچاق خاک شامل انواع خاک، حتی خاک رس می‌شود. این در حالی است که خاک یکی از پرارزش‌ترین دارایی‌های زیست‌محیطی کشور است که تولید هر سانتی‌مترمکعب آن در طبیعت یک قرن طول می‌کشد و از سوی دیگر کشور ما در زمره کشورهایی است که بیشترین فرسایش خاک را متحمل می‌شود. بر اساس اطلاعات سالانه به‌طور میانگین ۲ میلیارد تن فرسایش خاک در کشور اتفاق می‌افتد و در این شرایط خبر قاچاق خاک از سواحل جزایر هرمزگان و جنگل‌ها، عمق این فاجعه را نمایان‌تر می‌سازد.

بر اساس اخبار منتشر شده، کشورهای حاشیه خلیج‌فارس ازجمله امارات از جدی‌ترین مشتریان خاک ایران هستند و برخی سودجویان با بهانه‌های مختلف خاک حاصل‌خیز کشور را به کشورهای حوزه خلیج‌فارس همچون امارات صادر می‌کنند تا صرف ساخت جزایر مصنوعی شود. برخی دیگر نیز به بهانه صادرات محصولات گلدانی، خاک صادر می‌کنند، برخی هم در پوشش سیمان این کار را انجام می‌دهند. البته چندی است صحبت از قاچاق خاک جنگل‌های شمالی نیز می‌شود. بنابر گزارش‌ها، خاک جنگل بعد از چوب بیشترین ارزش را برای قاچاقچیان دارد.

هرچند مسئولان با تکذیب این دست از اخبار، بر برخورد شدید با متخلفان تاکید دارند؛ اما به نظر می‌رسد این ممنوعیت راهی از پیش نگرفته و همچنان خبرهایی از گوشه و کنار به گوش می‌رسد.

نظرات متناقض

اسماعیل کهرم، مشاور سازمان حفاظت محیط زیست/ مهر ۹۹:

هر کامیون خاک سیستان و بلوچستان ۸ دلار به کشورهای حوزه خلیج‌فارس فروخته می‌شود.

وحید پورمردان، مدیرکل حفاظت محیط‌زیست سیستان و بلوچستان/ مهر ۹۹:

هرگونه برداشت خاک و حمل غیرمجاز آن (قاچاق خاک) در این استان صحت ندارد.

علی مراد اکبری، معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی/ آذر ۱۴۰۰:

چنین مسئله‌ای به هیچ عنوان صحت ندارد، اگر کسی مستندی در این زمینه دارد ارائه کند تا پیگیری کنیم.

سمیه رفیعی، رئیس فراکسیون محیط‌زیست مجلس/ آذر ۱۴۰۰:

نه‌تنها از این خاک استفاده نکردیم بلکه شاهد تداوم قاچاق خاک کشور به کشورهای حوزه خلیج‌فارس هستیم.

حمید رضا پیروان، رئیس گروه تحقیقات و مهندسی حفاظت از آب و خاک / آذر ۱۴۰۰:

طبق آمارها و نظرهای کارشناسی، کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس از جمله امارات و قطر، مقصد نهایی خاک‌های ایران هستند.

فریبرز عباسی، سرپرست معاونت آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی/ اردیبهشت ۱۴۰۱:

در زمینه جابه‌جایی یا قاچاق خاک خلاءهای ضوابطی زیادی دیده می‌شود.

علیرضا پاک فطرت، عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس/ خرداد ۱۴۰۲:

مقدار زیادی از مواد خام کشور از جمله خاک زراعی ما به کشورهای عربی قاچاق و در باغچه‌های آنها استفاده می‌شود.

نظرات متناقض و تکذیب‌های پی در پی ابهامات در رابطه با قاچاق خاک را بیشتر می‌کند. در نتیجه سراغ فعالان حوزه خاک رفتیم تا صحت‌وسقم قاچاق خاک را از آنها نیز جویا شویم.

عاقبت تلخ جنگل‌های هیرکانی

منوچهر گرجی، نایب رئیس انجمن خاک ایران در رابطه با قاچاق خاک به صمت گفت: طی ۸ سال گذشته موضوع قاچاق خاک بارها مورد بررسی قرار گرفت و هر بار تکذیب شد. حداقل می‌توان گفت؛ قاچاق خاک به حدی نیست که تهدیدی برای کشور به همراه داشته باشد. بنابراین طرح قاچاق خاک، تنها ایجاد یک خط خبری موازی است تا به این واسطه موضوعات مهم دیگر پنهان شود.

وی با انتقاد از صحبت‌های حسن روحانی، رئیس دولت دوازدهم مبنی بر قاچاق خاک ایران اظهارکرد: در زمان اعلام این خبر نیز اعلام کردم که اگر قاچاق خاک صورت می‌گیرد به عنوان رئیس‌جمهوری وقت به جای صحبت در رابطه با این موضوع، جلوی آن را بگیرید.

قاچاق خاک موضوع مهمی نیست

گرجی با بیان اینکه می‌توان فرض را بر قاچاق خاک گذاشت، افزود: فرض کنیم یک میلیون تن خاک در سال قاچاق می‌شود، این رقم یعنی برای قاچاق کالای مورد نظر باید ۱۰۰ هزار کامیون بزرگ از کشور خارج شود. حال سوال من از افرادی که بر قاچاق خاک تاکید دارند این است که سالانه ۲ میلیارد تن فرسایش خاک داریم که هیچ‌گونه اقدامی در راستای جلوگیری از آن نمی‌شود، حال به فکر قاچاق مقدار اندکی خاک هستید؟ در نتیجه اگر موضوع قاچاق خاک صحت داشته باشد هم موضوع مهمی نیست.

دلایل فرسایش خاک

نایب رئیس انجمن خاک ایران با بیان دلایل فرسایش خاک اظهارکرد: فرسایش خاک در بسیاری از نقاط جهان بزرگ‌ترین تهدید برای سلامت خاک و خدمات اکوسیستمی به شمار می‌رود. فرسایش خاک موجب حذف سطح حاصلخیز خاک و کاهش فضای مناسب برای ریشه‌زایی گیاهان می‌شود. گرجی با تاکید بر تاثیرات منفی این روند بررشد و عملکرد محصولات کشاورزی گفت: این در حالی است که به دلیل بی‌توجهی‌ها، شاهد فرسایش خاک در بیشتر نقاط کشور هستیم. همچنین گسترش صنایع، تغییر کاربری زمین‌های کشاورزی و توسعه ویلاسازی در اراضی کشاورزی و مواردی از این دست، منجر به کاهش عرصه‌های کشاورزی و تخریب بالای خاک شده است. وی با اشاره به فروش خاک جنگل‌های هیرکانی گفت: فروش خاک جنگل‌های هیرکانی قاچاق محسوب نمی‌شود و به نوعی برداشت غیر مجاز خاک جنگلی است. در اصل فروش «خاک جنگلی» در کشور مجاز بوده و کافی است سری به برخی از گل‌فروشی‌ها بزنید تا شاهد این موضوع باشید. اما تداوم این روند بدون شک منجر به نابودی جنگل‌ها خواهد شد و بارها نیز در رابطه با این موضوع به سازمان جنگل‌ها هشدار داده‌ایم. این موضوع بسیار جدی است و امیدواریم هر چه زودتر به آن رسیدگی شود.

اصلاح قانون خاک

گرجی با اشاره به چالش‌های مطرح در صادرات گیاهان گلدانی نیز گفت: در قانون خاک، بندی مبنی بر ممنوعیت صادرات خاک آمده است. زمان تنظیم این بند، پیشنهاداتی مطرح شد که این ممنوعیت به طور مطلق بیان نشود و استثنایی برای آن قائل شویم. این پیشنهاد مورد پذیرش واقع نشد. حال با گذشت چند سال به دلیل، کلی‌گویی آمده در قانون، در صادرات برخی از گیاهان گلدانی با محدودیت‌هایی مواجه شده‌ایم که موضوع با بازنگری و اصلاح قانون قابل رفع است.

موضوعاتی مهم‌تر از قاچاق خاک وجود دارد

ارسلان قاسمی، رئیس کمیسیون کشاورزی و صنایع غذایی اتاق تعاون ایران با اشاره به اهمیت حفظ منابع پایه آب و خاک به صمت گفت: در بخش کشاورزی با سه موضوع پایه آب، خاک و هوا روبه‌رو هستیم که منابع آب و خاک در اختیار نشر بوده و تغییرات دمایی از اختیار ما خارج است.

وی افزود: حفظ منابع پایه آب و خاک موضوعی مهم است که باید به صورت ویژه پیگیری شود. چرا که برای ایجاد چند سانتی متر خاک بهره‌ور، قرن‌ها زمان لازم است و در نقطه مقابل با بروز پدیده‌های جوی مانند باران‌های سیل‌آسا، سیل و طوفان، منابع خاک به سهولت و سرعت نابود می‌شوند.

وی در رابطه با صحت و سقم قاچاق خاک به کشورهای حاشیه خلیج‌فارس اظهارکرد: مدتی موضوع قاچاق خاک پر رنگ شد اما چیزی به عنوان قاچاق خاک وجود ندارد. چرا که قاچاق خاک به معنای خروج حجم زیادی خاک از کشور است و قابل پنهان‌کاری نیست.

قاچاق خاک اندک است

قاسمی با بیان اینکه حتی در صورت صحت قاچاق خاک، حجم آن بسیار اندک است، افزود: مدتی اعلام کردند که خاک جزیره هرمز قاچاق می‌شود. در حقیقت خاک این منطقه از کالاهای ارزشمند محیط زیستی بوده و دارای خاصیت تنوع رنگ است. بنابراین ممکن است در مقیاس‌های کوچک به صورت کالای همراه مسافر جابه‌جا شود اما باز هم نمی‌توان قاچاق خاک را به عنوان یکی از معضلات حوزه کشاورزی قلمداد کرد.

وی افزود: در اصل عدم بهره‌وری و استفاده بهینه و حفظ منابع آب و خاک مشکل اصلی بخش کشاورزی است. در نتیجه بیشتر از موضوع قاچاق خاک باید به فکر حفظ این منابع باشیم.

عربستان خاک ندارد!

رئیس کمیسیون کشاورزی و صنایع غذایی اتاق تعاون ایران، در بیان دلیل اهمیت خاک ایران برای کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس گفت: بسیاری از کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس حاصلخیز نیستند، برای نمونه عربستان با وجود تولید محصولات کشاورزی غیر اقتصادی همچنان سرمایه‌گذاری‌های عظیمی در بخش کشاورزی دارد. در کل موضوعات مهم‌تر از قاچاق خاک درحال‌حاضر کشاورزی را تهدید می‌کند که باید برای جلوگیری از آنها چاره‌ای اندیشید.

سخن پایانی

این گزارش با هدف بررسی صحت و سقم قاچاق خاک به کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس شروع شد اما در ادامه ماجرا با واقعیت تلخ دیگری روبه‌رو شدیم؛ فروش خاک جنگل‌های هیرکانی. آن هم نه برای خارجی‌ها بلکه برای خودی‌ها! ظاهرا این‌بار سودجویانی در بازار وجود دارند که بعد از چوب، خاک جنگل‌های هیرکانی را به تاراج می‌برند تا به گلدان‌های خانگی و فضاهای باز سرسبزی ببخشند. موضوعی که با هشدارهای فعالان محیط‌زیست همراه است و کاش برای این درختان تدبیری اندیشیده شود تا در آینده شاهد از بین رفتن جنگل‌ها نباشیم.