حمایت از صنایع‌دستی، تربیت صنعتگر است
توسعه اقتصادی جوامع محلی یکی از مهم‌ترین اهداف صنعت گردشگری بوده و این صنعت یکی از مهم‌ترین عوامل توسعه اقتصادی جوامع شهری به شمار می‌رود.
برهمین اساس جاذبه های منحصربه فرد هر منطقه از مهم ترین عوامل جذب گردشگر است که منجر به درآمدزایی از محل هزینه کرد گردشگران و فراخور آن می شود و در نهایت توسعه اقتصادی جامعه میزبان را به دنبال دارد. صنایع دستی در تقسیم بندی جاذبه های میراث فرهنگی از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده و جوهره زندگی سنتی و باستانی اقوام را به نمایش می گذارد. در گفت وگوی صمت با فعالان عرصه گردشگری و صنایع دستی نقش این محصول فرهنگی ـ هنری را در توسعه گردشگری و به دنبال آن اقتصاد بررسی کرده ایم.
تنوع صنایع دستی در ایران
آمارها نشان می دهد ۴۳۰ نوع صنایع دستی با محوریت آثار فرهنگی و تاریخی در کشور وجود دارد. مجموع فعالان این حوزه ۴ میلیون نفر هستند که عدد قابل توجهی است و البته با توجه به موقعیت ژئواستراتژیک ایران، گردشگری و صنایع دستی هنوز به جایگاه واقعی خود نرسیده است.هر یک از شهرها و روستاهای ایران باتوجه به اقلیم و امکانات هر منطقه، صنایع دستی مختلفی تولید می کنند. با گذشت سال ها تنوع صنایع دستی ایران افزایش یافته و از دسته اول خود فاصله گرفته است، اما بسیاری از آثار تولیدشده توسط هنرمندان ایرانی در دسته بندی های زیر قرار می گیرند. در طول سالیان متمادی با پیشرفت صنعت و ساخت ابزارهای جدید، صنایع دستی مختلفی پدید آمده است که قدمت کمتری نسبت به صنایع دستی باستانی ایران دارند. از جمله این صنایع دستی می توان به صنایع کاغذسازی اشاره کرد. شاخه هایی مانند کتاب سازی، صحافی، جلدسازی، کاغذسازی و کاغذسازی سنتی متعلق به این صنایع است. صنایع دستی دریایی از مناطق ساحلی و شهرهای دارای دسترسی به دریا سرچشمه می گیرد و امروزه بسیاری از هنرمندان با تراشیدن صدف و نقاشی روی آن، صنایع دستی زیبایی خلق می کنند. نقاشی و حکاکی روی استخوان نیز از دیگر صنایع دستی ایران و سایر نقاط جهان به شمار می رود.معماری یکی از زیباترین و بدیع ترین شاخه های هنر در ایران است که صنعتگران هنرمند با تلفیق آنها با سایر صنایع دستی آثار منحصربه فردی خلق کرده اند.صنایع دستی هنری مانند مقرنس، گچ بری، آینه کاری، نقاشی دیواری سنتی، آجرکاری نمونه هایی از تلفیق معماری و صنایع دستی در ایران است. ساخت آلات موسیقی سنتی ایرانی یکی از برجسته ترین صنایع دستی ایران است.
ارتباط تنگاتنگ گردشگری و صنایع دستی
مدیرکل گردشگری و میراث فرهنگی دبیرخانه شورای عالی مناطق آزاد تجاری، صنعتی و ویژه اقتصادی درباره اهمیت صنایع دستی در توسعه اقتصاد کشور به صمت گفت: گردشگری به عنوان دومین صنعت ثروت ساز دنیا و یکی از صنایع سبز جهان مدرن شناخته می شود که امروزه با توجه به تنوعی که در این صنعت وجود دارد از هر جاذبه ای برای جذب مخاطب خاص آن استفاده می کند و چه رقابت های سنگینی در این حوزه برای جذب گردشگر انجام می شود، چرا که گردشگری عمل رشد اقتصادی و تبادل فرهنگی است. از همین جا است که ارتباط تنگاتنگ میان گردشگری و صنایع دستی شکل می گیرد. علاوه بر این، شاخصه هر دو صنعت این است که هر دو ثروت ساز هستند و هر دو شأنیت فرهنگی دارند.
هنر صنعت در جهان
محمد فرزاد میرزایی قلعه با تاکید بر اینکه صنایع دستی را در جهان در قالب هنر صنعت می شناسند، ادامه داد: صنایع دستی ارتباط دقیقی با فرهنگ و زیست بوم یک منطقه دارد و جالب این است که در گوشه گوشه کشورمان، آثار و تولیدات بی شماری را دارا هستیم که همه اینها یک ثروت بی انتها هستند. آمارها نشان می دهد که در کشور ما ۴۳۰ نوع صنایع دستی با محوریت آثار فرهنگی و تاریخی وجود دارد. مجموع فعالان در این حوزه ۴ میلیون نفر هستند که عدد قابل توجهی است و البته با توجه به موقعیت ژئواستراتژیک ایران، گردشگری و صنایع دستی هنوز به جایگاه واقعی خود نرسیده است.
وی در ادامه افزود: ایران از نظر تنوع محصولات فرهنگی و جاذبه های گردشگری جزو ۵ کشور برتر جهان است و با بیش از ۱۵ کشور جهان هم مرز است که به راحتی می تواند با این کشورها تبادلات اقتصادی و ... داشته باشد. از این رو لازم است که ما ذهنیت خود را از توجه به بازارهای کشورهای دوردست به بازارهای کشورهای همسایه داشته باشیم که بالغ بر ۸۰۰ میلیون نفر امکان سنجی توسعه بازار وجود دارد.
بازار پررونق فرش و سفال در کشورهای همسایه
مدیرکل گردشگری و میراث فرهنگی دبیرخانه شورای عالی مناطق آزاد افزود: نوع و سلیقه کشورهای همسایه تمرکز بر کالاهای مصرفی نسبت به کالاهای دیگر است، به طوری که بازار فرش و سفال در این میان پررونق تر است و این موضوع می تواند شکل گیری زنجیره ارزش صنایع دستی را برای ما به ارمغان بیاورد.
جایگزین جدی برای نفت
میرزایی قلعه در ادامه خاطرنشان کرد: اگر دقت ویژه ای به گسترش صادرات در این حوزه داشته باشیم، صنایع دستی می تواند در بستر توسعه، محصول محور گردشگری برای کشور باشد و حتی باتوجه به هزینه پایین تولید و وجود نیروی کار، سود حاصل از صنایع دستی بسیار بالاتر از صنعت نفت است. بنابراین دستگاه های حاکمیتی باید ورود جدی به تغییر چرخه اقتصاد بر مدار گردشگری و صنایع دستی داشته باشند، چرا که محور اصلی تمدن سازی ایران و لبه جدال تمدنی موجود، گردشگری و میراث فرهنگی است. این فعال حوزه گردشگری با بیان اینکه در جنگ ترکیبی موجود، بهترین حرکت استفاده از ظرفیت های گردشگری است، تصریح کرد: حوزه صنایع دستی زودبازده و فراگیرتر است. برای توسعه این مهم، بستر جغرافیایی و قوانین حاکم بر مناطق آزاد فرصت بسیار خوبی است که کنشگران این حوزه بتوانند ضمن سرمایه گذاری در عرصه صادرات محصولات صنایع دستی و جذب گردشگر نقش مثمرثمری داشته باشند.
مناطق آزاد، بستر کلان بازارهای صنایع دستی
میرزایی قلعه در ادامه خاطرنشان کرد: مجموعه مناطق آزاد کشور سالانه بالغ بر ۴۰ میلیون تردد و ۱۰ میلیون نفر شب اقامت دارند که این یعنی بستر بسیار کلان بازارهای موجود برای گردشگری و صنایع دستی. این مناطق به خاطر همجواری با کشورهای همسایه، راحتی تردد و نیاز نداشتن به روادید و ... در حوزه های مهم توسعه صادراتی فرهنگ پایه کشور هستند که انتظار می رود با حضور کنشگران، این اتفاق قوی تر از همیشه انجام شود.
توسعه تعاونی های صنایع دستی
مدیرکل گردشگری و میراث فرهنگی دبیرخانه شورای عالی مناطق آزاد گفت: یکی از سیاست های ما در راستای حمایت از بازار صنایع دستی، توسعه تعاونی های صنایع دستی بوده است که اکنون بالغ بر ۳۰ تعاونی جدید ثبت شده اند و در حال فعالیت هستند که مجموع قوانین مناطق آزاد در بسته های مختلف از آنها حمایت می کند.
۴۳ نوع هنر صنعت در مناطق آزاد
میرزایی قلعه در پایان خاطرنشان کرد: سال گذشته بالغ بر ۲۱ جشنواره و بازارچه صنایع دستی در مناطق آزاد برگزار شد که تعاونی های این مناطق در بیش از ۳۰ نمایشگاه ملی و منطقه ای شرکت کردند. در کل مناطق آزاد کشور ۴۳ نوع هنر صنعت وجود دارد. در تلاش هستیم ضمن ثبت آنها در راستای توسعه بازارمحور این محصولات اقداماتی از جمله تکمیل زنجیره ارزش آنها، حمایت مالی و معنوی از صنعتگران، تکمیل شناسنامه آنها و ... داشته باشیم.
ظرفیت صنایع دستی فراتر از اقتصاد معیشتی
کارشناس اداره کل آموزش و ترویج وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی با بیان اینکه صنایع دستی یک امکان است و بستگی دارد چطور از این امکان استفاده شود، به صمت گفت: متاسفانه دید مسلطی که هم اکنون در جامعه وجود دارد، صنایع دستی را در اقتصاد معیشتی محدود کرده است، در حالی که صنایع دستی باتوجه به سابقه هایی که از گذشته و امکاناتی که امروز دارد، می تواند بسیار فراتر از این موارد دیده شود و حتی شعاع دایره اقتصادی خود را گسترش دهد.رضا میرمبین ضمن بیان این مطلب افزود: برای مثال، برای صادرات صنایع دستی نسبت به بقیه اقلام محدودیت های کمتری داریم و می توانیم صنایع دستی را به اشکال مختلف و از طریق گردشگران خارجی به صورت چمدانی صادر کنیم. این نوع صادرات شامل تحریم نمی شود و به راحتی می تواند درآمدزایی و ارزآوری برای کشور داشته باشد.
میرمبین ادامه داد: باتوجه به سابقه صنایع دستی و هنرهای سنتی که پشت هر کدام یک روایت و چه بسا یک پیشینه فرهنگی و تاریخی مستتر و نهفته است، در دیگر کشورهای جهان می تواند برای خریداران خارجی جذابیت بسیاری داشته باشد. از سوی دیگر، به نحوی توسعه و صادرات فرهنگ هم محسوب می شود؛ یعنی فرهنگی که پشتوانه یک فرم در این شیء است.
صنعتی زودبازده و پرسود
این کارشناس صنایع دستی افزود: همچنین در داخل کشور هم فروش صنایع دستی بسیار مهم است، از این بابت که صنایع دستی، حداقل نیاز واردات مواد اولیه را دارد و یک کار مهارت محور است.
وی بااشاره به ظرفیت زودبازدهی فعالیت های حوزه صنایع دستی گفت: فعالان این حوزه به دوره آموزش های کوتاه مدت نیاز دارند، بنابراین در صورت کسب آموزش و مهارت می تواند در زمره مشاغل زودبازده قرار گیرد و آموزش گیرنده صنایع دستی می تواند در اسرع وقت وارد بازار کار و تولید شود.
میرمبین افزود: از سوی دیگر، صنایع دستی ارزش افزوده بسیار بالایی دارد. برای مثال، ماده اولیه ای مثل چوب یا فلز به خودی خودی دارای ارزش ریالی بالایی نیست و با کاری که روی آن انجام می شود، دارای ارزش معنوی می شود و قیمتش بالا می رود؛ حتی وقتی مشمول گذشت زمان می شود، چه بسا ارزش آن هم ارتقا می یابد، بنابراین ارزش افزوده بالایی در تولیدات این هنر صنعت نهفته است. در عین حال، این تولیدات می توانند هم استفاده کاربردی و تزئینی داشته و هم به عنوان یک کالای نوستالژیک به کار روند. بنابراین، دامنه کاربرد آنها بسیار وسیع است.
بازار فروش در اختیار بخش خصوصی
کارشناس آموزش و ترویج صنایع دستی وزارت میراث فرهنگی درباره عرضه محصولات صنایع دستی گفت: در گذشته، سازمان صنایع دستی یک سری مغازه در اختیار فعالان صنایع دستی قرار می داد که از طریق این مغازه ها هم استانداردسازی آثار و هم قیمت ها و عرضه را کنترل می کرد. اکنون براساس اصل ۴۴ قانون اساسی دیگر بخش دولتی نمی تواند به این موارد تجاری بپردازد و از آنجا که دیگر مکانی برای عرضه این محصولات وجود ندارد، ما تنها به لحاظ قانون گذاری و نظارت می توانیم در این عرصه صنایع دستی موثر باشیم و دیگر نمی توانیم به طور مستقیم وارد بازار صنایع دستی شویم و این کار به بخش خصوصی واگذار شده است.
وی افزود: وزارت میراث فرهنگی تنها از طریق تصویب مقررات و بخشنامه ها می تواند از این حوزه حمایت کند. البته می توانیم هنرمندانی را برای گرفتن تسهیلات به بانک ها معرفی کنیم، اما باز هم آنها برای گرفتن این تسهیلات باید تابع قوانین بانک ها باشند. مغازه های فروش و بازارچه های صنایع دستی هم در اختیار بخش خصوصی است،اما ما سعی می کنیم از طریق قوانین مختلف تا جایی که می توانیم این کار را برای آنها تسهیلگری کنیم.
برگزاری نمایشگاه های سراسری صنایع دستی
میرمبین در ادامه تصریح کرد: آیین نامه های اجرایی قانون حمایت از هنرمندان که در سال ۹۶ تصویب شد، در دست تدوین است که با بازبینی و اصلاح برخی موارد، نتایج نهایی منتشر خواهد شد. پس از تصویب و ابلاغ آیین نامه های مورد نظر، وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی وارد عرصه فروش محصولات صنایع دستی خواهد شد. وی افزود: با این همه راهکارهایی وجود دارد از جمله برگزاری نمایشگاه های سراسری و ملی صنایع دستی که در آنجا بخش زیادی از صنایع دستی به طورمستقیم توسط تولیدکننده به فروش می رود و خود یک امر ترویجی است که باعث می شود چشم های مردم با محصولات صنایع دستی آشنا شود.
صادرات چمدانی صنایع دستی
در پایان، این کارشناس صنایع دستی درباره روند کنونی صادرات صنایع دستی گفت: در حال حاضر مشکل آنچنانی برای صادرات صنایع دستی نداریم،بلکه آنچه لطمه بسیاری در این حوزه به ما وارد کرد، مسئله تحریم ها و محدویت های بانکی بود که بسیاری از صادرکنندگان صنایع دستی را در نقل وانتقالات مالی دچار چالش کرد که در حال مذاکره جدی برای برطرف کردن آنها هستیم، اما در صادرات چمدانی صنایع دستی چنین مشکلی وجود ندارد و آنها به راحتی از این طریق صادر می شوند.
سخن پایانی
فرآیند تولید صنایع دستی از طراحی گرفته تا مواد اولیه و بسته بندی با مشکلات جدی روبه رو است. نبود برنامه جامع حمایتی برای تولید صنایع دستی سبب شده است تا هنرمندان مشکلات متعددی را تجربه کنند و صنایع دستی از خلاقیت، به روز شدن و کسب کاربردهای امروزی دور بماند. به گفته بسیاری از فعالان این حوزه، ارزان ترین راه اشتغال از طریق صنایع دستی است که با یک تا ۱۰۰ میلیون تومان می توان شغل ایجاد کرد.در حقیقت، این کار پرورش هنرمند نیست، بلکه تربیت صنعتگر است.
