جای خالی نگاه حرفه‌ای
ایران کشوری چهارفصل با تنوع تولید محصولات کشاورزی، دامی، شیلاتی، خشکبار و غذایی است که علاوه بر تولید محصولات موردنیاز خود، صادرات این نوع محصولات را نیز دنبال می‌کند، اما به‌دلیل شرایط اقلیمی نیمه‌خشک بیش از ۶۵ درصد واردات کشور نیز مربوط به محصولات اساسی کشاورزی است.
در سال ۱۴۰۰ بیش از ۸ میلیون و ۵۲۸ هزار تن از محصولات غذایی و کشاورزی از کشورمان صادر شده و بیش از ۳۰ میلیون و ۴۱۹ هزار تن کالاهای اساسی کشاورزی نیز وارد شده که با این حساب مجموع تجارت خارجی محصولات کشاورزی ما در سال گذشته به ۳۹ میلیون تن رسیده است. براساس آمار گمرک سال گذشته ۸۹ درصد وزن محصولات کشاورزی صادرشده به ۱۵ کشور همسایه بوده که کشور عراق به تنهایی خریدار ۳۷ درصد این محصولات از ایران بوده است. صمت در این گزارش به بررسی وضعیت صادرات به عراق و چالش های آن پرداخته است.
از صادرات به عراق چه خبر؟
چندی پیش ناظر گمرکات خوزستان از صادرات بیش از ۴۸ میلیون دلاری کالای غیرنفتی به عراق در فروردین ۱۴۰۲ خبر داد. همچنین باتوجه به گزارش تحلیلی گمرک ایران، مجموع مبادلات تجاری ایران (مجموع صادرات غیرنفتی و واردات) با عراق طی سال ۱۴۰۱ بالغ بر ۲۷۴۳۷ هزارتن و به ارزش ۱۰۵۰۱ میلیون دلار بوده است. همچنین تراز تجاری با این کشور در سال ۱۴۰۱ ، به میزان ۹۹۷۴ میلیون دلار، مثبت بوده است.۱۰ رقلم کالای نخست صادراتی به لحاظ ارزشی طی سال ۱۴۰۱ به کشور عراق شامل گاز طبیعی مایع، میله های آهنی یا فولادی، گوجه فرنگی، اجزا و قطعات توربین های بخار، سایر روغن های سبک و فرآورده ها جز بنزین، لوازم آشپزخانه، شمش آهن و فولاد و کاکپاند پلی اتیلن است. گفتنی است ۱۰ قلم کالای صادراتی در مجموع ۵۵ درصد وزن و ۴۹ درصد ارزش کل صادرات به عراق را از آن خود ساخته اند. همچنین لازم به ذکر است که گاز طبیعی مایع شده، نخستین کالای صادراتی به عراق بوده که به تنهایی بیش از یک سوم ( ۳۷ درصد) از ارزش کل صادرات به عراق را به خود اختصاص داده است.
چندی پیش فرزاد پیلتن، مدیرکل غرب آسیای سازمان توسعه تجارت ایران درباره وضعیت تجارت ایران و عراق گفت: براساس آمارهای منتشرشده توسط گمرک، صادرات ایران به عراق در سال ۱۴۰۱ به بیش از ۱۰ میلیارد دلار رسید که یک رکورد جدید و بی سابقه محسوب می شود. صادرات جمهوری اسلامی ایران نسبت به سال ۱۴۰۰ حدود ۱۵ درصد رشد را نشان می دهد و به ۱۰ میلیارد دلار رسیده که حدود ۸ میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار از این میزان مربوط به ۱۰۰ قلم کالاهای عمده صادراتی از ایران به این کشور است. مدیرکل غرب آسیای سازمان توسعه تجارت ایران ادامه داد: در سال ۱۴۰۱ محصولاتی مانند گاز طبیعی، شمش های فولادی، محصولات لبنی و پلاستیکی، کود اوره، پرتقال، تخم مرغ، آهن اسفنجی، لوله و پروفیل، انواع ترانسفورماتور و صنایع معدنی فلزی نسبت به ۱۴۰۰ با افزایش صادرات روبه رو بوده است.
گفتنی است یکی از مهم ترین اتفاقات رخ داده در حوزه صادرات کشور، افزایش قابل توجه صادرات به عراق به عنوان اصلی ترین مقصد صادراتی ایران در میان کشورهای همسایه و دومین مقصد صادراتی کشور پس از چین است، این در حالی است که چندی پیش شورای وزارتی اقتصاد عراق طی تصمیمی واردات ۹ محصول کشاورزی را در راستای تامین داخلی ممنوع کرد. صمت در این گزارش تاثیر این تصمیمات ناگهانی بر بازارهای صادراتی را بررسی کرده و اینکه اصلا برای این بازارها، بازار جایگزینی وجود دارد؟اصلا صادرات محصولات کشاورزی تا چه حد به این اقتصاد بیمار کمک می کند؟
ممنوعیت های موقتی تاثیر چندانی ندارد
حمید حسینی، عضو هیات مدیره اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق درباره ممنوعیت واردات ۹ محصول کشاورزی به عراق به صمت گفت: ما در عراق با دو دولت سروکار داریم؛ دولت اقلیم و مرکزی. اعلام ممنوعیت ها معمولا با دولت مرکزی است و اقلیم معمولا تعرفه های واردات را در فصل های برداشت محصول کشاورزی افزایش می دهد که در این صورت، صادرات اقتصادی نیست. در واقع با پایان زمان برداشت محصول داخلی در همه کشورها واردات به کشورها ممنوع و بعد از گذشت مدتی دوباره آزاد می شود. کشاورزان دیگر با این موضوع کنار آمده اند و هر سال این اتفاق در کشور ما نیز رخ می دهد.
وی درباره آثار بد تصمیماتی اینچنینی بر عملکرد کشاورزان اظهار کرد: کشاورزان با بازارهای خارجی در ارتباط نیستند و تنها محصول خود را به ترمینال های مرزی ارسال می کنند و طرف عراقی در آنجا خرید می کند. این ممنوعیت های موقتی تاثیر چندانی ندارد؛ فقط عرضه داخل افزایش می یابد. میزان صادرات محصولات کشاورزی ما به عراق به حدی نیست که بگوییم ممنوعیت هایی که وضع می شود تاثیر زیادی بر عملکرد کشاورزان می گذارد.
مشکل استاندارد محصولات کشاورزی نداریم
عضو هیات مدیره اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق ضمن تاکید بر اینکه هیچ مشکلی برای استاندارد محصولات کشاورزی ایران وجود ندارد، افزود: برخی از کالاها شامل استاندارد نمی شود و عراق برای ارزیابی و تایید استاندارد برخی محصولات که شامل استاندارد می شوند، شرکتی را در ایران تاسیس کرده است. برای صادرات این کالاها تولیدکننده باید از قبل به این شرکت رجوع کند و اقدامات لازم را انجام دهد. در واقع اگر زمانی محصولات کشاورزی ما با توجیه استاندارد نبودن برگشت بخورد، بهانه ای بیش نیست و معمولا مشکل بعد از مذاکره برطرف می شود. موضوع در کل کیفیت نیست، بلکه اندازه و کیفیت بسته بندی است.
وی با اشاره به تلاش های لازم برای توسعه صادرات به عراق اظهار کرد: ایران در حال یافتن راهکاری است تا صادرکنندگان مجبور نشوند دلار فیزیکی را حمل و ریال دریافت کنند. اگر بانک مرکزی مانند افغانستان تمهیدی را فراهم کند که صادرکنندگان بتوانند با مراجعه به شعب بانک های ایرانی یا صرافی موردنظر بانک مرکزی در عراق، ارز را در عراق واگذار و ریال را در ایران دریافت کنند تا تعهد ارزی انجام شود، قطعا به صادرکنندگان کمک خواهد شد.
دست بانک مرکزی برای بازارسازی از محل صادرات روزانه حدود ۱۰ تا ۱۵ میلیون دلاری بخش خصوصی به عراق باز است. حتی می تواند اقلیم کردستان را نیز مدیریت کند. در یک ماه گذشته حدود ۶۰ هزار کامیون بار به بازار عراق فرستادیم و روزانه حدود ۳۵ تا ۴۰ هزار تن کالا به بازار عراق ارسال می کنیم.
عراق، بزرگ ترین شریک منطقه ای
حسینی با بیان اینکه عراق دومین مقصد صادراتی و بزرگ ترین شریک منطقه ای ما محسوب می شود، گفت: خوبی بازار عراق برای ما این است که بیشتر محصولات صادرشده به آن محصولات صنعتی هستند و کالای خامی به عراق صادر نمی کنیم. در سال گذشته بیش از ۱۰ میلیارد دلار به عراق صادرات داشته ایم. عراق سالانه حدود ۶ میلیارد دلار از ایران گاز می خرد. مبادلات رسمی گمرکی بین ایران و عراق ۱۰ میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار بوده که با در نظر گرفتن کالاهای قاچاق و مسافری ۱۲ میلیارد دلار صادرات داریم که حدود ۶ میلیارد دلار آن گاز خواهد بود و ۶ میلیارد دلار دیگر کالاهای غیرنفتی که توسط بخش خصوصی صادر می شود.
پیش بینی از آینده
عضو هیات مدیره اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق در پیش بینی خود از آینده بازار عراق اعلام کرد: پیش بینی می شود در ماه جاری صادرات به عراق افزایش پیدا کند. وزیر برق عراق اعلام کرد واردات گاز ایران به عراق ۴ برابر شده؛ به این صورت که در اواخر زمستان ایران روزانه ۱۰ میلیون مترمکعب گاز به عراق می داد که حالا این میزان به ۴۰ میلیون مترمکعب رسیده است. عراق در فصلی که ما مصرف گاز کمتری داریم، به شدت نیازمند گاز برای نیروگاه های خود است. میزان صادرات گاز در آینده به ۵۰ میلیون مترمکعب نیز می رسد و ما امیدواریم در سفری که قرار است رئیس جمهوری به عراق داشته باشد، بتوانیم در راستای گسترش روابط و همکاری ها بین ایران و عراق اقدام کنیم.
فروش میدانی بار آسیب زننده است
محمدرضا مودودی، سرپرست پیشین سازمان توسعه تجارت در گفت وگو با صمت با اشاره به ممنوعیت واردات ۹ محصول کشاورزی به عراق گفت: در صادرات محصولات کشاورزی به عراق بیش از اینکه صادرات حرفه ای مطرح باشد، فروش «میدان باری» مطرح است. صادرات موضوعی متفاوت از فروش کالا و کاملا تخصصی است. برای عرضه کالای خود در یک بازار خارجی از ابتدا باید دانشی حرفه ای چه در زمینه تولید و چه معرفی کالا در بازارهای بین المللی داشته باشید. در بازارهایی مانند عراق و افغانستان به دلیل سنتی بودن بازارها، ضرورت دستیابی به الزامات بین الملل را به عنوان پیش نیاز احساس نکردیم. وی ضمن تاکید بر اینکه ممنوعیت در بسیاری از موارد برای کنترل بازار است، افزود: متاسفانه بخش عمده ای از محصولات کشاورزی ما با این ناهماهنگی ها روبه رو می شوند. با این اتفاق، تولیدکننده مجبور است کالای خود را زیر نرخ عرضه کند و در نتیجه بازار کشور مقصد دچار تلاطم می شود. این موضوع باعث می شود مسئولان کشور مقصد ورود و برای آرامش بازار ممنوعیت هایی را لحاظ کنند. برای مثال در کشور ما در فصل برداشت برنج ایرانی، ممنوعیت واردات برنج ایجاد می شود.
طبقه کشاورز حساس است
مودودی با اشاره به حساسیت زیاد بخش کشاورزی برای دولت ها گفت: تمام کشورها در بخش کشاورزی سختگیرانه عمل می کنند، چراکه این حوزه حوزه ای استراتژیک است و می خواهند حمایتی جدی از این بخش داشته باشند. از سوی دیگر طبقه کشاورز حساس است و شغلش وابستگی زیادی به وضعیت خاک، آب و... دارد. هرچند کل استراتژی که در بخش کشاورزی به کار گرفته می شود، ایرادات زیادی دارد، اما در مجموع به دلیل ارزش دلار در کشور ما ارزش کالاهای صادراتی برای کشورهای هدف می تواند جذاب تر باشد.
چرا صادرات برق را محدود نمی کنیم؟
سرپرست پیشین سازمان توسعه تجارت با اشاره به سهم زیاد گاز و برق در سبد محصولات صادراتی به عراق، در تشریح دلایل محدود نکردن صادرات برق به عراق باوجود کمبود در داخل اظهار کرد: این موضوع ناشی از جغرافیای تولید است. شاید هزینه ارسال برق از منطقه ای به منطقه دیگر در داخل کشور سنگین تر از هزینه صادرات به کشور دیگر باشد. از سوی دیگر برای تامین برق یک کشور تعهداتی بسیار محکم وجود دارد که نمی توان مانند صادرات سایر محصولات برای مدتی آن را متوقف کرد.
سخن پایانی
صادرات نقش مهمی در بهبود اوضاع اقتصادی ما دارد، اما در این زمینه نیازمند زیرساخت هایی هستیم تا در میان رقبا حرفی برای گفتن داشته باشیم. هرچند اوضاع فعلی صادرات محصولات کشاورزی کمک خاصی به بهبود فضا نمی کند، اما به عقیده برخی از افراد همین که صادرات باشد کافی است و توجه به پیامدهای آن اهمیت خاصی ندارد. به عقیده کارشناسان، تک بازاری بودن در صادرات ما را از صادرات حرفه ای دور می کند. هدف صمت از پرداختن به این گزارش بررسی وضعیت صادرات به عراق بود، اما نکته قابل تامل اینکه سهم بیشتر سبد محصولات صادراتی به عراق را برق و گاز تشکیل می دهد؛ درست همان محصولاتی که در کشور ما کمبود زیادی دارد و گاهی برای تامین مصرف داخل نیز با اعمال محدودیت هایی چرخ های تولید خاموش می شوند. همچنین علاوه بر بازاریابی مناسب و نیاز به ورود به بازارهای دورتر، حمل و نقل هوشمند، دیپلماسی فعال اقتصادی برای حمل یکسره کالا به جای ترانشیپمنت در مرزها، مدیریت یکپارچه مرزی و کنترل های هوشمند و صدور به هنگام مجوزها می تواند در سرعت صادرات و واردات کالاهای کشاورزی موثر باشد. مضاف بر اینکه بهره گیری و تشویق به بسته بندی مناسب، مطالعه بازار، اطلاع رسانی از نظام تعرفه ای بازارهای هدف، فرآوری محصولات و ممانعت از خام فروشی برای ارزش افزوده بیشتر نیز می تواند با ارز آوری بیشتر، مانع ضایعات کالا و هدر رفت محصولات کشاورزی در بازارهای صادراتی شود.
