برخی رسانه ‌ ها، از این رتبه ‌ بندی به ‌ عنوان یک دستاورد مهم در صنعت دریایی ایران یاد کرده ‌ اند و معتقدند باوجود تحریم ‌ های شدید علیه ایران، توانسته ‌ ایم شرایط مطلوبی را در این بخش داشته باشیم. این در حالی است که ایران از نظر موقعیت جغرافیایی، از شمال و جنوب به دریاهای استراتژیک منطقه راه داشته و دسترسی ایران به آب ‌ های آزاد از طریق دریای عمان، یک فرصت مهم برای توسعه تجارت محسوب می ‌ شود. اعمال تحریم ‌ های حداکثری علیه ایران، یکی از مهم ‌ ترین موانع توسعه صنعت دریایی ایران است، اما علاوه بر آن، رویکردهای مدیریتی و سیاست ‌ های تجاری داخلی که برای امور ترانزیتی کشور اعمال می ‌ شود نیز، در این زمینه موثر است.

باوجود تمام مشکلات ترانزیت و صنایع حمل ‌ ونقل ایران، راضی بودن به حداقل ‌ ترین ‌ ها نه ‌ تنها کشور را از پیشرفت بازداشته، بلکه فرصت مهمی را برای عرض ‌ اندام کشورهای همسایه در مسیرهای تجاری بین ‌ المللی ایجاد می ‌ کند. صمت در این گزارش، ضمن بررسی وضعیت فعلی ترانزیت دریایی ایران، به چالش ‌ ها و راهکارهای رفع مشکلات این عرصه پرداخته است.

کشتیرانی ایران، بزرگ ‌ تر از ناوگان برخی کشورهای صنعتی

کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل (آنکتاد) در جدیدترین گزارش خود از وضعیت صنعت حمل ‌ ونقل دریایی جهان اعلام کرد: تجارت دریایی جهان که در سال ۲۰۲۱ و پس از عبور از شرایط کرونایی، ۳.۲ درصد رشد کرده بود، در سال ۲۰۲۲ از جنگ اوکراین با روسیه آسیب دیده و به ‌ دلیل ایجاد اختلال در شبکه ‌ های حمل ‌ ونقل و اتخاذ سیاست ‌ های ضدتجاری از سوی برخی کشورها تنها ۱.۴ درصد در این سال رشد داشته است. به ‌ گزارش ایرنا، آنکتاد در بخشی از گزارش خود کل کشتی ‌ های ایران را ۲۵۵ فروند اعلام کرده است. در سال ۲۰۲۱ تعداد ۸ فروند کشتی جدید به ناوگان تجارت دریایی ایران افزوده شده بود و در سال ۲۰۲۲ نیز یک فروند کشتی به ناوگان کشتی ‌ های ایران اضافه شده که بدین ‌ ترتیب تعداد کشتی ‌ های ایران به ۲۵۵ فروند رسیده است. به ‌ همین ترتیب ظرفیت حمل بار ناوگان کشتیرانی ایران در سال ۲۰۲۲ حدود یک درصد برابر با ۱۹۰ هزار تن افزایش یافته و به ۱۹ میلیون و ۴۴۱ هزار تن رسیده است. در سال ۲۰۲۱ ظرفیت حمل بار کشتی ‌ های ایران ۱۹ میلیون و ۲۵۱ هزار تن محاسبه شده بود. ایران در سال ۲۰۲۲ توانسته است، جایگاه خود به ‌ عنوان بیست و دومین قدرت تجاری دنیا در دریا را حفظ کند. مقایسه ایران با سایر کشورها نشان می ‌ دهد این کشور همچون چند سال گذشته از نظر ظرفیت حمل بار دریایی در رتبه ۲۲ جهان قرار داشته است. براساس این گزارش، ظرفیت ناوگان کشتیرانی ایران حتی از 3 عضو گروه 7کشور صنعتی یعنی فرانسه، ایتالیا و کانادا بیشتر است و امریکا به ‌ عنوان بزرگ ‌ ترین اقتصاد دنیا تنها 3 برابر ایران ظرفیت تجارت دریایی دارد. کشورهایی مثل هلند، عربستان و برزیل نیز ناوگان کشتیرانی کوچک ‌ تری نسبت به ایران دارند. ظرفیت ناوگان کشتیرانی فرانسه، ۱۵ میلیون و ۳۳۵ هزار تن اعلام شده است.

ایران بی ‌ نصیب از فرصت ‌ های ارزشمند دریایی

فاطمه قنبرپور، فعال بازرگانی در گفت ‌ وگو با صمت، به اظهارنظر برخی افراد مبنی بر مناسب بودن شرایط صنعت دریایی و کشتیرانی ایران واکنش نشان داد و گفت: براساس آماری که کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل (آنکتاد) در جدیدترین گزارش خود از وضعیت صنعت حمل ‌ ونقل دریایی جهان اعلام کرده، ایران توانسته طی یک سال گذشته، حدود یک درصد ظرفیت حمل ‌ ونقل دریایی خود را افزایش دهد و جایگاه خود در رتبه بیست ‌ ودوم جهان را حفظ کند. برخی افراد این جایگاه را برای ایران مناسب دانسته و معتقدند وضعیت صنعت دریایی ایران، مطلوب است. در پاسخ به این رویکرد، باید گفت افزایش یک درصدی ظرفیت حمل بار، نه ‌ تنها دستاورد چشمگیری نیست، بلکه با نگاهی عمیق ‌ تر و دقیق ‌ تر درمی ‌ یابیم که صنعت دریانوردی ایران درگیر چالش ‌ ها و گرفتاری ‌ های مهمی است و نمی ‌ توان آن را انکار کرد. وی ادامه داد: ایران به ‌ دلیل دسترسی به دریای خزر در شمال، خلیج ‌ فارس و دریای عمان در جنوب و همچنین امکان راهیابی به آب ‌ های آزاد، ظرفیت ‌ های بالای تجارت دریایی داشته و در صورت تدوین برنامه ‌ های صحیح و نظام ‌ مند، می ‌ تواند تجارت خود را در این بسترها توسعه دهد، اما آن چیزی که تا به امروز شاهد آن هستیم، ناکارآمدی صنعت دریانوری ایران به ‌ ویژه در امور تجاری است. باوجود ظرفیت ‌ های گسترده تجارت دریایی برای ایران، در حال ‌ حاضر بدنه کشتیرانی کشور از ظرفیت مناسب برخوردار نیست و عملکرد مثبتی نداشته است، بنابراین رشد یک درصدی ظرفیت حمل بار ناوگان کشتیرانی ایران، نه ‌ تنها دستاورد و پیشرفت عظیمی نیست، بلکه باید به مشکلات صنعت دریایی کشور نگاهی کلان ‌ تر و واقع ‌ بینانه ‌ تر داشت.

تاثیر تحریم بر امنیت تجارت

این فعال حوزه حمل ‌ ونقل بین ‌ المللی، در ادامه صحبت ‌ های خود به تشریح مهم ‌ ترین مشکلات صنعت دریانوردی و ناوگان کشتیرانی کشور پرداخت و در این ‌ باره توضیح داد: امروز صنعت دریانوردی و تجارت دریایی ایران درگیر ضعف ‌ های متعددی است که بخش زیادی از آنها به چالش ‌ های سیاسی باز می ‌ گردد. به ‌ دلیل وجود تحریم ‌ های سخت برای حمل دریایی بار ایران، کشتی ‌ های ایرانی با پرچم کشور خود در آب ‌ ها تردد نمی ‌ کنند. کشتی ‌ ها برای مواجه نشدن با مشکلات قانونی و تحریمی، مجبور هستند با پرچم کشوری دیگر بارها را جابه ‌ جا کنند که این خود نشان ‌ دهنده شرایط سخت صنعت کشتیرانی و تجارت دریایی ایران است. قنبرپور ادامه داد: به ‌ سبب تحریم ‌ های تجاری برای ایران، شرکت کشتیرانی ایران نمی ‌ تواند برای تجارت دریایی بیمه ‌ نامه صادر کند و بازرگانان مجبور هستند، برای بارهای خود، از سایر کشورها بیمه ‌ نامه تهیه کنند. پنهانی بودن تجارت دریایی و حمل دریایی بارها، مشکلات زیادی را برای تاجران به ‌ همراه داشته و امنیت فعالیت بازرگانی در این بستر زیرسئوال رفته است. این کاهش امنیت را می ‌ توان تاثیر مستقیم و غیرقابل ‌ انکار تحریم ‌ ها معرفی کرد. زمانی که یک کشور نتواند بیمه ‌ نامه محکم و معتبری را برای فعالیت ‌ های بازرگانی به ‌ ویژه تجارت دریایی خود صادر کند، در عمل قادر به پشتیبانی کردن از تجارت خارجی خود نیست. در نهایت نمی ‌ توان این مسئله را جزو دستاوردهای صنعت دریانوردی و ناوگان کشتیرانی ایران معرفی کرد.

صنعت دریایی کشور نوسازی نشده ‌ است

قنبرپور به تشریح دیگر پیامدهای تحریم برای صنعت دریانوردی ایران پرداخت و دراین ‌ باره گفت: همان ‌ طور که پیش ‌ تر گفته شد، ایران برای انجام تجارت دریایی خود نیازمند کمک سایر کشورها است و در مسائلی مانند حمل بار یا صدور بیمه ‌ نامه، نمی ‌ تواند به ‌ تنهایی عمل کند. امروزه بازرگانان محموله ‌ های تجاری خود را به ‌ ناچار از طریق واسطه ‌ ها و کمک کشورهایی مانند امارات ‌ متحده ‌ عربی، جابه ‌ جا می ‌ کنند، اما تنها این مسائل جزو پیامدهای تحریم نیست و ضعف ‌ های لجستیکی فعلی نیز از این مسئله سرچشمه می ‌ گیرند. این فعال بازرگانی تصریح کرد: ناوگان حمل ‌ ونقل و بخش ‌ های مختلف ترانزیت، همواره نیازمند نوسازی و بهره ‌ گیری از تجهیزات به ‌ روز هستند که صنعت دریانوردی و کشتیرانی ایران از این الزامات محروم است. به ‌ دلیل وجود تحریم ‌ ها علیه ایران، قطعات مهم ناوگان کشتیرانی وارد کشور نشده و طی دهه ‌ های اخیر، شاهد نوسازی و بهسازی این بخش نبودیم، بنابراین ضعف ‌ های لجستیکی مهمی در بخش صنعت دریانوردی ایران وجود دارد که این مسئله، کارآمدی را از این بخش سلب کرده است. بنابراین چه در حوزه گستردگی فعالیت ‌ های تجارت دریایی و چه عملکرد ناوگان کشتیرانی کشور، نقص وجود داشته که از کنار هیچ ‌ یک نمی ‌ توان به ‌ سادگی عبور کرد.

وی خاطرنشان کرد: در شرایطی که صنعت دریانوردی و کشتیرانی از معضل قطعات و تجهیزات کاربردی رنج می ‌ برد، ادعای بهبود ناوگان دریایی، امری نادرست است.

چالش ‌ های زنجیره ‌ ای ترانزیت

این فعال بازرگانی کمبودهای تجهیزاتی را منحصر به ناوگان کشتیرانی ندانست و در این ‌ باره تصریح کرد: یکی از بخش ‌ های وابسته به توسعه تجارت دریایی، بحث توجه به بنادر و پسکرانه ‌ ها است. از آن جایی که به ‍ دلیل تحریم ‌ ها، قطعات و تجهیزات لازم برای انجام فعالیت ‌ های لجستیکی و تجاری، وارد کشور نمی ‌ شود، در بخش تجهیز بنادر و ساخت پسکرانه ‌ های لازم نیز دچار ضعف هستیم. توسعه تجارت دریایی وابسته به وجود مولفه ‌ ها و شاخصه ‌ های متعددی است و زیرساخت ‌ های بندری، ناوگان حمل دریایی، مقررات، تنش ‌ های سیاسی جزئی از آنها هستند. برای دستیابی به بهبود تجارت دریایی و افزایش ظرفیت ناوگان کشتیرانی کشور، باید به تمام این مولفه ‌ ها در کنار یکدیگر توجه کرد. قنبرپور تاکید کرد: مشکلات لجستیکی تنها برای حمل ‌ ونقل دریایی نیست و در سایر حوزه ‌ های ترانزیت مانند حمل ‌ ونقل زمینی نیز شاهد خلأ و نقص ‌ های جدی هستیم. مهم ‌ ترین مشکل حمل ‌ ونقل زمینی در ایران، کمبود ماشین و تجهیزات مناسب باربری است. دولت به ‌ ظاهر واردات ماشین ‌ آلات حوزه حمل ‌ ونقل را آزاد کرده، اما در اصل محدودیت ‌ هایی مانند سن و میزان کارکرد وضع کرده و در نهایت برای آزادسازی ماشین ‌ آلات مانع ایجاد شده است. در حال ‌ حاضر بسیاری از کشنده ‌ ها، به ‌ دلیل موانع قانونی آزادسازی نشده و در گمرکات دپو شده ‌ اند. از این ‌ رو علاوه بر فشار تحریم ‌ ها برای بخش حمل ‌ ونقل کشور، ساختارهای قانونی و نگاه ‌ های مدیریتی برای ساماندهی بخش تجارت کشور، از موانع و دست ‌ اندازهای جدی فعالان بازرگانی است.

محدود بودن ظرفیت بنادر

محمود بهشتیان، کارشناس ارشد گمرک در گفت ‌ وگو با صمت، ابتدا به تشریح مشکلات ترانزیتی کشور پرداخت و در این ‌ باره گفت: تجارت وابسته به مولفه ‌ های متعددی بوده که یکی از آنها، وجود بسترهای مناسب برای حمل و انتقال بار است. ایران به ‌ دلیل قرارگیری در مکان جغرافیایی مناسب، از ظرفیت مطلوبی برای توسعه تجارت به ‌ ویژه صادرات برخوردار است، اما به ‌ علت ضعف ‌ های لجستیکی، تا به امروز نتوانسته از این مزیت به ‌ خوبی استفاده کند. برای صادرات، مشکلات متعددی اعم از کمبود امکانات داخلی در حوزه ترابری، ضعف ‌ های لجستیکی و نقایص مربوط به حمل ‌ ونقل زمینی، هوایی، دریایی وجود دارد. وی ادامه داد: همچنین از سویی دیگر، پایگاه ‌ های صادراتی ایران در کنار مرزها، قدرت و توان جابه ‌ جایی حجم زیادی از کالاها را ندارند. این ناتوانی به ‌ دلیل ضعف ‌ های لجستیکی و تجهیزاتی است؛ همچنین از سویی دیگر، ظرفیت بنادر و سیستم ‌ های گمرکی محدود است و ضعف ‌ های جدی در این زمینه داریم. ناوگان کشتیرانی نیز طی سال ‌ های اخیر نوسازی نشده و هنوز چالش ‌ های سیاسی برای تردد کشتی ‌ های ایرانی در آب ‌ های آزاد وجود دارد. در چنین شرایطی، بدیهی است که بستر برای صادرات و به ‌ طورکلی توسعه تجارت فراهم نباشد.

ایران از کشورهای منطقه عقب است

این کارشناس ارشد گمرک در ادامه به رویکرد کشورهای همسایه برای توسعه حمل ‌ ونقل دریایی اشاره کرد و گفت: ایران از طریق دریای عمان به آب ‌ های آزاد راه داشته و خلیج ‌ فارس یک منطقه استراتژیک سیاسی و اقتصادی محسوب می ‌ شود، اما تا به امروز از این فرصت به ‌ نحو صحیحی استفاده نشده و در مقابل، سایر کشورهای عربی مانند عمان و امارات ‌ متحده ‌ عربی در پی توسعه جهانی سیستم حمل ‌ ونقل دریایی خود هستند. این کشورها با بهره ‌ گیری از دانش و فناوری به ‌ روز جهانی، سیستم ناوگان کشتیرانی، حمل ‌ ونقل دریایی، بنادر و گمرکات خود را تجهیز کرده و در تلاش هستند تا تبدیل به هاب منطقه در بحث تجارت دریایی شوند. وی ادامه داد: کشورهای مذکور، زیرساخت ‌ های بسیار پیشرفته و قوی در بحث حمل ‌ ونقل دریایی و انتقال بار دارند و همین موضوع باعث شده تا فعالیت تجاری این 2 کشور به ‌ طرز چشمگیری طی سال ‌ های اخیر رشد کند، اما متاسفانه این رویکرد در تجهیز بنادر و ناوگان حمل ‌ ونقل دریایی ایران وجود ندارد و همواره شاهد نقص ‌ ها و چالش ‌ های مختلف هستیم. نه ‌ تنها تحریم ‌ ها، بلکه سیاست ‌ های داخلی نیز بر کیفیت ناوگان حمل ‌ ونقل دریایی ایران تاثیرگذار بوده و در نهایت، امروز بسیاری از کشورهای منطقه جای ایران را در مسائل ترانزیتی و تجارت دریایی پر کرده ‌ اند.

سخن پایانی

برخی رسانه ‌ های خبری، در تحلیل گزارش آنکتاد، ناوگان دریایی ایران را با کشورهایی مانند فرانسه و ایتالیا مقایسه کرده و دلخوش به بالاتر بودن از این کشورها بودند. اگر نگاهی دقیق ‌ تر به عملکرد دریایی کشورهای عنوان ‌ شده در این لیست داشته باشیم، می ‌ بینیم موقعیت و دسترسی کشورها به آب ‌ های آزاد، تمرکز کشورها بر تجارت دریایی و سایر مولفه ‌ های این ‌ چنینی، بر ابعاد ناوگان کشتیرانی کشورها به ‌ طور مستقیم تاثیرگذار است، بنابراین اگر کشوری پایین ‌ تر از ایران قرار گرفته، به ‌ معنای قدرتمندی یا ضعف آنها نیست. متاسفانه برخی رسانه ‌ ها، تعابیر شخصی خود را از آمارهای جهانی منتشر می ‌ کنند و نگاهی سطحی به تخصصی ‌ ترین مسائل تجاری دارند. حال اگر نگاهی به لیست منتشرشده توسط آنکتاد بیندازیم، خواهیم دید کشورهایی مانند ترکیه، یونان، موناکو و امارات ‌ متحده ‌ عربی در رتبه ‌ بندی بسیار بالاتری نسبت به ایران قرار گرفته ‌ اند و این مسئله زنگ هشداری است که باعث می ‌ شود، نتوانیم نسبت به وضعیت فعلی ناوگان کشتیرانی ایران، دلخوش باشیم.