استراتژی‌های صادراتی اصلاح شود
در آمارهای رسمی نهادهای دولتی، صادرات میعانات گازی، پروپانول و سایر مشتقات نفتی و محصولات پتروشیمی جزو صادرات غیرنفتی محسوب می‌شوند که بسیاری از افراد به این نحوه دسته‌بندی، نقدهای جدی وارد می‌کنند.
تقویت پایه های اقتصادی با فعال شدن ظرفیت های تولیدی
در آمارهای رسمی نهادهای دولتی، صادرات میعانات گازی، پروپانول و سایر مشتقات نفتی و محصولات پتروشیمی جزو صادرات غیرنفتی محسوب می شوند که بسیاری از افراد به این نحوه دسته بندی، نقدهای جدی وارد می کنند. از سویی دیگر، اگر نگاهی به میزان صادرات غیرنفتی ایران بیندازیم، خواهیم دید این مشتقات نفتی و محصولات پتروشیمی، در صدر آمار فروش قرار دارند و در برخی موارد حتی تا ۸۰ درصد میزان صادرات غیرنفتی ایران را در برمی گیرند، بنابراین پایه های تجارت صادرات غیرنفتی ایران بر مشتقات نفتی و محصولات پتروشیمی پابرجا است که اتفاقی نامناسب و پیشرفتی ناپسند برای تجارت ایران محسوب می شود. کارشناسان معتقدند دولت باید به سمت توسعه صنایع پایین دستی حرکت کند و با تقویت تولید، صادرات را رشد دهد، اما آن طور که از شواهد پیدا است، آمار ارزآوری مشتقات نفتی به مذاق مدیران خوش آمده است.
صمت به مناسبت روز ملی صنعت پتروشیمی، به بررسی شرایط فعلی صادرات غیرنفتی ایران و لزوم تکمیل زنجیره ارزش افزوده صنایع پتروشیمی و در این باره با کارشناسان و فعالان تجاری به گفت وگو پرداخته است.
مشتقات نفتی، سردمدار صادرات غیرنفتی ایران
تازه ترین آمار گمرک ایران از تجارت خارجی ۸ ماهه ابتدایی امسال حاکی از تراز تجاری منفی ۴ میلیارد دلاری برای ایران، افزایش صادرات به عراق و چین و کاهش صادرات به امارات متحده عربی است. به گزارش ایسنا، مجموع صادرات غیرنفتی ایران در ۸ ماهه ابتدایی امسال به ۲۸ میلیارد و ۴۸۸ میلیون دلار رسید که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل به میزان ۱ . ۲۱ درصد کاهش داشته است، اما سیر نزولی کاهش صادرات غیرنفتی در ماه گذشته ۲ . ۱۷ درصد بود. ارزش صادرات غیرنفتی ایران در آبان امسال نسبت به مهر امسال، یک درصد بهبود یافت و متوسط نرخ هر تن کالای صادراتی نیز در مدت یادشده به ۳۶۳ دلار رسید که ۸ . ۰۴ درصد افزایش داشت. بر این اساس در ۸ ماهه ابتدایی امسال تشریفات گمرکی ۱۰۲ میلیون و ۳۸۱ هزار تن کالا در گمرکات کشور به طورکامل، به صورت الکترونیکی و با کنترل کامل به روش هوشمند انجام شده که از این مقدار ۲۳ میلیون و ۵۶۹ هزار تن سهم واردات و ۷۸ میلیون و ۸۱۲ هزار تن سهم کالاهای صادراتی غیرنفتی بود. اقلام عمده صادراتی ایران در مدت یادشده به ترتیب شامل میعانات گازی به ارزش ۴ میلیارد و ۵۸۶ میلیون دلار، پروپان مایع شده به ارزش ۸۹۷ میلیون دلار، سایر روغن های سبک و فرآورده ها جز بنزین با ۷۶۴ میلیون دلار، متانول با ۷۵۲ میلیون دلار و پلی اتیلن گرید فیلم با ۷۵۰ میلیون دلار بوده است. از سویی دیگر، در ۸ ماه ابتدایی امسال به میزان ۳۲ میلیارد و ۴۱۹ میلیون دلار انواع کالا وارد کشور شد که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل، ۱۷ . ۵۲ درصد افزایش را نشان می دهد. عمده ترین دلایل افزایش واردات به کالاهای اساسی، قطعات منفصله خودرو، خودرو و کالاهای سرمایه ای مربوط می شود.
هدف؛ افزایش آمار صادرات غیرنفتی است
حمیدرضا جیهانی، کارشناس اقتصاد بین الملل در گفت وگو با صمت، ابتدا به تشریح مسئله کالاهای موجود در دسته بندی صادرات غیرنفتی پرداخت و گفت: اگر نگاهی به آمار منتشرشده برای میزان تجارت غیرنفتی ایران بیندازیم، خواهیم دید در حال حاضر مشتقات نفتی و محصولات صنایع پتروشیمی در دسته صادرات غیرنفتی قرار گرفته است. به طورکلی دسته بندی آمارها و شکل گیری مبناهای اطلاعاتی، در اصطلاح قراردادی بوده و با تنظیم دستورالعملی جدید یا اصلاح قانون از سوی نهاد قانون گذار، می توان آن را تغییر داد. این کارشناس اقتصاد بین الملل ضمن بیان این مطلب افزود: در دولت های قبل، به دلیل وجود رویکرد برنامه های کلان و تدوین سند چشم انداز با هدف پیشی گرفتن صادرات غیرنفتی از صادرات نفتی، تعاریف صادرات غیرنفتی تا حدی تغییر کرده و کالاهای محصولات پتروشیمی نیز در این رسته قرار گرفته اند. وی ادامه داد: براساس تغییرات شکل گرفته از سال های گذشته، صادرات غیرنفتی تنها محصور به فروش نفت خام و گاز شد و سایر مشتقات آن در زمره صادرات غیرنفتی قرار گرفت. این نوع دسته بندی را می توان با اصلاح قانون یا تدوین بخشنامه ای جدید، تغییر داد. به گفته جیهانی اصل مسئله، تحقق اهداف سندهای بالادستی باتوجه به راهکارهای عملیاتی است.
کارشناس اقتصاد بین الملل افزود: در برنامه های کلان کشور، تدوین شده که باید از صادرات تک محصولی نفت خارج شویم و به سمت صادرات چند محصولی حرکت کنیم، از این رو باید برنامه ها و روندهایی که به تحقق اهداف یادشده در حوزه تجارت کمک می کنند، اجرایی شوند.
ثمرات توسعه صنایع پتروشیمی
جیهانی در ادامه صحبت های خود، توسعه صنایع پتروشیمی را یکی از راهکارهای مهم خروج از صادرات تک محصولی نفت دانست و گفت: توسعه صنایع پایین دستی، باعث ایجاد ارزش افزوده شده و در نهایت به تجارت ایران کمک خواهد کرد. وی افزود: صنایع پتروشیمی به عنوان بخش مهم و وابسته به صنعت نفت، می تواند ضمن ایجاد ارزش افزوده بالا از مواد خام نفتی، صادرات غیرنفتی ایران را بهبود بخشد، چرا که ایران به دلیل دارا بودن ظرفیت های زیاد نفتی و گازی، از مزیت رقابتی مناسبی برای توسعه صنایع پتروشیمی و صادرات آنها برخوردار است و می تواند از مزایای این توسعه بهره گیرد. این کارشناس اقتصادی خاطرنشان کرد: اشتغالزایی، افزایش صادرات غیرنفتی، ایجاد ارزش افزوده بالا و تکمیل زنجیره آن، تامین مناسب خوراک موردنیاز صنایع وابسته در نهایت استفاده بهینه از ظرفیت های مواد خام نفتی و گازی، از ثمرات توسعه صنعت پتروشیمی است و نمی توان نسبت به این مسئله بی توجه بود.
لزوم اصلاح تعاریف صادراتی
جیهانی به اهمیت وجود شفافیت در بحث زنجیره ارزش افزوده تاکید کرد و گفت: مشتقات نفتی و صنایع پتروشیمی که در زمره صادرات غیرنفتی قرار می گیرند، خود از چندین گروه مختلف تشکیل شده و باید نسبت به ماهیت این نوع کالاها نگاهی شفاف و صحیح داشته باشیم، چرا که ارزش افزوده هریک به دلیل تفاوت ماهیت، روند تولید و موارد استفاده آنها متفاوت است و در نهایت، باید سیاست های مختلفی برای صادرات این کالاها در نظر گرفت. وی ادامه داد: به عنوان مثال در حوزه مشتقات نفتی صادراتی، کالایی به نام اوره وجود دارد که به شکل اشتباه در نظر سازمان امور مالیاتی کشور، به عنوان ماده خام نفتی شناخته می شود. دولت معتقد است اوره محصول نهایی نیست و در نهایت بر صادرات این کالا، مالیات وضع شده است. این در حالی است که اوره برخلاف تولیداتی مانند اتانول و دیگر مشتقات نفتی، محصول نهایی است و به طورمستقیم مورداستفاده قرار می گیرد، بنابراین این کالا جزو محصولاتی با ارزش افزوده بالا است و تسهیل صادرات آن می تواند به رشد صادرات غیرنفتی کشور منجر شود. این کارشناس اقتصادی یادآور شد: کالاهایی مانند اتانول، پروپانول و سایر مشتقات نفتی این چنینی، ظرفیت بهبود دارند و می توانند به کالاهایی با ارزش افزوده بالاتر تبدیل شوند. با توسعه صنایع پایین دستی، این مواد اولیه می توانند در خط تولید قرار گیرند و در نهایت زنجیره ارزش افزوده آنها تکمیل شود. ظرفیت این دست ترمیم های اقتصادی و تولیدی، در کشور وجود دارد، اما در نظر داشته باشیم که اقدامات مذکور، نیاز به وجود ابزارهای مهمی دارد که باید نگاهی جدی به آنها داشت.
صنایع پتروشیمی به سرمایه گذاری نیاز دارند
جیهانی بااشاره به الزامات توسعه صنعت پتروشیمی و تکمیل زنجیره ارزش افزوده مشتقات گفت: یکی از نیازهای مهم توسعه صنایع پایین دستی، سرمایه گذاری و ورود تکنولوژی های به روز است. صنعت پتروشیمی از حوزه هایی است که نیاز بالایی به ورود سرمایه، دانش و تجهیزات مناسب دارد. در حال حاضر برخی هلدینگ ها و شرکت های مختلف به سمت سرمایه گذاری و تکمیل صنعت پتروشیمی حرکت کرده اند و تا به امروز، گام های خوبی در این راستا برداشته شده است. این فرآیند نتایج قابل قبولی نیز برای اقتصاد به همراه داشته است. یکی از نتایج توسعه صنعت پتروشیمی، افزایش صنایع پایین دستی وابسته است که به تولید محصولات باارزش بالا منجر خواهد شد. در نهایت نیز، این کالاها قابلیت صادرات دارند و می توانند آمار صادرات غیرنفتی ایران را افزایش دهند. این کارشناس اقتصادی تاکید کرد: علاوه بر تمام موارد عنوان شده، در نظر داشته باشیم ایران با معضل بزرگ چندین ساله ای به نام تحریم درگیر است. دور شدن از صادرات محصولات خامی مانند نفت و گاز و افزایش توجه به تکمیل زنجیره ارزش افزوده می تواند گامی جدی در راستای دور زدن تحریم ها باشد، چرا که ایران می تواند ضمن صادرات کالاهایی با ارزش افزوده بالاتر، درگیر مشکلات تحریمی برای خرید وفروش خود نشود. در نهایت، این کار به نفع تجارت ایران خواهد بود. باتوجه به موارد یاد شده باید فعال کردن ظرفیت های تولیدی، پایه های اقتصادی کشور را تقویت خواهد کرد.
صادرات فعلی، غیرنفتی نیست
جمشید نفر، فعال بازرگانی در گفت وگو با صمت، توسعه صادرات غیرنفتی را وابسته به رعایت الزامات و ایجاد بسترهای متعددی دانست و گفت است: اصلاح رویکردهای کلان مدیران، می تواند بسترهای مناسب رشد تولید و صادرات غیرنفتی را فراهم کند. این فعال بازرگانی توضیح داد: در حال حاضر آمارهای دولتی نشان می دهد صادرات غیرنفتی ایران کمی افزایش یافته و از آن به عنوان دستاورد تجارت یاد می شود، اما باید در ابتدا به طور کامل تشریح کرد که چه صادراتی، به معنای صادرات غیرنفتی واقعی است. وی بااشاره به اینکه بخش زیادی از صادرات فعلی ایران شامل صادرات محصولات پتروشیمی، میعانات گازی و مشتقات نفت است گفت: فروش این اقلام نیز به عنوان کالاهای صادراتی غیرنفتی در آمار مبادلات تجاری ایران می آید. اگر صادرات بخش معدن و صنایع معدنی را نیز موردتوجه قرار دهیم، خواهیم دید شیوه فعلی تجارت کشور برمبنای خام فروشی بنا شده است.
توجه به اصل توازن در توسعه
دبیر کل کنفدراسیون صادرات اتاق بازرگانی ایران ادامه داد: مهم ترین نیاز فعلی کشور، توجه به اصل توازن در توسعه و یکی از پایه های توسعه تجارت و اصلاح استراتژی های صادراتی است. تمامی کالاهای گفته شده به عنوان صادرات غیرنفتی ایران، جزو منابع طبیعی کشور است و به عنوان محصول صنعتی به شمار نمی روند. این یک آسیب جدی برای اقتصاد و تجارت کشور است که نمی توان نسبت به آن بی توجه بود.
پتروشیمی صنعت مادر است
نفر با تاکید بر اینکه صنعت پتروشیمی جزو صنایع مادر است گفت: صادرات خام محصولات این صنعت اشتباه بزرگی است که در اقتصاد ایران انجام می شود. این کارشناس حوزه تجارت افزود: پایه بخش زیادی از تولید در کشور، صنعت پتروشیمی است و نباید از این موضوع غافل شد. مشتقات نفتی و محصولات پتروشیمی، نقش زیادی در فرآوری و تولید کالاها با ارزش بالا دارند و از آنها می توان در راستای تقویت تولید داخلی استفاده کرد. این درحالی است که محصولات پتروشیمی ما بیشتر به صورت خام صادر شده و ارقام فروش آن به عنوان صادرات غیرنفتی کشور اعلام می شود. این فعال بازرگانی اظهار کرد: تاکید بر صادرات مشتقات نفتی و تولیدات صنایع پتروشیمی فرآوری نشده، به معنای خام فروشی و کم توجهی به زنجیره ارزش تولید است. این رویکرد در بلندمدت نه تنها آورده اقتصادی مهمی نخواهد داشت، بلکه کشور را با مشکلات بسیار جدی کشور مواجه خواهد کرد.
خام فروشی نکنیم
نفر با تاکید بر سرمایه گذاری در صنعت پتروشیمی گفت: تا به امروز، سرمایه گذاری های عظیمی برای توسعه صنایع پتروشیمی انجام شده، اما متاسفانه همچنان در این حوزه خام فروشی داریم و زنجیره صادراتی این حوزه تکمیل نشده است. وی ادامه داد: صنعت پتروشیمی تا به امروز نتوانسته ضمن افزایش اشتغال پایدار، به تولید کالاهای صادرات محور با ارزش افزوده بالا منجر شود. علت این موضوع را می توان نبود نگاه بلندمدت در بدنه مدیریتی به راه اندازی صنایع و حلقه های وابسته به آن عنوان کرد. به بیانی دیگر، نبود نگاه های مناسب به تولید و فرصت های صنعت پتروشیمی و مشتقات نفتی برای توسعه اقتصادی باعث شده تجارت غیرنفتی ایران برپایه صادرات مواد خام باشد. با تداوم این نوع رویکرد، نه تنها صادرات غیرنفتی ایران رشد نخواهد داشت، بلکه در ادامه، ریشه های اقتصاد کشور از بین خواهد رفت.
سخن پایانی
براساس آمار، در حال حاضر محصولات صنعت پتروشیمی و مشتقات نفتی بخش زیادی از صادرات کشور را به خود اختصاص می دهند. در نظر گرفتن خام فروشی به جای صادرات غیرنفتی در آمارها، می تواند نوعی خودفریبی باشد. زمانی آسیب های جدی اقتصادی این نوع رویکرد در تمامی بخش های کوچک و بزرگ کشور ریشه خواهد دواند که در چند دهه آینده تبدیل به کشوری بدون ذخایر نفتی و صنایع پایین دستی توسعه یافته شویم. در آن شرایط، اتکای کشور به واردات بدیهی ترین و ساده ترین نیازها، نشان می دهد تا چه حد در عملکردهای امروز، موفق بوده ایم.
