نامهربانی با یار مهربان
کرونا و محدودیت‌های ناشی از آن به‌شدت به اقتصاد کتابفروشی ضربه زد، به‌طوری که در ۲ سال گذشته ۲۰ درصد کتابفروشی‌ها تعطیل شدند.
غصه نداری جای قصه های کتاب را گرفت
کرونا و محدودیت های ناشی از آن به شدت به اقتصاد کتابفروشی ضربه زد، به طوری که در ۲ سال گذشته ۲۰ درصد کتابفروشی ها تعطیل شدند. باوجود اینکه امسال با فروکش کردن کرونا وضعیت کتابفروشی ها بهتر از گذشته شد، باز هم به دلیل تورم و گرانی کتاب، کتابفروشی ها نتوانستند آسیب های اقتصادی خود را ترمیم کنند؛ بنابراین امسال نیز برخی از کتابفروشی ها مجبور به باطل کردن جواز کسب خود شدند. از سوی دیگر گران شدن کاغذ و مواد اولیه چاپ، هزینه تمام شده تولید و چاپ کتاب را به شدت افزایش داد و گرانی کتاب منجر به کاهش فروش آن در بازار شد. این موضوع خرید کتاب از سوی خانواده ها را کاهش داده و مردم نیز به دلیل توان پایین اقتصادی، خرید ملزومات اولیه زندگی را بر کتاب ترجیح می دهند. در این گزارش به مناسبت ۲۴ آبان، روز ملی کتاب و کتابخوانی و کتابدار به بررسی مشکلات صنف کتابفروشی ها پرداخته است.
اینجا تا چشم کار می کند اغذیه فروشی است!
چند سالی است که تاسیس کتابفروشی به معنای اختصاصی آن، رفته رفته رنگ می بازد. بیشتر کتابفروشی هایی که تقریبا سرپا مانده اند، در کنار کتاب به فروش لوازم تحریر و گاه اکسسوری و صنایع دستی روی آورده اند. در گذشته بسیاری از کتابفروشی ها درآمد خوبی از فعالیت خود داشتند، اما اکنون ورق برگشته و ظاهرا مطالعه جای خوبی در بین مردم جامعه ندارد. شاید حضور این گوشی های همه چیزدان باعث شده یار مهربان را فراموش کنیم و به سراغ بازی ها یا اپلیکیشن های مختلف برویم. قسمت پرغصه قصه یار مهربان این است که با قدم زدن در خیابان انقلاب و در مقابل دانشگاه تهران که محل گذر افراد تحصیلکرده و کتابخوان ها است، تعداد کتابفروشی های عمومی بسیار کم شده و کتابفروشی های موجود بیشتر کتاب های درسی و کمک درسی و آموزشی عرضه می کنند. عوض آن تا چشم کار می کند کافه و اغذیه فروشی است. مشکلات اقتصادی در سال های اخیر کار کتابفروشی ها را کم رونق کرده بود و با شیوع کرونا و تعطیلی های پی درپی برای کنترل این بیماری، کتابفروشان با مشکلات بیشتری دست به گریبان شدند. افزایش نرخ کاغذ و به تبع آن کتاب، افزایش اجاره بها، تخفیف های نامتعارف و گاهی سایت های فروش نیز ضربه هایی مداوم و متوالی بر پیکر ضعیف این کتا بفروشی ها بود؛ به طوری که به تازگی چندین کتابفروشی به دلیل مشکلات اقتصادی توان رقابت در بازار را نداشته و عطای این کار را به لقایش بخشیده اند و کار خود را تعطیل کردند.
پشت پرده کتاب های قاچاق چیست؟
کاوه پرهام، فعال حوزه نشر و چاپ درباره تاثیر نرخ کاغذ بر چاپ کتاب به صمت گفت: باتوجه به واردات کاغذ که با ارز انجام می شود، هنگامی که شاهد اوج گیری یا فرونشست نرخ دلار هستیم، نرخ کاغذ نیز تغییر می کند. در یکی دو سال اخیر هر بند کاغذ با افزایش نرخ چشمگیری مواجه شده که در نهایت منجر به افزایش نرخ تمام شده کتاب می شود. منظور از «بند کاغذ» مقداری از ورق های کاغذ در اندازه و کیفیت یکسان است.
سازمان های بین المللی استاندارد هر بند کاغذ را ۵۰۰ ورق کاغذ مشابه تعریف می کنند. وی با اشاره به کاهش تقاضا برای خرید کتاب در ۲ سال اخیر بیان کرد: در ۲ سال اخیر کشور درگیر کرونا بود و بسیاری از مدارس و دانشگاه ها تعطیل بودند. در حال حاضر با بازگشایی مدارس و دانشگاه ها بیشتر سهم فروش کتاب مربوط به کتب درسی و دانشگاهی است. از سوی دیگر کاهش قدرت خرید مردم در ۲ سال اخیر موجب حذف محصولات فرهنگی شامل کتاب، فیلم و... از سبد هزینه ای خانوار شد. از قدیم این مثل گفته می شد که شخصی که کتابخوان است، پول زیادی ندارد و شخصی که پولدار است، کتاب نمی خواند.
تخفیف های عجیب، عامل کسادی بازار
این فعال حوزه نشر و چاپ باتوجه به تعطیلی برخی از کتابفروشی های خیابان انقلاب اظهار کرد: برخی از کتابفروشی های خیابان انقلاب تهران به دلیل مشکلات اقتصادی کار خود را تعطیل کردند. همچنین یکسری از کتابفروشی های میدان انقلاب تا چهارراه ولیعصر به کافه کتاب ، فست فودی و اغذیه فروشی تبدیل شده اند. با ادامه شرایط بد اقتصادی ممکن است تا ۵ سال آینده تنها برخی از کتابفروشی های قدیمی بمانند و باقی آنها تغییر کاربری یا مغازه خود را اجاره بدهند. وی درباره فروش اینترنتی کتاب بیان کرد: فروش اینترنتی کتاب بسیار تاثیرگذار است، اما به شرط اینکه سایت های فروش معتبر باشند. از سوی دیگر تخفیف های عجیب برخی از سایت های فروش اینترنتی موجب کاهش فروش کتاب در کتابفروشی های فیزیکی می شود. تخفیف یک پیشنهاد خوب و تاثیرگذار برای فروش است، اما نباید دل بخواهی و بازارشکن باشد.
اهدای بن کتاب، راهکاری اثرگذار
پرهام با اشاره به سرانه مطالعه پایین کشور افزود: سرانه مطالعه پایین در کشور یک درد قدیمی است و هیچ ارتباطی به شرایط اقتصادی ندارد. در اصل اهل کتاب و کتابخوان کم است. این موضوع ریشه فرهنگی دارد. وی در بیان راهکارهایی برای تشویق مردم به کتابخوانی اظهار کرد: راهکار رفع این مشکل می تواند انتخاب کتاب های خوب برای مدارس، مراکز فرهنگی و مساجد باشد.
فرهنگ سازی در مدارس و مراکز آموزشی نیز می تواند راهکاری دیگر باشد. اهدای بن خرید کتاب به اساتید و دانشجویان نیز راهکاری موثر است که از سال ۹۶ به بعد قطع و بودجه های خرید کتاب قشر فرهنگی و دانشجو کمتر شده است.
ضرورت مبارزه با قاچاق کتاب
این فعال حوزه نشر و چاپ درباره مشکلات صنف کتابفروشان گفت: مشکل اصلی صنف کتابفروشان کمبود نقدینگی است.
کمبود مشتری و قیمت های بالای مقوا و کاغذ و همچنین نبود انسجام میان اعضای صنف از دیگر مشکلات صنف کتابفروشان است. قاچاق کتاب و کپی های غیرمجاز کتاب های پرفروش نیز از دیگر مشکلاتی است که فعالان رسمی این عرصه را آزار می دهد. چرا هیچ کس جلوی قاچاقچیان کتاب را نمی گیرد؟ پشت پرده این کتاب های قاچاق چه کسی است؟
چشم انداز روشنی پیش روی « نشر» نیست
هادی حسینی نژاد، کارشناس حوزه نشر درباره وضعیت فعلی صنعت نشر به صمت گفت: باید این واقعیت را پذیرفت که باوجود اینکه محصول مراکز نشر محصولی فرهنگی تعریف می شود، این مراکز بنگاه هایی اقتصادی هستند و باید درآمد داشته باشند. مراکز نشر به عنوان بنگاه های اقتصادی فعال در صنعت نشر کشور مانند تمام بنگاه ها که تولید محصول دارند، باید محصولاتی را تولید و عرضه کنند که تطابق حداکثری با نیاز جامعه داشته باشد. نیازسنجی بازار نیز بسیار حائزاهمیت است؛ از همین رو طبیعی است که موج تقاضا در انتخاب ناشران تاثیرگذار باشد. در سال های اخیر بخش قابل توجهی از نشر کشور به برخی از آثار به ویژه در حوزه ترجمه تمایل داشتند. بیشتر ناشران به سراغ آثاری می روند که در بازارهای خارجی آزمون خود را پس دادند و به مخاطب حداکثری رسیدند. وی مهم ترین عامل تعیین کننده نرخ کتاب را کاغذ، حق تالیف و ناشر عنوان کرد و گفت: از میان فاکتورهای یادشده نرخ کاغذ از همه مهم تر است و هزینه های فنی مانند حروفچینی، صفحه آرایی، طراحی جلد، ویراستاری و حتی چاپ گرچه قابل توجه است، اما در نهایت روی قیمت گذاری ها چندان تاثیر ندارد.
نقش نمایشگاه های کتاب
حسینی نژاد درباره میزان تقاضای کتاب اظهار کرد: در دوران کرونا مراجعه به کتابفروشی ها کمتر شد؛ در نتیجه صنعت چاپ و نشر نیز مانند سایر صنایع مجبور به کاهش تولید شد. در شاخص مطالعه و کتابخوانی ایران هرگز به جایگاه که باید، دست نیافت. همچنان جمعیت قابل توجهی از جامعه ارتباط خوبی با کتاب ندارند. اگر در دوره هایی که پشت سر گذاشته شده، کتابخوانی را به عنوان یک نیاز بلاشک در شخصیت و روحیه جامعه نهادینه می کردیم، امروز قطعا شاهد بازار کتاب پایدارتری بودیم؛ در نتیجه چشم انداز روشنی پیش روی این صنعت وجود ندارد. همین شرایط باعث تعطیلی برخی انتشاراتی ها شده و این روند ادامه دار است. انتظار می رود دولتمردان اقدامی اساسی در این رابطه انجام دهند و به جای سهمیه بندی کاغذ بهتر است نرخ این کالای ضروری را در همه نقاط کشور ثابت نگه دارند. این کارشناس حوزه نشر با اشاره به تاثیر برگزاری نمایشگاه ها بر تشویق افراد به کتابخوانی اظهار کرد: نباید از نمایشگاه کتاب انتظار داشت در تشویق مخاطبان به کتاب خواندن تاثیر داشته باشد و این تفکر خیالی است. نمایشگاه های کتاب در هیچ جای دنیا عامل افزایش مطالعه محسوب نمی شوند، بلکه ویترین تولید و مصرف کتاب هستند. از سوی دیگر رسالت اصلی ناشر تولید کتاب است و ناشر فروشنده نیست؛ چیزی که در نمایشگاه های کتاب بسیار به چشم می خورد، اما متاسفانه بودجه سنگینی برای برگزاری این نمایشگاه ها که فروشگاهی بیش نیستند، صرف می شود. وی با اشاره به دلایل برگزاری نمایشگاه های کتاب، افزود: یکی از دلایل اصلی برگزاری نمایشگاه های کتاب، تسهیل دسترسی به کتاب های ارزان است. در واقع نمایشگاه های کتاب برای اقشاری که علاقه به کتاب و کتابخوانی دارند، مزایایی را ایجاد می کند، این در حالی است که تجربه برگزاری سال ها نمایشگاه کتاب گویای این امر است که بازار کتاب آن طور که باید حفظ نشده است.
تلاش دولت باید معطوف به زیرساخت ها شود
حسینی نژاد با اشاره به اقدامات بی اثر برخی مسئولان برای صنعت چاپ و نشر و راهکارهای جدی برای حل مشکلات این صنف، اظهار کرد: شرایطی که اکنون در صنف کتاب مشاهده می کنیم، حاصل تفکرات مدیران گذشته و رسیدن به نتیجه مطلوب نیازمند یک برنامه ریزی درست است. در گام نخست تلاش دولت باید معطوف به ایجاد زیرساخت ها شود و نباید در مناسبت های مختلف دنبال بیلبوردها و شعار باشند. وی با انتقاد از عملکرد دولتمردان نسبت به صنف کتابفروشان بیان کرد: هنوز در کشور مناطقی وجود دارند که کتاب و کتابفروشی ندارند؛ چطور در این شرایط از طرح فروش اینترنتی کتاب صحبت می کنید؟ از شعارهای کلیدی در عرصه مدیریت فرهنگی طی سال های اخیر برقراری «عدالت فرهنگی» بوده است. با این اوصاف، اقدامات و سرمایه گذاری ها باید براساس چه جدول اولویت بندی شده ای در استان ها، شهرها و حتی روستاهای کشور انجام شود؟ وقتی از تقویت و ارتقای بازار کتاب حرف می زنیم، باید فکر کنیم جایگاه فعلی بازار کتاب کجاست که باید آن را ارتقا دهیم؟
اطلاعات جامعی از بازار کتاب وجود ندارد
این کارشناس با اشاره به طرح آمایش و تاثیرات آن گفت: متاسفانه در حالی از صنعت نشر صحبت می کنیم که هنوز در کشور آمایش روشنی از ظرفیت های صنعت چاپ و نشر وجود ندارد. ترویج کتاب و تقویت فرهنگ مطالعه در کشور، اصلی ترین هدفی است که در دوره های مختلف، سرلوحه فعالیت نهادهای دولتی بوده و حتی در قانون بودجه هر سال، ردیف هایی ذیل این عنوان تعریف شده است. همچنین بخش خصوصی اعم از مراکز نشر و توزیع کتاب، سالانه مبالغ چشمگیری را در این عرصه ها سرمایه گذاری می کنند و امیدوارند بتوانند با ممارست های خود، بازار کارشان را گسترش دهند، اما در شرایطی که هیچ اطلاعات جامعی از بازار کتاب کشور وجود ندارد، چطور می توان برای توسعه بازار کتاب و کتابخوانی برنامه ریزی و ریل گذاری کرد؟ انجام یک آمایش تخصصی در عرصه نشر و بازار کتاب به صورت ملی ضروری است. به طور طبیعی در انجام این آمایش، نیاز است که از نظرات متخصصان حوزه های مختلف جامعه شناسی، مدیریت فرهنگی، علوم ارتباطات، اقتصاد و... استفاده شود تا خروجی آمایش، اطلاعات ارزشمندی را برای ریل گذاری این صنعت، هم در سطوح دولتی و هم در بخش خصوصی، به دست دهد. وی در ادامه با بیان اینکه امر فرهنگی امری دیربازده است؛ در نتیجه باید یک برنامه جامع برای آن داشت، افزود: وقتی اطلاعات روزآمدی از چاپخانه های کشور، کمیت و کیفیت دستگاه های چاپ و ظرفیت ها و نیازهای آنها نداریم، چطور می توانیم برای ارتقا و نوسازی ناوگان چاپ، برنامه ریزی کنیم؟ علاوه بر عدد و رقم کتابفروشی ها، ظرفیت ویترین و عرضه کتاب در اقصی نقاط کشور، هیچ الگوی مصرفی مشخصی در تقسیمات استانی وجود ندارد؛ به بیانی دیگر نمی دانیم چه نوع کتاب هایی تاکنون در کدام استان ها و شهرها، مورداستقبال قرار گرفته اند یا بالعکس. بر این اساس، هیچ اطلاعاتی در زمینه نیاز و سلایق مخاطبان و بازارهای منطقه ای وجود ندارد. نمی دانیم شبکه های توزیع در کدام مناطق کشور فعال تر بوده اند و انتقال تازه های نشر در کدام مناطق، با نارسایی هایی همراه است. نمی دانیم کتابفروشی های دایر، چه تجهیزاتی در اختیار دارند، کتابفروشان فعال در آنها چه تحصیلاتی دارند و مهارت های صنفی آنها در چه سطحی است؟
چرا هیچ آماری را منتشر نمی کنید؟
این کارشناس درباره تسهیلاتی که به گفته مسئولان به برخی از کتابفروشی ها ارائه شده، اظهار کرد: سوال این است که چه میزان تسهیلات در اختیار کتابفروشان گذاشتید؟ چرا هیچ آماری را منتشر نمی کنید؟ نتیجه کار چه شده است؟ متاسفانه ظرفیت های ملی به جای اینکه صرف کتاب و کتابخوانی شود، صرف تصمیمات سطحی و زودگذر می شود تا بتواند پرونده مدیر وقت را پربارتر کند. از سوی دیگر تخفیف های نامتعارف، کتابفروشی ها را تعطیل کرده است. دولت برای این صنعت چه کرد؟ چرا هنوز بعد از حدود ۸ سال نتوانستید با غرفه های تخفیف ۵۰ درصدی مترو برخورد کنید. چه کسی به آنها اجازه فعالیت می دهد؟
سخن پایانی
این روزها یار مهربان دیگر مورد استقبال قرار نمی گیرد که این موضوع در بیشتر موارد به نامهربان شدن آن مربوط نیست، بلکه مقصر چرخ روزگار و نداری است. غصه نداری که باشد دیگر مهربانی یار قدیمی به چشم نمی آید! سفره خالی و اوضاع بد اقتصادی دو طرف را محروم می کند؛ کتابفروشی ها را از درآمد و جامعه را از غرق شدن در عمق کتاب ها. قصه پرغصه بی پولی فرصت را به خواندن قصه های کتاب ها نمی دهد.
