خام‌فروشی چگونه به پایان می‌رسد؟
نتایج یک گزارش نشان می‌دهد با پیشرفت فناوری در حوزه حملونقل انتظار می‌رود در آینده سوخت‌های جایگزین جدید بخشی از سبد مصرف بنزین و گازوئیل را تصاحب کنند و رشد تقاضای سوخت‌های فسیلی چون بنزین و گازوئیل در ۲۵ سال آینده تقریبا صفر خواهد بود .
بخشی از انرژی در حوزه حملونقل از طریق سوخت‌های جایگزین جدید و برق تامین خواهد شد. از این رو، سرمایه‌گذاری برای احداث پالایشگاه‌های جدید برای تامین سوخت در دنیا کاهش می‌یابد و ساخت پالایشگاه‌ها با هدف تولید مواد شیمیایی پیکربندی خواهد شد و به‌اصطلاح پالایشگاه‌ها جای خود را به پتروپالایشگاه‌ها خواهند داد؛ بنابراین اتخاذ رویکردهای احداث پتروپالایشگاه‌های جدید و ارتقای کیفی پالایشگاه‌های موجود در کشور با هدف تولید مواد باارزش‌تر می‌تواند هدف‌گذاری هماهنگ، در مسیر جهانی تبدیل شدن پالایشگاه‌ها به پتروپالایشگاه‌ها باشد. برای پیشبرد این رویکرد‌ها در کشور باید روند افزایشی مصرف بنزین و گازوئیل متوقف شود.
همچنین در افق ۲۵ ساله پیش‌رو برای جلوگیری از صادرات و خام‌فروشی ۲ میلیون بشکه در روز نفت خام و میعانات گازی به سرمایه‌گذاری بین بازه ۲۵ تا ۳۰ میلیارد دلاری، بسته به نوع خوراک برای احداث پالایشگاه‌ها یا بین بازه ۳۵ تا ۶۵ میلیارد دلاری بسته به نوع پیکربندی واحدها برای احداث پتروپالایشگاه‌ها است که تحقق این هدف در کوتاه‌مدت نیازمند ورود سرمایه‌گذاری خارجی است.
به گزارش صمت توسعه صنعت پتروپالایشگاه به این معناست که بتوان از تمام ظرفیت صنعت پتروشیمی و پالایشی برای تامین نیازهای کشور استفاده کرد و با بهره‌گیری از منابع گسترده نفتی و گازی خدادادی کشور چشم به صادرات هم داشته باشد. در سیاست‌های کلی برنامه ششم توسعه تصریح شده که زنجیره ارزش صنعت گاز و نفت تکمیل شود تا از خام‌فروش نفت و میعانات گازی در حد امکان جلوگیری شود و امکان پایین‌دستی با ارزش افزوده بیشتر تولید شود.
هرچه نهاده یک صنعت از داخل کشور تهیه شود و کمتر وابسته به نهاده وارداتی باشد، رشد و جهش تولید و بلوغ در آن صنعت سریع‌تر خواهد بود و تاثیرپذیری اقتصاد کشور از تحریم‌ها کمتر خواهد شد.
با توجه به منابع فراوان نفت و گاز، ایجاد و توسعه پتروپالایشگاه‌ها می‌تواند به تولید محصولات صنایع پایین‌دستی در کشور موثر باشد.
بنا بر گزارش سعید و همکاران (۱۴۰۰) آمده باید توجه داشت تقریبا همه پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد مصرف نفت نسبت به منابع انرژی دیگر رشد کمتری خواهد داشت و روند سرعت رشد توسعه پالایشگاه‌ها با هدف تولید سوخت تا سال ۲۰۴۵ میلادی تقریبا صفر خواهد شد و این مسئله سبب تغییراتی در خروجی‌های پالایشگاه‌های موجود و در دست احداث آینده می‌شود و مواد شیمیایی و پلیمری جایگزین بخشی از سوخت تولیدی پالایشگاه‌ها می‌شوند و به‌اصطلاح پالایشگاه‌ها به پتروپالایشگاه تبدیل می‌شوند.
تکامل پالایشگاه به پتروپالایشگاه
پتروپالایشگاه‌ها به واحدهایی گفته می‌شود که خوراک ورودی نفت خام یا میعانات گازی را مصرف می‌کنند و محصولات نهایی آنها سوخت و مواد شیمیایی است. ابتدا نفت خام یا میعانات گازی وارد برج تقطیر شده و در خروجی برج تقطیر برش‌های مختلف نفت خام یا میعانات گازی تولید می‌شود. بخشی از این محصولات در پالایشگاه برای تولید سوخت مصرف می‌شوند و بخشی دیگر از محصولات نیز می‌توانند به‌عنوان خوراک واحدهای پتروشیمی استفاده شوند. تاسیسات پتروشیمی منابع هیدروکربنی نفت و گازی را به طیف وسیعی از محصولات شیمیایی تبدیل می‌کنند و اضافه شدن واحد پتروشیمی در کنار پالایشگاه سبب بهبود بهره‌وری اقتصادی پالایشگاه خواهد شد زیرا محصولات باارزش‌تری مانند پلی‌الفین‌ها و آروماتیک‌ها نیز به سبد محصولات اضافه خواهد شد.
بهینه‌سازی توزیع منابع و خوراک، بهینه‌سازی هزینه‌های انرژی و قابلیت تغییر محصولات از سوخت به مواد شیمیایی از مزیت‌های پتروپالایشگاه‌ها به شمار می‌روند. اما در دید کلان مزایای پتروپالایشگاه‌ها به مراتب بیشتر است. در پالایشگاه نفت خام وارد برج تقطیر می‌شود؛ یکی از محصولات مهم تولیدی برج تقطیر نفتا است. اگر نفتا به‌عنوان خوراک واحدهای پتروشیمی کراکر بخار و واحدهای پتروشیمی آروماتیکی مصرف شود، ارزش محصولات نهایی شیمیایی و پلیمری در بخش پتروشیمی به صورت میانگین به حدود ۱۳۵۰ دلار بر تن خواهد رسید.
در صورت استفاده از محصولات پتروشیمی در صنایع پایین‌دستی پتروشیمی مانند خودروسازی، نساجی و... ارزش محصولات از ۱۸۰۰ دلار بر تن عبور خواهد کرد. درآمدزایی بخش خصوصی، ایجاد ارزش افزوده در محصولات، افزایش تولید ناخالص ملی کشور و جلوگیری از واردات از مزایای ادامه زنجیره ارزش مواد پتروپالایشگاهی تا صنایع پایین‌دستی است.
با اینکه صنعت پتروپالایشگاه به‌طور ذاتی اشتغالزا نیست اما خوراک اولیه صنایع پایین‌دستی پراشتغالی چون نساجی، مواد پلاستیک و لاستیک را تامین می‌کند و می‌تواند موتور محرک صنایع اشتغالزا باشد. تا زمانی که تامین پایدار خوراک صنایع پایین‌دستی از بالادست شکل نگیرد، در عمل توسعه صنایع پایین‌دستی نیز شکل درستی به خود نخواهد گرفت.
رشد مصرف نفت صفر می‌شود
با توجه به الکتریکی شدن خودروها و استفاده از سوخت‌های جایگزین جدید برای خودروها و استفاده از منابع انرژی‌های تجدیدپذیر برای تولید برق و... پیش‌بینی می‌شود رشد مصرف نفت خام در آینده تقریبا صفر شود و مصرف نفت خام روندی کاهشی پیدا کند.
اوپک در گزارشی چشم‌انداز مصرف نفت و میزان سرمایه‌گذاری در صنعت پالایشگاهی را در مقابل دیگر منابع انرژی مقایسه کرده است. فرضیات گزارش چشم‌انداز جهانی به ابعاد مختلف مصرف جهانی نفت و گاز تا سال ۲۰۴۵ پرداخته است. گرچه تصدیق می‌شود که مصرف نفت و گاز روندی کاهنده خواهد داشت اما همچنان تا سال ۲۰۴۵ میلادی این دو منابع اصلی انرژی در جهان خواهند بود و منابع انرژی جدید نیز رفته‌رفته سهم بیشتری نسبت به گذشته از سبد مصرف انرژی را از آن خود می‌کنند. در این مدت بیشترین رشد مصرف انرژی در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر مانند انرژی بادی و خورشیدی خواهد بود.
این منابع انرژی با رشد سالانه ۶.۶ درصد حدود ۲۵.۴ میلیون بشکه در روز معادل نفت تا سال ۲۰۴۵ میلادی رشد خواهد کرد در حالی که مصرف نفت تا سال ۲۰۴۵ میلادی فقط ۸.۵ میلیون بشکه در روز رشد خواهد کرد. همچنین رشد مصرف گاز طبیعی تا سال ۲۰۴۵ به حدود ۲۴.۳ میلیون بشکه در روز معادل نفت خواهد رسید و از طرفی رشد مصرف زغال سنگ در سال‌های آینده مطابق با توافقنامه پاریس متوقف خواهد شد و تا سال ۲۰۴۵ مصرف آن ۶.۱ میلیون بشکه در روز معادل نفت کاهش خواهد یافت.
از سوی دیگر، سهم انرژی‌های تجدیدپذیر مانند انرژی بادی و خورشیدی در مصرف سوخت از ۲.۱ درصد در سال ۲۰۱۹ میلادی به ۸.۷ درصد در سال ۲۰۴۵ میلادی افزایش خواهد یافت و سهم نفت و زغال سنگ در تامین سوخت به ترتیب ۴ و ۷ درصد کاهش خواهد یافت و به ۲۷.۵ درصد و ۱۹.۷ درصد خواهد رسید.
مطابق با گزارش چشم‌انداز جهانی نفت تا سال ۲۰۴۵ سازمان اوپک، رشد مصرف نفت در بخش حملونقل جاده‌ای در سال ۲۰۴۵ متوقف خواهد شد و روی رقم ۴۷ میلیون بشکه در روز ثابت خواهد شد. یکی از دلایل این موضوع متنوع شدن سبد سوختی خودروها در سال‌های آینده است. در بخش صنعت نیز عمده رشد مصرف نفت در بخش پتروشیمی خواهد بود که حکایت از توسعه صنعت پتروپالایشگاهی در آینده دارد.
مصرف نفت و میعانات گازی در سایر مصارف از جمله در حوزه مصارف خانگی، تجاری و کشاورزی تا سال ۲۰۴۵ تقریبا ثابت خواهد ماند و در حوزه تولید برق در نیروگاه‌ها مصرف نفت در عمل حدود یک میلیون بشکه در روز تا سال ۲۰۴۵ میلادی کاهش خواهد یافت. در مجموع مصرف نفت و میعانات گازی در مصارف حملونقل، صنعت و غیر از ۹۹.۷ میلیون بشکه در روز در سال ۲۰۱۹ به ۱۰۹.۱ میلیون بشکه در روز تا سال ۲۰۴۵ خواهد رسید.
نیاز به سرمایه‌گذاری بزرگ وجود دارد
با فرض ماندگار بودن تحریم‌ها، ایران قادر است تا حدود ۲ میلیون بشکه در روز نفت خام و میعانات گازی صادر کند. برای مصرف در داخل این حجم صادراتی مواد خام در پالایشگاه و پتروپالایشگاه‌ها، هزینه‌های هنگفت سرمایه‌گذاری نیاز است.
در صورت مصرف ۲ میلیون بشکه در روز نفت خام یا میعانات گازی در پالایشگاه‌های جدید نیاز به سرمایه‌گذاری حدود ۲۰ تا ۳۰ میلیارد دلاری است و در صورت احداث واحدهای پتروپالایشگاهی بسته به نوع فرآیند مورد استفاده، حجم سرمایه‌گذاری بین بازه ۳۳ تا ۶۳ میلیارد دلار خواهد بود.
پس از تصویب آیین‌نامه قانون «حمایت از توسعه صنایع پایین‌دستی نفت و میعانات گازی با استفاده از سرمایه‌گذاری مردمی» در هیات‌وزیران و فراخوان عمومی وزارت نفت و بررسی طرح‌های پیشنهادی برای احداث واحدهای پالایشی و پتروپالایشی در نهایت ۷ طرح احداث پالایشگاه نفت خام به ظرفیت ۱۰۲۰ هزار بشکه در روز با هزینه سرمایه‌گذاری ۱۹.۹ میلیارد دلار، ۳ طرح پالایشگاه میعانات گازی به ظرفیت ۲۴۰ هزار بشکه در روز با هزینه سرمایه‌گذاری ۱.۵ میلیارد دلار، یک طرح احداث پتروپالایشگاه با خوراک نفت خام به ظرفیت ۲۰۰ هزار بشکه با هزینه سرمایه‌گذاری ۵.۹ میلیارد دلار و ۱۲ طرح ارتقای بهینه‌سازی پالایشگاه‌های موجود با هزینه سرمایه‌گذاری ۶.۶ میلیارد دلار مورد تایید وزارت نفت قرار گرفته که بیشتر این طرح‌ها متمرکز بر رویکرد تولید مواد اولیه پالایشگاهی و سوخت برای صادرات هستند.
از ابتدای پیدایش صنعت پتروشیمی در ایران از سال ۱۳۴۳ تا پایان ۹۹۱۳ حدود ۷۹ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در صنعت پتروشیمی انجام شده که تقریبا هر سال حدود ۱.۳ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری صورت پذیرفته و ظرفیت اسمی تولید این صنعت تا پایان سال ۹۹ برابر با ۸۳.۵ میلیون تن بوده است.
اما در سال‌های ۸۹ تا ۹۹ در صنعت پتروشیمی ۲۹ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری انجام شده که سالانه متوسط ۲.۶ میلیارد دلار هزینه شده است؛ بنابراین برای مصرف کامل نفت خام و میعانات گازی صادراتی در داخل کشور در صنعت پتروپالایشگاه و پالایشگاه نیاز به سرمایه‌گذاری بیش از ۲۵ میلیارد دلاری است و این حجم سرمایه‌گذاری با میزان پول ورودی به این صنعت در سال‌های اخیر تناسب ندارد و انجام کامل طرح‌ها نیازمند سرمایه‌گذاری خارجی است.
