یکی از تکراری‌ترین کلیدواژه‌های چند سال اخیر در ادبیات اقتصاد ایران «ناترازی بنزین» است؛ تقریبا روزی نیست که رسانه‌ها به این مسئله نپردازند که در اغلب موارد هم، میزان مصرف مردم را مقصر اصلی بروز ناترازی عنوان می‌کنند.اما اگر کمی ژرف‌تر به ماجرا نگاه کنیم، انگشت اتهام را باید به‌سمت خودروهایی بگیریم که به‌دلیل کیفیت پایین و عدم‌همخوانی با استانداردهای روز دنیا 2برابر خودروهای خارجی بنزین مصرف می‌کنند؛ یعنی خودروسوار ایرانی نه اینکه بخواهد، بلکه مجبور است برای راندن خودروی خود بنزین زیادی مصرف کند، بنابراین نمی‌توان گفت مصرف‌کنندگان عامل اصلی ناترازی هستند، بلکه عامل اصلی خودروهایی هستند که برای حرکت کردن، بنزین بالایی می‌طلبند.

ناترازی بنزین جدی است

اگر روال به‌همین‌صورت ادامه یابد و سالانه ۵ تا ۶ میلیون لیتر به مصرف بنزین کشور افزوده شود، سال آینده با ورود ۱.۵میلیون خودروی جدید و عدم‌اسقاط جامع و کامل خودروهای فرسوده، مصرف میانگین به ۱۱۹ تا ۱۲۱میلیون لیتر خواهد رسید، بنابراین اگر تولید بنزین را ۱۱۵میلیون لیتر در روز در نظر بگیریم، یعنی سال آینده مصرف بنزین میزان تولید این محصول را پشت‌سر خواهد گذاشت و احتمال تبدیل شدن ایران به یک کشور واردکننده قوت می‌گیرد. آمار نشان می‌دهد که خودروهای داخلی روزانه بیش از ۴۰ میلیون لیتر بنزین بیشتری مصرف می‌کنند که با نرخ بنزین فوب خلیج‌فارس، حدود ۲۰ میلیون دلار می‌شود. اگر این عدد را در کل سال ضرب کنیم، مشخص می‌شود که سالانه بالغ بر ۷ میلیارد دلار خودروهای داخلی بنزین اضافه می‌سوزانند.

افزایش سالانه ۶ میلیون لیتر به مصرف بنزین

از سوی دیگر، نگاهی به تاریخچه مصرف بنزین نشان می‌دهد که علاوه بر مصرف بالای سوخت خودروهای جدید، به‌دلیل عدم‌اسقاط خودروهای فرسوده، مصیبت مصرف بنزین روز به روز بیشتر می‌شود؛ برای فهم دقیق این مسئله باید اشاره کرد که در سال ۱۳۹۸ مصرف بنزین میانگین ۹۵ میلیون لیتر در روز بود و امروز این رقم به میانگین ۱۱۳ تا ۱۱۵میلیون لیتر رسیده است؛ یعنی طی ۴ سال، مصرف بنزین ۲۰ میلیون لیتر بیشتر و به‌بیان‌دیگر، هر سال بین ۵ تا ۶ میلیون لیتر به مصرف روزانه بنزین افزوده شده است. نکته قابل‌توجه آنکه؛ در سال ۱۳۹۰ میزان مصرف روزانه بنزین بین ۵۷ تا ۵۹ میلیون لیتر در روز بود؛ یعنی در طول ۱۲سال، مصرف این سوخت بیش از ۲ برابر شده است. در سال ۱۳۹۰ میزان مصرف روزانه بنزین بین ۵۷ تا ۵۹ میلیون لیتر در روز بود، یعنی در طول ۱۲سال مصرف این سوخت بیش از ۲ برابر شده است. جلیل سالاری، مدیرعامل شرکت پالایش و پخش در این‌باره، با بیان اینکه خودروهای خارجی صدی ۳ تا ۴ و خودروهای داخلی صدی ۱۰ تا ۱۲ مصرف بنزین‌شان است، گفت: اگر خودروهای داخلی، استاندارد بودند، الان مصرف بنزین در کشور ۶۰ میلیون لیتر در روز بود و می‌توانستیم بیش از ۵۰ میلیون لیتر آن را در روز صادر کنیم.

غفلت از اسقاط فرسوده‌ها

نکته دیگر آنکه، حتی اگر بر مصرف بنزین بالای خودروهای جدید چشم ببندیم، برای چشم‌پوشی از تردد روزانه بالغ بر ۱۲ تا ۱۴ میلیون وسیله متحرک فرسوده هیچ بهانه‌ای نداریم. این آمار زمانی جالب‌تر می‌شود که بدانیم هر خودروی فرسوده تقریبا در روز ۴.۱۳ لیتر بنزین بیشتر از خودروی غیرفرسوده مصرف می‌کند.به‌صورت‌دقیق‌تر، تعداد خودروهای سواری در حال تردد در کشور ۲۱ میلیون دستگاه است که از این تعداد یک میلیون و ۳۰۰ هزار دستگاه که ۶ درصد این خودروها را تشکل می‌دهند، فرسوده هستند. البته اگر سن فرسودگی را ۱۵ سال در نظر بگیریم، تعداد این خودروها به ۲.۵ میلیون دستگاه می‌رسد. ۱۲میلیون و ۵۰۰ هزار دستگاه موتورسیکلت در سطح کشور تردد می‌کند که از این تعداد ۹۰ درصد و به‌عبارتی، ۱۱میلیون و ۲۰۰ هزار دستگاه موتورسیکلت فرسوده است که در کشور تردد می‌کنند. از یک میلیون و ۱۰۰هزار دستگاه کامیون، کامیونت و کشنده نیز ۲۵۰ هزار دستگاه (۲۳ درصد) فرسوده است. تعداد اتوبوس‌های درون‌شهری در حال تردد در سطح کشور ۲۲ هزار دستگاه است که از این تعداد، ۱۸هزار دستگاه و به‌عبارتی ۸۲ درصد فرسوده است.

۱۳هزار دستگاه از ۲۳ هزار دستگاه اتوبوس برون‌شهری در حال تردد در کشور، فرسوده هستند که از این تعداد، ۵۷ درصد کل اتوبوس‌های برون‌شهری را تشکیل می‌دهند. همچنین از ۴۰۰ هزار تاکسی در حال تردد در کشور، ۱۹۰هزار دستگاه فرسوده است که ۴۸درصد این ناوگان را تشکیل می‌دهند. ۳۴ هزار خودرو دولتی در سطح کشور تردد می‌کند که ۳۲ درصد از این خودروها یعنی ۱۱هزار خودرو دولتی نیز فرسوده هستند.در این‌باره، محمودی مشهدی‌شریف، رئیس انجمن مراکز اسقاط و بازیافت خودرو به مهر گفت: تا پایان آذر، در مجموع ۵۰ هزار خودروی فرسوده اسقاط شده است. البته هدف‌گذاری ستاد نوسازی ناوگان و اسقاط خودروهای فرسوده، اسقاط ۱۰۰هزار خودرو تا پایان امسال بود، اما به‌دلیل عدم‌تصویب و ابلاغ آیین‌نامه از رده خارج کردن خودروهای فرسوده از سوی دولت، کار به کندی پیش می‌رود.

مشهدی‌شریف ادامه داد: در صورتی که آیین‌نامه مذکور تصویب و ابلاغ شود، سال آینده از نظر میزان اسقاط خودروهای فرسوده، سال درخشانی خواهد بود.

رئیس انجمن مراکز اسقاط و بازیافت خودرو با بیان اینکه ۳۵ تا ۴۰ درصد خودروها در کشور به مرز فرسودگی رسیده‌اند، گفت: در صورتی که آیین‌نامه ابلاغ نشود، نه‌تنها اتفاق خاصی در بهبود فرآیند اسقاط خودرو نمی‌افتد، بلکه وضعیت بدتر هم خواهد شد.از سوی دیگر، براساس مصوبه مجلس، سالانه باید ۵۰۰ هزار خودرو فرسوده از رده خارج شود که این رقم با روند فعلی اسقاط خودروهای فرسوده، قابل‌تحقق نیست.

لزوم رسیدگی به وضعیت مصرف بنزین

موضوع دیگر آنکه، مسئولان دولتی برای شانه خالی کردن از لزوم رسیدگی به وضعیت ناگوار مصرف بنزین خودروها، تاکید می‌کنند که مردم از حمل‌ونقل عمومی استفاده کنند. در حالی که اگر سری به ناوگان حمل‌ونقل عمومی همچون مترو و اتوبوس بزنید، متوجه می‌شوید که در حال ‌حاضر نیز، به‌اندازه کافی از ظرفیت این ناوگان استفاده می‌شود و نه‌تنها این ناوگان نیاز به نوسازی و بهسازی دارد، بلکه باید مسیرهای بیشتری را نیز برای عبور وسایل حمل‌ونقل عمومی تعریف کرد.رئیس کمیسیون انرژی و محیط‌زیست اتاق بازرگانی تهران در این رابطه می‌گوید: رشد مصرف بنزین امسال پیش‌بینی شده بود که 6.5درصد باشد، اما براساس مطالعه مرکز پژوهش‌های مجلس امسال ۱۲.5 درصد رشد مصرف بنزین در امسال داشته‌ایم. به‌گفته پدیدار، دلیل این افزایش ترافیک‌های سنگین، جوابگو نبودن مترو و اتوبوس‌های حمل‌ونقل عمومی است. در این ترافیک‌های سنگینی که در سطح شهر به‌وجود می‌آید هم، سوخت زیادی هدر می‌رود.

آیا ساخت پالایشگاه چاره کار است؟

نکته قابل‌توجه آنکه، برخی کارشناسان و متولیان دولتی، راه‌اندازی پالایشگاه‌های جدید را چاره کار کاهش ناترازی بنزین عنوان می‌کنند، در حالی که این موضوع به‌منزله پاک کردن صورت‌مسئله است.طبق تاکید کارشناسان اقتصادی، ساخت و راه‌اندازی هر پالایشگاه در بهترین حالت ۳ تا ۴ سال زمان می‌برد. به‌عنوان‌نمونه، راه‌اندازی و تکمیل پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس که یکی از پالایشگاه‌های کارآمد در این حوزه محسوب می‌شود، ۱۲سال طول کشید.حال اگر حتی در نظر بگیریم که ساخت پالایشگاه‌ها سریع‌تر انجام شود و قرار باشد بدون ضابطه بنزین به خودروهای پرمصرف داده شود، وضعیت مصرف بنزین چه خواهد شد؟ در شرایط فعلی، میانگین سالی ۶ میلیون لیتر به مصرف بنزین کشور افزوده می‌شود، وقتی قرار باشد چاره کار را در ساخت پالایشگاه‌های بیشتر بدانیم، به‌طورقطع در مصرف بنزین بیش از پیش اسراف خواهد شد، چراکه در حال‌ حاضر تمامی ظرفیت پالایشگاهی و گاهی ظرفیت برخی مجتمع‌های پتروشیمی برای افزایش کمی تولید بنزین کشور پای‌کار آمده‌اند تا شکم گرسنه خودروهای داخلی را پر کنند. باید توجه کرد که در حال‌ حاضر به‌طورمتوسط پیمایش یک خودرو در طول سال، حدود ۱۶هزار و ۵۰۰ کیلومتر است که هزینه مصرف بنزین آن براساس نرخ فوب خلیج‌فارس، در سال ۶۰ میلیون تومان می‌شود. از این رقم، ۳ میلیون و ۵۰۰ هزار تومان توسط مصرف‌کننده پرداخت می‌شود و بقیه هزینه را دولت در قالب یارانه پرداخت می‌کند.

در حال تبدیل به واردکننده بنزین هستیم!

همان‌طور که سالاری نیز تاکید کرده است به‌دلیل منابع طبیعی موجود در ایران، ما باید یک کشور صادرکننده بنزین می‌بودیم و طبق تاکید مالک شریعتی، عضو کمیسیون انرژی مجلس با کاهش ۳۰ درصدی مصرف بنزین، صادرکننده این محصول می‌شویم؛ اما به‌دلیل عدم‌برنامه‌ریزی و بی‌اهمیت جلوه دادن موضوع اسقاط خودروهای فرسوده و بالا بردن کیفیت خودروهای تولید داخل، در حال تبدیل شدن به واردکننده بنزین هستیم!در این بین، نکته‌ای که موردغفلت واقع شده، هزینه‌ای است که از محل واردات به دولت تحمیل خواهد شد؛ اگر نرخ هر لیتر بنزین فوب خلیج‌فارس با عدد اکتان ۹۲ را حدود ۶۵ سنت در نظر بگیریم، با دلار ۲۸ هزار و ۵۰۰ تومانی، ۱۸هزار و ۵۰۰ تومان و با دلار ۳۷ هزار تومانی، ۲۴ هزار تومان در هر لیتر نرخ می‌خورد. اگر ایران روزانه ۳۰ میلیون لیتر بنزین وارد کند و در این مسیر به‌دلیل تحریم‌ها نیز متحمل هیچ هزینه اضافه‌ای نشود و حتی هزینه حمل‌ونقل را نیز در نظر نگیریم، روزانه ۱۹.۵ میلیون دلار صرف واردات بنزین خواهد شد.

در شرایطی که تامین ارز راه پر پیچ و خمی را طی می‌کند، اختصاص ۱۹.۵ میلیون دلار برای واردات بنزین، چگونه ممکن بوده و اصلا بر چه منطق اقتصادی استوار است؟

باید توجه کرد که در حال ‌حاضر براساس اعلام شرکت ملی پالایش و پخش، سالانه ۸۰ میلیارد دلار یارانه سوخت در کشور پرداخت می‌شود و اگر یارانه بنزین وارداتی هم به این رقم اضافه شود، به‌طورقطع شاهد هدررفت منابع زیادی خواهیم بود.

سخن پایانی

در این گزارش تنها بخشی از فاجعه مصرف بنزین را به‌تصویر کشیدیم. اگر دولت به‌صورت‌واقعی، قصد مقابله با مشکلات مصرف بالای بنزین را دارد، باید در گام نخست و البته به‌صورت همزمان، نسبت به اسقاط خودروهای فرسوده اقدام و خودروسازان را ملزم به تولید خودروی باکیفیت کند. همچنین، دولت در گام بعدی باید با بهبود ناوگان حمل‌ونقل عمومی، زمینه استفاده از این ناوگان را برای عموم مردم فراهم کند تا استفاده از خودروی شخصی، اولویت اول مردم نباشد.