معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق بازرگانی تهران در گزارشی تحت‌عنوان «نگاهی به مسئله ناترازی گاز؛ چالش‌ها و پیشنهادات» به این موضوع اشاره کرده که گسترش روزافزون شبکه توزیع گاز طبیعی در کشور و همچنین توسعه صنایع مختلف، باعث رشد و توسعه اقتصادی و افزایش رفاه اجتماعی شده است؛ اما افزایش مصرف گاز طبیعی در کشور بدون افزایش ظرفیت تولید این فرآورده باارزش، معضلات بی‌شماری از قبیل تعطیلی کارخانه‌ها و صنایع مصرف‌کننده گاز در فصول اوج مصرف را به‌دنبال داشته است که تاثیر مستقیمی بر اقتصاد کشور دارد.

بنابراین گزارش حاضر به وضعیت تولید گاز طبیعی و مصرف آن در ایران و مقایسه آن با جهان و سپس بررسی چالش‌های ناشی از ناترازی گاز و ارائه راهکارهایی در این زمینه پرداخته است. براساس این گزارش، ایران به‌لحاظ تولید گاز طبیعی با تولید ۲۵۶.۷ میلیارد مترمکعب که معادل ۶.۴ درصد کل تولید گاز طبیعی جهان در سال ۲۰۲۱ است، به‌عنوان سومین تولیدکننده بزرگ گاز جهان در این سال شناخته شده است. بر این اساس، امریکا با تولید ۹۳۴.۲ میلیارد مترمکعب و سهم ۲۳.۱ درصدی از کل تولید جهانی، بزرگ‌ترین تولیدکننده گاز طبیعی، روسیه با تولید ۷۰۱.۷ میلیارد مترمکعب و سهم ۱۷.۴ درصدی از تولید گاز جهان، دومین تولیدکننده گاز طبیعی و چین با تولید ۲۰۹.۲ میلیارد مترمکعب و سهم ۵.۲ درصدی از تولید گاز جهان، چهارمین تولیدکننده گاز طبیعی است.

جزئیات مصرف گاز در ایران

ایران به‌لحاظ مصرف گاز طبیعی با مصرف ۲۴۱.۱ میلیارد مترمکعب که معادل ۶ درصد کل مصرف گاز طبیعی جهان در سال ۲۰۲۱ است، به‌عنوان چهارمین مصرف‌کننده بزرگ گاز جهان در این سال شناخته شده است. تنها 3 کشور؛ امریکا با مصرف ۲۰.۵ درصد کل گاز مصرفی جهان، روسیه با ۱۱.۸ درصد و چین با ۹.۴ درصد، مصرف گاز بیشتری نسبت به ایران در سال ۲۰۲۱ داشته‌اند که وسعت و جمعیت هرکدام از آنها چند برابر ایران است. همچنین، مصرف گاز طبیعی در ایران، حدودا معادل نصف کل مصرف گاز طبیعی در قاره اروپا است. مصرف گاز در سال ۱۴۰۱ به حدود ۲۴۲ میلیارد مترمکعب رسیده، معادل مصرف روزانه ۶۶۳ میلیون مترمکعب بوده است. مصرف این سوخت در سال ۱۴۰۱ رشد ۱.۵ درصدی معادل 3میلیارد مترمکعب داشته است. بخش مهمی، معادل ۵۰ درصد از مصرف گاز مربوط به بخش خانگی و تجاری و بعد ۲۹ درصد مربوط نیروگاه‌ها است. صنایع نیز سهم ۲۰ درصدی از مصرف گاز در سال ۱۴۰۱ را به خود اختصاص داده‌اند. از مجموع مقدار گاز مصرف‌شده در کشور در سال ۱۴۰۱ حدود ۱۲۳ میلیارد مترمکعب مربوط به بخش خانگی و تجاری بوده است. ۴۸ میلیارد مترمکعب میزان مصرف گاز صنایع بوده و ۷۱ میلیارد مترمکعب گاز به نیروگاه‌ها تخصیص یافته است.

از طرف دیگر، براساس آمارهای جهانی سهم گاز طبیعی از سبد انرژی در ایران بیش از ۵۰ درصد است، در حالی که ایالات‌متحده که نخستین تولیدکننده گاز طبیعی در جهان است و بیش از ۲۳ درصد از کل تولید گاز جهان را در اختیار دارد، گاز تنها ۲۴ درصد از سبد انرژی آن را تشکیل داده و این نسبت برای ترکیه و روسیه نیز به‌ترتیب ۲۴ و ۳۶ درصد است. باتوجه به این موضوع، توسعه هرچه بیشتر انرژی‌های تجدیدپذیر و متنوع‌سازی سبد انرژی مصرفی در ایران بیش از پیش ضرورت می‌یابد. برای مثال، در این گزارش نیز به نقش کلیدی گاز در تولید برق اشاره شده که براساس آن، امروزه بیش از ۸۰ درصد از تولید برق کشور وابسته به گاز است. در واقع، به غیر از نیروگاه‌های برقابی و تجدیدپذیر، سوخت سایر نیروگاه‌های تولیدکننده برق، ۸۰ درصد به گاز وابسته است و بیش از ۱۰۱ نیروگاه که از گاز طبیعی استفاده می‌کنند، تامین برق تمامی صنایع را برعهده دارند.گاز در تامین سوخت صنایع نیز نقش کلیدی دارد؛ به‌طوری‌که در حال ‌حاضر بیش از ۹۰ درصد صنایع و نیروگاه‌ها وابسته به گاز هستند و بیش از ۳۰ هزار واحد صنعتی بزرگ و مهم کشور که ۹۰ درصد محصولات کشور را تولید می‌کنند، از گاز استفاده می‌کنند. نقش کلیدی گاز در تامین انرژی بخش خانگی نیز در آمارها مشخص است؛ به‌طوری‌که براساس آمار منتشرشده از سوی شرکت ملی گاز تا پایان شهریور سال ۱۴۰۲، ۲۷.۵ میلیون مشترک شهری و روستایی در کل کشور دارای انشعاب گاز بوده و ۵هزار و۷۰۰ روستا و ۴۳ شهر به شبکه گازرسانی متصل شده‌اند. طبق سند تراز تولید و مصرف گاز طبیعی تهیه‌شده در شورای‌عالی انرژی کشور با فرض رشد اقتصادی متوسط ۵.۶ درصدی و نرخ رشد ۱.۱ درصدی جمعیت، باتوجه به روند فعلی عرضه و تقاضای گاز طبیعی در سال ۱۴۰۴ با ۱۵.۲ میلیون مترمکعب کسری گاز در روز مواجه خواهیم بود. به‌همین‌ترتیب ‌میزان ناترازی گاز برای سال ۱۴۲۰ حدود ۱۱۱میلیون مترمکعب در روز تخمین زده شده است. البته این پیش‌بینی با فرض مواردی همچون اجرای موفق برچسب انرژی ساختمان، پیاده‌سازی و استقرار سیستم مدیریت انرژی در صنایع انرژی‌بر، اجرای کامل مبحث ۱۹ مقررات ملی ساختمان و همچنین سرمایه‌گذاری لازم حداقل به‌میزان ۵۰ میلیارد دلار برای رسیدن به اهداف تولید گاز تدوین شده است.

ذخیره‌سازی گاز توسط صنایع، توقف تولید در زمستان را کاهش می‌دهد

احمد مرادی، عضو کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی درباره طرح ذخیره‌سازی گاز توسط صنایع برای جبران ناترازی انرژی در زمستان‌ها گفت: دولت با ابلاغ آیین‌نامه‌ای به صنایع توصیه کرده است که در راستای ذخیره‌سازی گاز برای زمستان‌های خود در حل ناترازی انرژی حرکت کنند.

این نماینده مجلس یازدهم در ادامه با بیان اینکه صنایع در کشورهای پیشرفته دنیا به‌سمت ذخیره‌سازی گاز حرکت کرده‌اند، افزود: دنیا در کشور ما نیز باید برای حل این مشکل خود باتوجه به مشکلات عدیده‌ای که دولت برای تامین گاز در زمستان‌ها دارد، به‌سمت تامین و مخازن برای ذخیره‌سازی گاز حرکت کند. با این حرکت صنایع به‌سمت ذخیره‌سازی گاز، ما نباید نگران تامین گاز صنایع در زمستان‌ها باشیم.

وی در ادامه بیان کرد: صنایع با قطع گازشان در زمستان‌ها ضرر هنگفتی می‌کنند و این مسئله باعث می‌شود که تولیدات آنها نیز گران شود تا به این وسیله ضرر و زیان خود را جبران کنند، در صورتی که اگر گاز در اختیار آنها باشد، متحمل ضرر نخواهند شد و در نهایت، مردم مجبور به پرداخت این ضرر و زیان نخواهند بود.

این نماینده مجلس یازدهم در ادامه بیان کرد: ذخیره‌سازی گاز یکی از برنامه‌های دیگری است که دولت برای حل مشکل ناراضی گاز در زمستان‌ها در دستور کار خود قرار داده است و با استفاده از آن، صنایع می‌توانند در تابستان‌ها که مازاد تولید داریم، گاز را ذخیره و در زمستان‌ها و در دوران پیک مصرف از آن استفاده کنند.

عضو کمیسیون انرژی مجلس در ادامه افزود: این اقدام یک مسئله دو سر سود برای صنایع است و از این سرمایه‌گذاری جلوی تعطیلی خود در زمستان‌ها را می‌گیرند. کشورهای اروپایی در این حوزه پیشرفت زیادی کرده‌اند و متاسفانه ما هنوز در این زمینه گامی برنداشته‌ایم و در این حوزه خیلی عقب هستیم.

مرادی گفت: یکی از مشوق‌های مهم در زمینه تخفیف گازی بزرگ دولت به صنایع است که گاز تحویلی به صنایع در راستای ذخیره‌سازی گاز معادل تعرفه گاز طبیعی برای مصارف معمول آنها است و در فصول سرد سال که نرخ گاز افزایش چشمگیری پیدا می‌کند، صنایع می‌توانند با ذخیره‌سازی گاز، تخفیف بزرگ گازی از دولت بابت سرمایه‌گذاری در ایجاد زیرساخت‌های ذخیره‌سازی دریافت ‌کنند.

این نماینده مجلس یازدهم توضیح داد: کشورهای اروپایی اهمیت ذخیره‌سازی گاز را به رسمیت شناخته‌اند و به‌طورمتوسط ۲۵ درصد از کل مصرف به این منظور اختصاص می‌یابد. به‌همین‌ترتیب، کشورهای مختلف به‌طورمتوسط ۱۲ درصد از مصرف گاز را به ذخیره‌سازی اختصاص می‌دهند.

تاثیر ذخیره‌سازی گاز بر رفع ناترازی مقطعی

اختلاف مصرف گاز طبیعی در فصل گرم و سرد سال به‌صورت میانگین ماهانه، به بیش از ۲۲۰ میلیون مترمکعب در روز می‌رسد و در صورت ادامه روند کنونی، کشور با چالش جدی‌تری در تامین گاز به‌ویژه در فصل سرد سال روبه‌رو خواهد شد. حل مسئله ناترازی از دریچه عرضه و تقاضا و مدیریت مصرف خواهد بود، یکی از مهم‌ترین راهکارهای حل مسئله ناترازی فصلی گاز از سمت عرضه، استفاده از ذخیره‌سازی گاز طبیعی است که افزون بر حل مسئله ناترازی فصلی، به پایداری و امنیت تامین گاز و مدیریت شبکه انتقال کمک می‌کند. به‌صورت‌میانگین، ظرفیت ذخیره‌سازی گاز طبیعی در دنیا ۱۱ درصد از کل مصرف گاز است. این نسبت در کشورهای اروپایی به‌طورمیانگین ۲۳ درصد و در ایران تنها ۱.۴ درصد است. ظرفیت ذخیره‌سازی کشور هم‌اکنون حدود ۳.۴ میلیارد مترمکعب است و ظرفیت استفاده مخازن هیدروکربوری برای ذخیره‌سازی گاز طبیعی تا ظرفیت بیش از ۲۰۰ میلیون مترمکعب در روز وجود دارد. با این توضیحات ضروری است وزارت نفت برای حل بخشی از مشکل ناترازی، نسبت به دستیابی به سهم حداقل ۱۰ درصد مصرف گاز از محل ذخیره‌سازی در طول برنامه هفتم توسعه اقدام کند.

به‌گزارش برنا، نرسی قربان، کارشناس حوزه انرژی با بیان اینکه ذخیره‌سازی گاز فواید بسیار زیادی دارد، گفت: برای اینکه ذخیره‌سازی گاز در صنایع رخ دهد، دولت باید تسهیلات ارزان‌قیمت یا مشوق‌هایی در اختیار صنایع قرار دهد. کشور ما در فصل گرم سال گاز مازاد دارد که می‌تواند این گاز مازاد را به‌جای صادرات یا برداشت نشدن گاز، به‌سمت اعطای این گاز به صنایع در قالب‌های مختلف از جمله ال‌ان‌جی، ال‌پی‌جی، سی‌ان‌جی و گاز طبیعی در اختیار صنایع دارای مخازن ذخیره‌سازی قرار دهد.

این کارشناس حوزه انرژی با بیان اینکه ذخیره‌سازی گاز از سوی صنایع تاثیری بسزا بر رفع ناترازی مقطعی گاز در زمستان دارد، اعلام کرد: ذخیره‌سازی گازی توسط صنایع، تاثیر بسزایی بر رفع ناترازی مقطعی گاز در زمستان دارد و در همین حال، صنایع می‌توانند برای فصل سرد سال که عمدتا با کمبود گاز روبه‌رو می‌شوند بسته به مخزن ذخیره‌سازی که سرمایه‌گذاری کرده‌اند، گاز طبیعی یا انواع آن را ذخیره کنند. قربان با بیان اینکه لازم است برای ذخیره‌سازی گاز و سوخت مایع سرمایه‌گذار جذب شود،گفت: اقدام‌هایی برای ذخیره‌سازی گاز آغاز شده است که باید حمایت شوند تا توسعه یابند.

وی افزود: 2 نوع ناترازی مقطعی و دائم در کشور داریم که ناترازی مقطعی تنها در بعضی از فصل‌ها اتفاق می‌افتد و به‌دلیل افزایش مصرف بخش خانگی است. در بخش خانگی موضوع موردتوجه، بخاری‌ها هستند که باید اصلاح انرژی در آنها انجام گیرد.

این کارشناس حوزه انرژی همچنین با بیان اینکه اصلاح الگوی مصرف باید مدنظر صنایع و بخش خانگی قرار بگیرد، تصریح کرد: با ورود بخاری‌ها و بحث گرمایش این مقدار مصرف به ۸۰۰ تا ۸۵۰ میلیون مترمکعب در روز می‌رسد و بهینه کردن وسایل گرمایشی مانند بخاری تاثیر حدود ۲۰ درصدی در کاهش مصرف گاز در فصول سرد سال دارد و می‌توان با افزایش نرخ انرژی مصرف گاز در فصل زمستان را تعدیل کرد.

سخن پایانی

گاز یک کالای امنیتی، اقتصادی، رفاهی و اجتماعی است که کاهش و نوسانات آن به‌ویژه در شش‌ماهه دوم سال بحران‌های زیادی را به‌همراه خواهد داشت. گزارش اتاق ایران درباره چالش‌های پیشروی کشور در صورت تداوم روند فعلی هشدار می‌دهد: «وابستگی بسیار زیاد تولید برق در کشور به گاز طبیعی، زنگ خطر بسیار بزرگی است، زیرا محدودیت در تامین منابع گازی، تاب‌آوری صنعت برق را به‌طورمحسوسی کاهش داده است و قطعی گاز در کشور، منجر به قطعی‌های بیشتری در برق خواهد شد و تولید بخش صنعت را با مشکل مواجه خواهد کرد. توقف فعالیت صنایع سنگین همچون فولاد، آلومینیوم و سایر صنایع فلزی و پتروشیمی و به‌تبع آن، مشکلات عدیده‌ای که برای بخش صنعت ایجاد می‌شود، از جمله کاهش و توقف تولید، کاهش بهره‌وری، ناتوانی در ایفای تعهدات و قراردادهای بلندمدت، فروش محصول و از دست دادن بازارهای صادراتی و کاهش حاشیه سود از جمله این مشکلات در بخش تولید هستند. عدم‌تامین به‌موقع گاز صنایع، اثرات مستقیمی بر شاخص‌های کلان اقتصادی از جمله کاهش صادرات و رشد اقتصادی از محل کاهش تولید بخش صنعت، کاهش درآمدهای ارزی و به‌تبع آن کاهش درآمدهای دولت و تشدید کسری بودجه به‌همراه خواهد داشت. توقف صادرات گاز و عدم‌ایفای تعهدات صادراتی و به‌دنبال آن ایجاد مسائل در روابط بین‌الملل به‌ویژه با همسایگان و کاهش قدرت دیپلماتیک از مشکلات ایجادشده در فضای بین‌الملل خواهد بود.»