ایران در ماه اکتبر پس از روسیه، بزرگ‌ترین صادرکننده نفت به چین بوده و حتی با اختلاف چشمگیری عربستان را نیز پشت سر گذاشته است. این جهش صادرات عمدتا به‌خاطر حجم عظیم ذخایر نفت روی آب ایران محقق شده است. پیش‌تر موسسه کپلر در گزارشی از صفر شدن ذخایر نفتی شناور روی آب ایران خبر داده بود، این در حالی است که در ابتدای دولت سیزدهم حدود ۶۰ میلیون بشکه نفت ایران روی آب‌ها شناور باقی مانده بود و خریداری نداشت. طبق آمار موسسه کپلر، متوسط صادرات روزانه نفت ایران به چین در ۱۰ ماه امسال میلادی، یک میلیون و ۲۳۵ هزار بشکه بوده که ۸۴ درصد بیشتر از دوره مشابه سال گذشته است. اما رکوردشکنی تاریخی صادرات نفت ایران با واکنش‌های مختلفی ازسوی خبرنگاران و کارشناسان داخلی و خارجی همراه بوده است. همایون فلکشاهی، عضو موسسه کپلر در صفحه توییتر خود نوشت: ایران در ماه اکتبر به لطف کاهش گسترده ذخایر نفت خام از انبارهای شناور، از عربستان سعودی به‌عنوان بزرگ‌ترین تامین‌کننده نفت دریایی چین پیشی گرفته و روسیه با احتساب جریان‌های انتقال نفت از خط لوله در رتبه اول باقی مانده است. صادرات نفت ایران به چین در میزان بیش از یک میلیون بشکه در روز یک رکورد جدید است. صمت در این گزارش به بررسی ظرفیت‌های کشور برای صادرات نفتی پرداخته است.

درآمد نفتی دولت صرف واردات کالای اساسی با ارز ترجیحی می‌شود

چرا باوجود افزایش صادرات نفت ایران، تاثیر آن در سر سفره مردم مشاهده نمی‌شود؟ طبق آمار گمرک جمهوری اسلامی ایران (جدول پایین)، میزان واردات کالای اساسی در سال ۱۴۰۱ معادل ۱۴.۰۱ میلیارد دلار بود. از طرفی طبق گزارش خزانه، ۹۲ درصد منابع نفتی پیش‌بینی شده در بودجه ۱۴۰۱ نیز محقق شد. در بودجه ۱۴۰۱ صادرات روزانه ۱.۴ میلیون بشکه با نرخ ۷۰ دلار پیش‌بینی شده بود که پس از کسر سهم ۴۰ درصدی صندوق توسعه ملی و سهم ۱۴.۵ درصدی شرکت ملی نفت از درآمدهای نفتی، کل سهم دولت معادل ۱۴.۹۷ میلیارد دلار خواهد شد؛ یعنی تقریبا همه سهم دولت از درآمد نفتی خرج واردات کالای اساسی با ارز ترجیحی شده است. البته فارغ از اثرگذار بودن یا نبودن ارز ترجیحی بر نرخ نهایی کالای مصرفی در ایران، باید توجه داشت کانال‌ها و مبادی واردات کالای اساسی موردنیاز کشور درحال‌حاضر کاملا وابسته به غرب است که با کوچک‌ترین مانع‌تراشی در انتقال پول و تسویه کالا، تاثیر مخربِ مستقیمی بر سفره مردم ایران می‌‌گذارد. محمد امینی رعایا، مدیر اندیشکده اقتصاد مقاومتی با اشاره به کانالیزه بودن مبادی واردات کالای اساسی ایران از طریق امریکا عنوان کرد: هم‌اکنون بیش از ۹۰ درصد واردات کالاهای اساسی موردنیاز کشور با یورو و درهم انجام می‌شود. به‌عبارتی دیگر سهم دلار در واردات ایران کم شده، اما درهم و یورو سهم حداکثری دارند که این ارزها نیز وابسته به دلار هستند. جالب اینکه کشوری مثل ایران که بیش از ۱۰ سال است که تحت تحریم قرار گرفته، هنوز اقدامی برای کاهش وابستگی به دلار و ارزهای وابسته به دلار را انجام نداده است. در نتیجه به‌نظر می‌رسد هرچند در دولت سیزدهم تحریم فروش نفت ایران تا حد خوبی بی‌اثر شد، اما همچنان از مبادی واردات کالای اساسی ایران دلارزدایی انجام شده و به همین دلیل افزایش درآمدهای نفتی صرف‌شده در واردات کالای اساسی محسوس نیست.

ضرورت سرمایه‌گذاری برای رشد صادرات نفتی

نرسی قربان، کارشناس بازار انرژی درباره رشد صادرات نفت به صمت توضیح داد: برقراری روابط تجاری قوی‌تر با چین و افزایش صادرات نفت به این کشور، مزایای اقتصادی قابل‌توجهی برای ایران دارد. افزایش درآمدهای ارزی، تقویت تجارت و سرمایه‌گذاری، ایجاد فرصت‌های شغلی و توسعه بخش‌های مختلف اقتصادی از جمله مزایای این شرایط است. درست است که صادرات نفت ایران همچنان روند صعودی را طی می‌کند، اما به‌طور کلی تولید نفت در ایران در سال‌های گذشته به‌دلیل تحریم‌ها، عدم سرمایه‌گذاری و فرسودگی زیرساخت‌ها، کاهش یافته و صادرات نفت بهبودی قابل‌توجهی نداشته است. در صورتی که سرمایه‌گذاری در بخش تولید نفت انجام نشود، زیرساخت‌ها آسیب می‌بینند و تولید نفت با مشکلاتی روبه‌رو می‌شود که کاهش صادرات را به‌دنبال خواهد داشت. هنگامی که صادرات انرژی کاهش می‌یابد، درآمد شرکت ملی نفت نیز کاهش می‌یابد و امکان انجام سرمایه‌گذاری مناسب در صنایع نفت و گاز سخت می‌شود؛ بنابراین، برای افزایش ظرفیت تولید و بومی‌سازی فناوری، نیازمند جذب سرمایه هستیم.

وی در ادامه افزود: افزایش میزان تولید به‌تنهایی نمی‌تواند باعث افزایش صادرات شود، زیرا مشکل صادرات بیشتر تحریم است و در صورت رفع تحریم‌، امکان افزایش چندبرابری صادرات فراهم می‌شود. افزایش تولید امری مهم و ضروری است، اما برای افزایش صادرات نیازمند رفع تحریم‌ها هستیم. بی‌شک تولید بالاتر لازمه صادرات است، اما کافی نیست. برای افزایش صادرات، نیازمند رفع تحریم‌ها هستیم.

افزایش تولید زمان‌بر است

این کارشناس با بیان اینکه در صورت رفع تحریم‌ها، صادرات در مدت کوتاهی افزایش خواهد یافت، تاکید کرد: افزایش ظرفیت تولید در کشور، به میزان سرمایه‌گذاری در این حوزه بستگی دارد. افزایش تولید زمان‌بر خواهد بود و زمانی که برنامه‌های افزایش تولید آغاز شوند نیز در این مسئله اهمیت دارد.

او گفت: درحال‌حاضر قادر به انجام سرمایه‌گذاری بزرگی در این حوزه نیستیم و با مشکلات مالی مواجهیم. در حوزه فناوری نیز مشکلاتی وجود دارد. صنعت نفت و گاز برای داشتن تولید بیشتر و جلوگیری از کاهش تولید، نیاز به تامین تقریبا ۲۰۰ میلیارد دلار سرمایه دارد. بخش خصوصی داخلی با مشکلات مالی مواجه است و حتی در تولیدات غیرنفتی نیز با این مسئله روبه‌رو هستیم؛ بنابراین باید برای جذب آنها مشوق‌هایی ارائه داد. همچنین به دلیل تحریم‌ها، سرمایه‌گذاران خارجی قادر به ورود به این حوزه نخواهند بود و در این شرایط، افزایش تولید دشوارتر می‌شود.

قربان تصریح کرد: زمانی که نفت در بازار جهانی به فروش نمی‌رسد، طبیعی است که همه برنامه‌ها به‌هم بریزد؛ بنابراین باید قبول کنیم که تحریم فروش نفت به‌شدت بر چالش‌های اقتصادی کشور گذاشته است. علاوه بر این، به‌دلیل کمبود زیرساخت‌ها، عدم ورود تکنولوژی و مشکلات تامین مالی، گاهی نمی‌توانیم نفت را به محصولات فرآوری‌شده تبدیل کنیم و به فروش برسانیم. برای راه‌اندازی یک پالایشگاه، به حدود ۵ میلیارد دلار بودجه نیاز است و دولت قطعا برای تامین این رقم باید مشکلاتی را پشت سر بگذارد. همچنین، حتی اگر بتوانیم محصولات فرآوری‌شده نفتی تولید کنیم، به‌دلیل قرار گرفتن در شرایط تحریم، امکان صادرات انرژی بسیار محدود است، به همین دلیل، فکر کردن به انجام این کار اشتباه است و با واقعیت‌ها همخوانی ندارد.

صادرات نفت به تعامل مثبت با نظام بین‌الملل نیاز دارد

این کارشناس بازار انرژی با بیان اینکه معضل ما در واقع نداشتن تعامل مثبت با نظام بین‌الملل است، عنوان کرد: در حالی که سایر کشورها به برقراری روابط اقتصادی و تجاری با ایران علاقه دارند، به‌دلیل موازین سیاسی کشور، همواره در تحریم قرار می‌گیریم و در نتیجه از بازار تجارت بین‌المللی دور می‌مانیم. ما چاره‌ای جز تعامل با جهان نداریم. نفت یک هدیه ارزشمند برای کشورهای نفت‌خیز است؛ از این رو امیدواریم شرایط به‌گونه‌ای پیش برود که ایران، به‌عنوان یکی از کشورهای نفت‌خیز مهم در خاورمیانه، بتواند نقش مطلوبی در بازار تجارت جهانی ایفا کند.

رشد صادرات، مهم‌ترین تحول در حوزه انرژی

علی جمشیدیان، کارشناس حوزه انرژی به صمت گفت: افزایش ظرفیت ایران برای صادرات نفت یکی از مهم‌ترین تحولات در حوزه انرژی است. ایران با افزایش تولید نفت و بهره‌برداری از مخازن جدید و پالایشگاه‌های روزآمدشده، قادر به افزایش صادرات نفت به بازارهای جهانی شده است. تحقق توسعه میدان‌های نفتی مهمی مانند فازهای جدید پارس جنوبی باعث افزایش ظرفیت تولید نفت در ایران شده است. همچنین بازسازی و بهبود وضعیت پالایشگاه‌های موجود و احداث پالایشگاه‌های جدید در کشور، امکان تولید محصولات نفتی باکیفیت و متنوع را فراهم کرده است.

وی ادامه داد: با افزایش ظرفیت تولید نفت، کشور ما می‌تواند به‌عنوان یکی از اعضای کلیدی در بازار جهانی نفت، نقش مهمی را ایفا کند. این افزایش ظرفیت صادرات نفت، منجر به افزایش درآمدهای ارزی برای کشور می‌شود و امکان سرمایه‌گذاری در بخش‌های دیگر اقتصادی را فراهم می‌کند. همچنین با افزایش ظرفیت صادرات نفت، ایران می‌تواند در تامین نیازهای انرژی کشورهای دیگر نقش مهمی ایفا کند. همسایگان منطقه و کشورهای بزرگ مصرف‌کننده نفت مانند چین، هند و کشورهای اروپایی می‌توانند از نفت ایران بهره‌برداری کنند و این باعث تقویت همکاری‌های اقتصادی و سیاسی با این کشورها می‌شود.

تحول بزرگ در صادرات نفتی

جمشیدیان با بیان اینکه قبول نفت ایران در بازار جهانی توسط امریکا یک تحول مثبت است، افزود: امریکا مجبور بود نفت ایران را در بازار بپذیرد و به همین دلیل، طی ماه‌های اخیر، میزان بیشتری از صادرات نفت ایران به ثبت رسیده است. از این راه می‌توانیم منافع ارزی قابل‌توجهی را به‌دست آورده و در بحث پایداری ارزی و توسعه صنعت انرژی، شرایط مطلوبی را ایجاد کنیم.

این کارشناس حوزه انرژی در پایان تاکید کرد: در زمینه نفت، ظرفیت تولید جدیدی به‌وجود آمده است. علاوه بر حضور در بازارهای نفت موجود، ایران بازارهای جدیدی را برای خود ایجاد کرده و به‌سوی بازسازی پالایشگاه‌های قدیمی پیش رفته است. این گام جدید در ایجاد تقاضای جهانی جدید با کامل کردن بازسازی پالایشگاه‌ها بسیار مهم است و باعث گسترش بازار انرژی ایران و توسعه حوزه انرژی کشور شده است. باتوجه به رشد ۶ برابری حجم صادرات و رشد ۲ برابری نرخ نفت خام در هر بشکه، درآمد نفتی ایران در مرداد ۱۴۰۲ معادل درآمد نفتی کشور در ۱۲ ماه سال ۱۳۹۹ قرار گرفته است؛ از این رو افزایش ظرفیت ایران برای صادرات نفت، یک فرصت عظیم برای توسعه اقتصادی کشور است و می‌تواند در تحقق اهداف اقتصادی و انرژی ملی تاثیر قابل‌توجهی داشته باشد.

سخن پایانی

صادرات یکی از مهم‌ترین ارکان اقتصاد هر کشوری است که مزایای فراوانی از جمله ارزآوری دارد. صادرات به خودی خود می‌تواند باعث رشد و توسعه اقتصادی در یک کشور شود. در ایران مفهوم صادرات با نفت درهم آمیخته و بخش اعظمی از صادرات به نفت تعلق دارد؛ به‌گونه‌ای که توجه بیش از حد ایران به صادرات نفت باعث شده تولید و استفاده دیگر محصولات در تجارت بین‌الملل کمتر باشد که نتیجه آن تک‌محصولی شدن کشور در صادرات است. هرچند صادرات نفت نقش عمده‌ای در ارزآوری و غنای دولت دارد، اما به‌دلیل تجدیدناپذیر بودن، اتکای بیش از حد به آن منطقی نیست، زیرا روابط سیاسی کشورها تا حد زیادی در صادرات و در نرخ نفت تعیین‌کننده است و تیره شدن این روابط می‌تواند باعث رکود اقتصادی در کشورهای متکی به صادرات نفت شود. درحال‌حاضر باتوجه به تحریم‌های جهانی علیه کشور ایران صادرات روز به روز سخت‌تر می‌شود. در بین تمام محصولات صادراتی نفت یکی از مهم‌ترین محصولات در کشور‌ها است. کشور‌های تولید‌کننده نفت که در همسایگی ایران قرار دارند اغلب با مشکل دسترسی به بازار روبه‌رو هستند؛ به‌طوری که در صورت فروش نفت به کشورهایی در جنوب و شرق آسیا که از خریداران مهم نفت به‌شمار می‌روند ناگزیر باید از راه‌های ترانزیت ایران استفاده کنند و باتوجه به اینکه ایران نیز یکی از فروشندگان نفت است این راه‌های ارتباطی و سهولت در ترانزیت و سوآپ نفت و حتی گاز می‌تواند مزیت بسیار بزرگی برای ایران باشد که امید است از آن استفاده بهینه شود.