آب در مسلخ بی‌تدبیری
جزئیات بودجه ۱۴۰۲ اعلام شد. خشکسالی و کاهش نزولات آسمانی یکی از ابرچالش‌های بسیاری از کشورهای جهان از جمله ایران است.
بر همین اساس در بودجه 1402، ۳۵ هزار میلیارد تومان منابع برای طرح های نیمه تمام، مهار آب های مرزی و تامین آب و طرح های برقابی درنظر گرفته شده و این رقم نسبت به بودجه ۱۴۰۱ ، 3 برابر شده است. کارشناسان معتقدند تخصیص بودجه، زمانی کارآ و مفید خواهد بود که سازکارها برای تدوین پروژه ها اصولی تر باشند و مبنای علمی هم داشته باشند. برخی از کارشناسان معتقدند علاوه بر ضعف در این زمینه، نظارت بر عملکرد پروژه ها وجود نداشته و گاهی نتیجه کار نیز به درستی ارزیابی و بازبینی نمی شود.صمت در این گزارش به بررسی ضعف ها در پروژهای حل بحران آب پرداخته است.
یک نمونه از وعده پوچ مسئولان
خشکسالی، کم بارشی و به دنبال آن، کم آبی امروزه مشکل کشورهای زیادی است، به ویژه ایران که روی کمربند خشک نیز واقع شده و این یعنی از زمان های دور خودبه خود مدام با کم آبی دست و پنجه نرم می کرده که ایجاد قنات و تقسیم مهندسی آب در زاینده رود از شاهکارهای شیخ بهایی؛ گواه این ادعا است.، در واقع در آن روزگار ایرانیان پذیرفته بودند که آب در کشور کم است، پس باید با داشته های خود مدارا کنیم تا با مشکل مواجه نشویم. اما باتوجه به کاهش منابع آب در دسترس در سال های اخیر و لزوم توجه به منابع آبی جدید موضوع آب های ژرف، چند سالی است که موردتوجه قرار گرفته، اما منابع مالی لازم برای توسعه این بخش تامین نشده است. براین اساس در بند (ح) تبصره ۷ لایحه بودجه سال ۱۴۰۲ کل کشور، وزارت نفت مکلف شده ۱۰ هزار میلیارد تومان از منابع داخلی خود و شرکت های تابعه را با هدایت و نظارت معاونت علمی و فناوری رئیس جمهوری در فرآیند قابلیت سازی و توسعه فناوری و عملیات حفاری و بهره برداری از آب های ژرف و سایر فناوری های آب اختصاص دهد. این در حالی است که کارشناسان حوزه آب معتقدند پروژه های مربوط به بهره برداری از آب های ژرف در کنار دیگر پروژه هایی که در دهه های گذشته انجام شد، برنامه قابل اجرایی نخواهد بود و نتیجه موردنظر که تامین آب باشد، حاصل نمی شود. افزون بر آن، مسئولان درباره وعده ها و هزینه های گزافی که صرف شده، پاسخگو نیستند و این گزینه مطرح است که حکمرانی در آب دردی از بحران آب درمان نمی کند.
اشتباهات گذشته را تکرار نکنید
محسن موسوی، پژوهشگر محیط زیست و کارشناس آب در گفت وگو با صمت درباره روند تخصیص بودجه برای حل بحران آب گفت: تجارب گذشته و پروژه هایی که تاکنون برای حل بحران آب در کشور انجام شد، به نتیجه مطلوب نرسید و هنوز روز به روز بحران آب پررنگ تر می شود. این کارشناس حوزه آب با اشاره به اینکه سمت و سوی اعتبارات گذشته روند استانداردی نداشته گفت: باتوجه به اینکه منابع آب تجدیدپذیر زیرزمینی رو به اتمام است، نیمی از منابع استراتژیک درحال مصرف بوده و با تداوم این روند خطر کاهش منابع آب تجدیدپذیر زیرزمینی برای نسل های آینده جدی است.
موسوی با اشاره به اینکه تا کنون هزینه های بسیار بالایی صرف اجرای پروژه های تامین آب سطحی شده است گفت: این درحالی است که اقدام قابل توجهی در ابعاد پایین دست و بالادست یعنی از منبع تا مصرف صورت نگرفته و همین امر مانع از تحقق اهداف تامین آب شده که در نهایت به خشک شدن تالاب ها و رودخانه ها انجامیده است. به گفته موسوی، بنابراین سمت و سوی اعتبارات بودجه در رفع بحران آب باید به گونه ای باشد که به جبران اشتباهات گذشته بینجامد.
مشارکت مردم؛ حلقه گمشده حل بحران آب
این کارشناس حوزه آب تاکید کرد: نخستین اقدامی که باید امروز برای حل بحران آب در نظر گرفت و برای آن منابع مالی تخصیص داد، آموزش مردم و تفهیم درست آنان از بحران آب است. دولت ها کارنامه درخشانی از اقناع و جلب مشارکت عموم مردم نداشته و این همان حلقه گمشده زنجیره حل بحران آب است.
وی ادامه داد: دومین موضوعی که باید در تخصیص بودجه به آن توجه داشت، این است که هر چقدر هزینه صرف تامین منابع آب کنیم، به همان میزان، مصرف هم خواهیم داشت. به عبارت دیگر، مصرف به دنبال تامین منابع آبی افزایش می یابد. به همین دلیل، اعتبارات باید به دنبال کاهش مصرف آب باشد، نه تامین آب. گفتنی است، از ۵ تا ۳۰ درصد آب مصارف خانگی در تهران پیش از آنکه به خانه ها برسد، هدر می رود. کاهش مصرف به معنای کم مصرف کردن مردم نیست، بلکه به معنای نوسازی لوله های مصارف شهری در راستای کاهش هدررفت آب است.
با اقلیم سازگار شویم
موسوی گفت: به اعتقاد من، نباید بودجه ای برای طرح های تامین آب اختصاص دهیم، چرا که به تکرار اشتباهات گذشته می انجامد، مگر آنکه روی طرح های فرامرزی و دریایی برنامه ریزی شود. در غیر این صورت، اگر طرح تامین آب سطحی در فلات مرکزی واقع شده،باید از اجرای آن صرف نظر کرد. حتی برخی از کارشناسان پا را فراتر گذاشته و با اتمام طرح های نیمه تمام در فلات مرکزی ایران نیز مخالف هستند. به باور این گروه طرح های نیمه تمام باید با نگاه تغییر اقلیم و محیط زیست اجرایی شده و با سند آمایش سرزمین تطبیق داده شوند.
وی افزود: امروز رژیم برفی کشور به رژیم بارانی تغییر کرده و لزوم سازگاری با تغییر اقلیم احساس می شود که اگر این اتفاق نیفتد، مانند گذشته تامین آب مستلزم صرف هزینه های زیادی خواهد بود.
روایتی از پروژه های بی اثر در رفع بحران آب
حجت میان آبادی، کارشناس در حوزه دیپلماسی آب و استاد دانشکده کشاورزی دانشگاه تربیت مدرس، در گفت وگو با صمت بااشاره به سازکار موجود در کشور برای حل بحران آب گفت: نظام سیاست گذاری آب در کشور از یک سازکار مشخص و مدون با اصول اولیه دانش سیاست گذاری پیروی نمی کند و دارای ضعف های جدی است. گفتنی است، این ضعف به ۶ دهه اخیر بر می گردد. امروز نبود آن سازکار مشخص علمی در شرایط فعلی برای بیشتر کارشناسان و حتی مردم مشهود شده است.
وی افزود: متاسفانه در بحث سیاست گذاری منابع آبی، مکانیسمی حول محور پایش و ارزیابی سازکارها وجود ندارد. برای مثال، هیچ گزارشی درباره عملکرد و نتایج پروژه ها، همچنین در حوزه اثربخشی طرح های کلان که بودجه بسیار بالایی هم برای آنها تخصیص داده شده است، به گونه ای که برای جامعه گویا باشد، منتشر نشده و حتی خود مسئولان هم بی خبر از نتایج و دستاوردها هستند. در واقع، بودجه هایی که برای حل بحران آب در استان ها به ویژه سیستان و بلوچستان و خوزستان تخصیص داده می شود، فاقد گزارشی بر نظارت عملکرد هستند. میان آبادی گفت: تاکنون بیش از ۱۱ میلیارد دلار به نام پروژه های آب، خاک و کشاورزی اعتبار از صندوق ملی برداشت شده است. اثربخشی این بودجه چه معضلی را در این زمینه از کشور درمان کرده است؟ موضوع اصلی میزان بودجه ای که هزینه شده، نیست، بلکه اثربخشی آن مهم است که نشانگر وعده های پوچ و عمل نشده مسئولان پیش از انجام پروژه ها هستند.
نظارت بر اعتبارات هزینه شده
این کارشناس تاکید کرد: دستگاه های نظارتی باید میزان سودبخشی پروژه در تناسب با اعتبارات ریالی و ارزی هزینه شده را مورد ارزیابی قرار دهند.
به گفته وی، برای مثال، طرح آبرسانی ۴۶ هزار هکتاری استان سیستان و بلوچستان ( بخش سیستان) که با صرف هزینه ای بیش از ۸۵۰ میلیون دلار انجامید، چه سودی داشته است و چرا بعد از یک سال به طورکامل کنار گذاشته شد و در نهایت هنوز شهروندان منطقه با کمبود آب دست و پنجه نرم می کنند. متاسفانه پروژه های بسیاری برای حل بحران آب در سیستان و بلوچستان تصویب و برخی اجرایی شده اما امروز مشکل آب این منطقه حل نشده است. در مثالی دیگر، طرح ۵۵۰ هزار هکتاری کشاورزی خوزستان و ایلام با صرف هزینه های بالا اجرایی شد که این پروژه ها نیز در عمل تاثیری در توسعه کشاورزی منطقه نداشته است. میان آبادی با اشاره به ایرادات مکانیسم موجود گفت: به نظر می رسد در فرآیند ارزیابی و پایش طرح ها و پروژه های آبی استاندارد قابل قبولی وجود ندارد. در واقع مهم تر از نوع پروژه ها و هزینه های اجرای آن، مشکل اصلی در نبود سازکار ارزیابی و پاسخگویی است. به طوری که اگر برای حل مشکل آب، بودجه ای تخصیص می یابد، باید بعد از اجرای هر پرژه و در بازه های زمانی مشخص و میان دوره ای، فرآیند اجرا و تاثیر سودبخشی آن در نگاه کلا ملی مورد ارزیابی قرار گرفته و متولیان در دستگاه های عمومی و نظارتی پاسخگو باشند.
وعده هایی شبیه رویا
میان آبادی بااشاره بهره برداری از آب های ژرف گفت: درباره آب های ژرف باید گفت گاهی برخی از وعده هایی که مسئولان می دهند، بیشتر شبیه رویا است که احتمال وقوع آن کمابیش صفر است. پروژه بهره برداری از آب های ژرف نیز به طورتقریبی شبیه همان پروژه های قبلی است که آورده ای برای مردم ندارد و گره ای از بحران آب باز نمی کند.
استاندارد تدوین پروژه های آبی
وی بااشاره به مدل استاندارد چینش سازکار برای تدوین پروژه های آبی کشور گفت: باتوجه به تنوع اقلیمی کشور و به فراخور موجودی و امکاناتی که طبیعت در هر منطقه و اقلیم در اختیار بشر می گذارد، باید پروژه های متناسب با آن را طراحی کرد. در واقع، تجویز یک نسخه برای همه اقلیم ها در کشور امکان پذیر نیست. در اصل هر نوع اقلیم در کشور شرایط ویژه ای داشته که تامین زیرساخت ها و آب هر منطقه نیز منحصر به فرد و مشخص است. بنابراین پیش از تدوین پروژه باید سازکار و نگرش موجود را تغییر داد و با تکیه بر ویژگی های منطقه و آمایش سرزمین گاک برداشت. در حقیقت برای تحقق اهداف باید به جای تغییر پروژه و اجرای پروژه جدید به اصلاح فرآیند پرداخت.
سخن پایانی
سال ها است دعوا برای راه اندازی پروژه های آبی میان دوستداران محیط زیست و هیدروکرات های وزارت نیرو با هدف حل بحران آب وجود دارد. محیط زیستی ها مخالف اجرای پروژه های آسیب رسان به محیط زیست هستند و هیدروکرات ها می خواهند راه حل مهندسی بیابند. غافل از اینکه، معضل اصلی یک مرحله پیش از این روند است. بسیاری از کارشناسان معتقدند در اصل ریشه این مشکل را باید در مسئولیت پذیری نظام حکمرانی کشور جست. برای مثال باتوجه به موارد یادشده، در چند سال اخیر، وعده حل مشکل آب سیستان و بلوچستان برای ۴۶ هزار خانوار، با تخصیص ۲۱ هزار میلیارد تومان اعتبار داده شده بود، اما متاسفانه معضلات به جای خود باقی است و کسی هم پاسخگوی هزینه های صرف شده نیست. در واقع، این وعده های پوچ است که تنها یک آورده داشته، آن هم صرف هزینه های زیاد بدون نتایج موردانتظار. گفتنی است، در20 سال گذشته، اعتبار بالایی برای حل بحران آب اهواز صرف شده که در عمل هیچ مشکلی حل نشده است. در کل، کسی سراغ نتایج پروژه ها نظیر طرح های آبی سیستان و بلوچستان و کشاورزی خوزستان را نمی گیرد و مسئولان امر نیز خود را مقید به پاسخ دادن نمی دانند.
