کشوری سیراب از خشکسالی
وقتی زمین زیر پایمان فرونشست می‌کند و آسمان از گردوغبار رنگ می‌بازد، بی‌آبی را ملموس‌تر احساس می‌کنیم اما آگاهی بیشتر نسبت به این وضعیت به نرخ به خطر افتادن سلامتی و جان ما تمام‌‌شده است.
سال‌های سال است کشور تحت‌تاثیر حکمرانی آب در سطح ملی و تغییر اقلیم، به‌شدت دچار تنش آبی شده است. شاید انتظار می‌رفت برداشت‌های بی‌رویه از آب پس از هشدارهای پی‌درپی و بروز نشانه‌های بحران متوقف شود اما روزبه‌روز بر توسعه صنایع و کشاورزی ناسازگار با اقلیم پافشاری شد.
در این بین، برخی کارشناسان با تاکید بر اینکه در سال آبی جاری که از مهرماه سال گذشته آغاز شده و همچنان ادامه دارد، بارش‌ها در کشور نرمال و بیش از نرمال بوده و معتقدند آب هست اما مدیریت نیست.
این گروه از کارشناسان معتقدند وضعیت بارش‌ها امسال مناسب و نرمال بوده اما به‌دلیل بارگذاری‌های صنعتی و کشاورزی و ایجاد نیاز آبی برای آنها و به‌طور کل مصرف و برداشت بی‌رویه از منابع آب سطحی و زیرزمینی، هرقدر که نزولات آسمانی سرریز شود، باز هم هدر می‌رود.
سال آبی جاری هم درگیر تنش آبی است
تنش‌های آبی همچنان گریبانگیر سال آبی جاری که از مهرماه ۱۴۰۰ شروع شده، است. رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی در این زمینه می‌گوید: «بارندگی‌های اردیبهشت ۱۴۰۱، در نیمه شمالی کشور بود. کمبود بارش در زمستان سال گذشته و بهار امسال به‌شدت بالا بود. در پاییز سال گذشته هم کمبود بارش قابل‌توجهی داشتیم. بارش‌های اردیبهشت نمی‌تواند کمبودهای بارشی را جبران کند.» به‌گفته وی، ذخایر سدهای کشور ۵۰ درصد خالی و در برخی استان‌ها مانند تهران وضعیت بسیار نامطلوب است. مخازن سدهای استان تهران کمتر از ۳۰ درصد پر شده؛ یعنی ۷۰ درصد ظرفیت سدهای تهران خالی است. خشکسالی بسیار گسترده شده و تمام کشور را در
برمی‌گیرد. در این میان، وضعیت سد کرخه نسبت به سایر سدهای استان خوزستان، بحرانی‌تر است. آبگیری سد کرخه از پیش‌بینی بدبینانه هم کمتر اعلام شده و گفته می‌شود حجم ذخیره قابل‌برداشت آب شرب از سد کرخه تا آذر امسال به صفر خواهد رسید. مدیرعامل سازمان آب و برق استان خوزستان پیش‌تر از خالی بودن ۶۴ درصد ظرفیت حجم مفید مخازن سدهای استان خوزستان خبر داده بود. آورد تاریخی رودخانه کرخه به‌طور متوسط ۵.۲ میلیارد مترمکعب بوده که در ۲۰ سال گذشته به ۲.۵ میلیارد مترمکعب کاهش یافته و در سال آبی جاری تاکنون ۱.۳ میلیارد مترمکعب ثبت شده است. طبق اعلام سازمان جهادکشاورزی استان خوزستان، در منطقه دشت آزادگان حدود ۲۸ هزار رأس دام سنگین و گاومیش وجود دارد و تنش آبی ممکن است دوباره مانند تابستان سال گذشته سبب اعتراض دامداران شود.
خشکسالی مدیریتی
حسین آخانی، استاد دانشکده زیست‌شناسی دانشگاه تهران در گفت‌وگو با اظهارکرد: ایران در طول تاریخ، همواره کشوری خشک بوده اما در سال‌های اخیر دو پدیده باعث شده فشار بر منابع آبی تشدید شود. یکی از این مسائل، افزایش گرمای زمین و تغییر اقلیم است که به‌طور مشخص بسیاری از منابع آبی در ایران را تحت‌تاثیر قرار داده است.
آخانی ضمن بیان این مطلب افزود: به‌طور مشخص، گرمایش زمین باعث کاهش شدید بارش برف در مناطق کوهستانی و در نتیجه از دست رفتن بخش وسیعی از منابع آب در ایران شده است. دومین مسئله‌ای که در این میان حائز اهمیت است و تاثیر بسیار جدی بر ایجاد خشکسالی گذاشته، نظام تصمیم‌گیری نادرست و به دور از راهبردهای توسعه پایدار است.
مشکلات مدیریت منابع آبی
این کارشناس زیست‌شناسی با اشاره به مشکلات مدیریت منابع آبی در ایران گفت: در ایران همان منابع آبی هم که به صورت آب‌های جاری و زیرزمینی وجود دارد، به‌دلیل مدیریت غلط به یغما برده شده است. این مدیریت چه با سدسازی‌های گسترده و چه با حفر و بهره‌برداری از چاه‌های بسیار زیاد، بخش وسیعی از منابع آبی را از بین برد. در حال‌حاضر بیش از ۷۰۰ هزار چاه در ایران وجود دارد و عملا بیشتر آبخوان‌های کشور از آب تخلیه شده‌اند.
مشکلات تقویت آبخوان‌ها
وی تصریح کرد: در واقع از یک سو با سدسازی جلوی تقویت آبخوان‌ها گرفته شد و از سوی دیگر، آنچه در آبخوان‌ها بود، با توسعه کشاورزی و حفر چاه‌ها تخلیه شد. در حقیقت هم صندوق پس‌انداز خالی شده و هم جلوی هرگونه سرمایه‌گذاری گرفته شده و سرمایه‌ای اضافه نمی‌شود. در این شرایط، مشخص است که ورشکستگی آبی اتفاق می‌افتد.
یغمای آب
آخانی گفت: به هر حال، سال‌ها توسعه ناپایدار، منابع آبی را به یغما برده و امروز برای حل این مشکل نمی‌توانیم معجزه کنیم. وقتی کسی را فقیر کردیم و همه چیز او را گرفتیم، دیگر توان و انرژی به عقب بازگشتن را ندارد.
وی افزود: با توجه به مدیریت حاکم بر منابع آبی کشور در وزارت نیرو، این مسیر اشتباه همچنان ادامه پیدا خواهد کرد و نتیجه آن چیزی جز بروز فجایع بیشتر نخواهد بود. همان‌طور که امروز هزاران روستا تخلیه شده و دیگر آبی برایشان نمانده است.
به‌گفته آخانی اگر برای حل این بحران اقدامی جدی نشود، این بیماری همچنان توسعه پیدا می‌کند تا روزی که دیگر آبی در شیرهای خانه هم باقی نماند.
نیاز جدید ایجاد نکنیم
وی تصریح کرد: من به‌عنوان یک زیست‌شناس معتقدم حداقل کاری که می‌توان برای این مشکلات انجام داد این است که نیاز جدیدی بر منابع آبی ایجاد نکنیم. یکی از مهم‌ترین اقدامات در این راستا این است که جلوی افزایش جمعیت را بگیریم و آن را کنترل کنیم و کم‌کم از طریق تغییرات و اصلاحات از تشنه شدن و تشنه ماندن مردم جلوگیری کنیم.
آخانی بیان کرد: نظام تصمیم‌گیری در ایران آن‌طور که بایدوشاید مبتنی بر توسعه پایدار نیست و با ادامه وضع موجود، فکر نمی‌کنم امکان بهبود در این شرایط وجود داشته باشد. وقتی بخش عمده مسئولان همچنان از ساخت پتروشیمی در میانکاله حمایت می‌کنند این نشان می‌دهد این افراد اصلا درکی از مسائل و مشکلات ندارند تا بخواهند وضعیت را در جهت درست هدایت کنند.
آب هست؛ مدیریت نیست
محمدرضا محبوب‌فر، عضو انجمن مخاطرات محیطی و توسعه پایدار در گفت‌وگو با گفت: در سال آبی جاری که از مهرماه سال گذشته آغاز شده و همچنان ادامه دارد، بارش‌ها در کشور نرمال و بیش از نرمال بوده است. همین که بارش و سیلاب مشاهده می‌شود نشان‌دهنده این است که بارش‌ها مناسب بوده و وضعیت امسال برخلاف برخی از سال‌هایی است که افت بارشی بین ۱۰ تا ۳۰ درصد در کشور وجود داشت.
وی اضافه کرد: اینکه بارش‌ها کاهش پیدا کرده را تکذیب می‌کنم. اتفاقا بارش‌ها خیلی مناسب و مطلوب بوده اما مشکل اینجاست که بارش‌هایی که در کشور اتفاق می‌افتد و به صورت آب‌های سطحی، روان‌آب و سیلاب درمی‌آید، هدر می‌رود.
کو گوش شنوا
محبوب‌فر گفت: کارشناسان بارها هشدار دادند که باید توسعه صنایع و کشاورزی و همچنین افزایش جمعیت در کشور متوقف و وضعیت موجود تثبیت شود و به پایداری برسد. اما متاسفانه گوش شنوایی نیست. به‌گفته این کارشناس محیط‌زیست، آب در کشور داریم اما این آب نه‌تنها مدیریت نمی‌شود، بلکه به‌طور بی‌رویه برداشت و مصرف می‌شود و هدرمی‌رود. وی ضمن بیان این مطلب افزود: تعریف سدسازی‌ها و طرح‌های انتقال آب، خارج از توان اکولوژیکی سرزمین ایران است و به همین دلیل است که هرقدر بارندگی بیشتر می‌شود و سیلاب راه می‌افتد، اثر آن را در بهبود وضعیت محیط‌زیست، در رودخانه‌ها، تالاب‌ها، دریاچه‌ها و آبخوان‌ها نمی‌بینیم. درواقع یا آب با مصرف بی‌رویه نابود می‌شود یا به‌دلیل اینکه ذخیره‌گاه‌هایی برای حفظ منابع آبی و سیلاب‌ها وجود ندارد، تبخیر و از مرزهای کشور خارج می‌شود. عضو انجمن مخاطرات محیطی و توسعه پایدار گفت: به‌دلیل سدسازی‌هایی که قبل و بعد از انقلاب انجام‌شده، ۶۰ تا ۷۰ درصد منابع آب سطحی پشت سدها در حال تبخیر شدن است. از سوی دیگر، به‌واسطه طرح‌های انتقال آب، ۳۰ درصد آب به‌دلیل هدرفت در شبکه‌های زیرزمینی و لوله‌ها از دست می‌رود. همین‌طور به‌دلیل توسعه زمین‌های کشاورزی و استفاده کشاورزان از روش‌های منسوخ‌شده و قدیمی در کشت‌وکار، ۳۰ تا ۴۰ درصد آب کشور در بخش کشاورزی هدر می‌رود. درنتیجه آب در کشور وجود دارد اما بی‌رویه مصرف می‌شود و توسعه بر خلاف توان اکولوژیکی کشور اتفاق می‌افتد و برای همین است که مسئولان به‌جای اینکه نوع مدیریت حاکم بر منابع آب کشور را محکوم کنند که به‌دست خودشان ایجادشده، از بحران آب و کمبود بارش‌ها صحبت می‌کنند و در واقع به‌نوعی به مردم آدرس غلط داده می‌شود. وی تصریح کرد: میزان بارش در ۳ کشور کویت، امارات متحده عربی و عربستان در خاورمیانه یک‌سوم ایران است. اما در حال‌حاضر این ۳ کشور به نقطه‌ای رسیده‌اند که خودشان آب تولید می‌کنند و صادرکننده آب و تکنولوژی بهره‌برداری از آب هستند. عربستان سعودی به جد در حال بیابان‌زدایی است اما در ایران بیابان‌زایی گستره بیشتری پیدا می‌کند و فرونشست زمین از بیابان و صحرا به مناطق مسکونی رسیده است.
تخریب سرزمینی
محبوب‌فر گفت: با طرز تفکر و رویه حاکم بر سیاست‌گذاری‌های کلان درباره مدیریت و حکمرانی آب، نه‌تنها در کوتاه‌مدت وضعیت محیط‌زیست و منابع آبی التیام پیدا نمی‌کند، بلکه بر شدت وخامت آن در آینده افزوده می‌شود. وی اظهارکرد: وضعیت موجود سرزمینی کشور باید تثبیت شود و به پایداری برسد به صورتی که هرگونه برداشت بی‌رویه از منابع آبی متوقف شود. محبوب‌فر بااشاره اینکه در حال‌حاضر ۸۰ تا ۹۰ درصد منابع آب سطحی یا خشک است یا فصلی شده، گفت: منابع آب سطحی باید به نفع احیای سرزمینی و التیام فرونشست زمین، رهاسازی و در ادامه، مشکلات حل شود.
محبوب‌فر افزود: این اتفاق در صورتی می‌افتد که روند توسعه صنعتی آب‌بر و روند توسعه زمین‌های کشاورزی و تاکید بر خودکفایی در محصولات کشاورزی متوقف شود. همین‌طور باید از روند افزایش جمعیت که روزبه‌روز میزان مصرف آب شرب را افزایش می‌دهد، جلوگیری کرد. محبوب‌فر تاکید کرد: وضعیت موجود کشور به سمتی رفته که از ورشکستگی آبی عبور کردیم و به سمت نابودی سرزمینی و اکوسیستم حرکت می‌کنیم.
سخن پایانی
سال گذشته کمبود و حتی نبود آب نارضایتی اجتماعی گسترده‌ای در پی داشت. از سویی پیامدهای تنش آبی، نه‌تنها انسان که محیط‌زیست و تمام زیستمندان آن را متاثر کرده اما به نظر می‌رسد وعده‌های داده شده قصد برطرف کردن نیاز آبی به هر قیمتی را دارد. مسلم است اگر با کمبود بارندگی و خشک شدن آب‌های سطحی روبه‌رو هستیم، راهکار نه در مصرف بیشتر آب‌های زیرزمینی برای برطرف کردن صرفا نیازهای کوتاه‌مدت، بلکه در کنترل آب به نفع محیط‌زیست و رفاه جامعه است.
