در کشور ما دو موضوع کمبود آب و رعایت نشدن الگوهای مصرف، شانه به شانه یکدیگر قد علم می‌کنند و مقولاتی جدا از هم نیستند. فاصله گرفتن از این دو مشکل و نتیجه مثبت گرفتن از هر دو سرفصل، به دیگری نیز مربوط می‌شود. پس نمی‌توان اصلاح الگوی مصرف آب را از موجودی ذخایر آبی جدا دانست.

دلایل اصلی بحران آب در ایران

برخی صاحب‌نظران این حوزه معتقدند دلایل اصلی بحران آب در ایران، تنوع آب و هوایی زیاد، توزیع نامناسب آب و اولویت دادن به توسعه بی‌رویه کشاورزی است؛ بنابراین نبود برنامه‌ریزی مناسب، مدیریت ضعیف، توسعه‌یافتگی ناهمگون، اعمال سیاست‌های پرخطا در زمینه تخصیص آب و همچنین قیمت‌گذاری نامناسب، فقدان توانایی کشاورزان در بهینه‌سازی آبیاری، مصرف مسرفانه صنایع و بسیاری از علت‌های دیگر دست به‌دست هم می‌دهند و گره بحران آب را کورتر می‌کنند. صورت‌مسئله کاملا مشخص است؛ ایران با مشکلات جدی آب در مقیاس محلی و ملی روبه‌رو است.

در این زمینه می‌توان افزایش نامتوازن تقاضا و عدم پاسخ‌دهی به این نیاز در کنار کاهش منابع آبی را عوامل اصلی دانست. طبعا برای خروج از چنین معضلی باید طی یک همت ملی، از همه ظرفیت‌ها استفاده کرد تا در سال‌های آینده با فاجعه بی‌آبی روبه‌رو نشویم.

یکی از سرفصل‌های اصلی در بحران آب نادیده گرفتن الگوی صحیح مصرف در بخش خانگی است. در شرایطی که طی سال‌های گذشته برنامه‌ریزی مدونی برای این موضوع نشده، یا به هر دلیلی سیاست‌های مدیریت آب موفق نبوده، نمی‌توان از مردم توقع داشت که در مصرف آب، صرفه‌جویی‌های لازم را به عمل بیاورند.

بر این اساس تصمیم‌سازی‌های عمدتا نامشخص و نبود زیرساخت‌های تامین آب در بخش خانگی، تبعات منفی خود را به‌بار می‌آورد؛ همان‌طور که تاکنون نیز به‌بار آورده است. همچنین مصرف فزاینده بخش خانگی به موازات رشد تقاضای غیرموجه صنایع و کشاورزی، ما را به انواع مشکلات پیش رو نزدیک‌تر می‌کند.

این طیف وسیع در حالی زنگ خطر بی‌آبی را به صدا درمی‌آورند که از آزمون و خطاهای پیشین خود در هر دو حوزه مدیریت و مصرف، درس آموخته مطلوبی حاصل نشده است.

به‌عبارت دیگر تجربیات به‌دست آمده در راستای بهینه‌سازی مصرف آب، آن‌طور که باید به کار گرفته نشده است. هم‌اکنون به‌طور تقریبی، سهم مصرف آب در بخش کشاورزی نزدیک ۹۰ درصد، شرب ۸ درصد و صنعت و معدن ۲ درصد است، در حالی ‌که در مناطق توسعه‌یافته دنیا، این سهم‌ها به ترتیب ۳۰، ۱۱ و ۵۹ درصد است.

طبق آمارهای منتشر شده توسط وزارت نیرو، وضعیت بارش‌ها نیز در کشور ما ناهمگون است، به‌نحوی که یک درصد از مساحت ایران بارشی بیش از ۱۰۰۰ میلی‌متر دارد و میزان بارندگی در مناطقی همچون حوضه آبریز شرق کشور حدود ۱۴۸ میلی‌متر است. به‌طور کلی آب در ۳ بخش کشاورزی، شرب و صنعت مصرف می‌شود.

آموزش و فرهنگ‌سازی مصرف آب

گفته می‌شود از میان ۱۷ کشوری که از لحاظ بحران آبی رتبه‌های نخست جهان را در اختیار دارند، ۱۲ کشور در خاورمیانه و شمال افریقا واقع شده‌اند که تمام کشورهای خلیج‌فارس را در بر می‌گیرد. ایران و کشورهای عربی همسایه برای مقابله با این چالش باید از تجربیات یکدیگر استفاده کنند تا در زمینه بهبود امنیت آب و کاهش آسیب به اکولوژی خلیج‌فارس توفیقی خاص حاصل شود. یعنی رفع مشکل آب در سرزمین ایران محدود به برنامه‌ریزی و مدیریت داخل نمی‌شود.

یکی از مشکلات تاسف‌باری که به‌دلیل تنش آبی به‌وجود آمده، مناقشاتی است که در جوامع روستایی و جمعیت‌های بومی رویارویی با نهادهای مجری قانون را رقم می‌زند و کام افراد را تلخ‌تر از پیش می‌کند. این چالش در حالی رخ می‌دهد که متوجه می‌شویم اختلافاتی از این دست تنها به‌دلیل گرایشات سیاسی بین جناح‌ها به‌وجود آمده است.

به‌گفته کارشناسان، با آموزش و فرهنگ‌سازی، می‌توان میزان مصرف آب و سبک زندگی را تغییر داد اما لازمه این تغییر، آموزش و فرهنگ‌سازی است که از فرد شروع و به زنجیره تامین نهادهای متولی ختم می‌شود. این سیاست در بخش‌هایی از کشورهایی مانند استرالیا، هند و قسمتی از بخش جنوب غربی امریکا اعمال شده و نتایج مطلوبی نیز به‌بار آورده است؛ بر همین اساس چنین رویکردی به دیگر نقاط جهان نیز سرایت کرده و باعث شده تنش آبی به‌شکل بسیار مطلوبی مهار شود. این سیاست می‌تواند با شرایط محلی و بومی و اقلیمی کشور ما منطبق شود و حل مشکل را تسریع بخشد.

لزوم تاکید بر اهمیت حفظ منابع آبی

داریوش مختاری، کارشناس ارشد حوزه مدیریت منابع آبی با اشاره به اهمیت حفظ منابع آب و خطرات موجود برای آب در کشور به ایسنا گفت: اگر روال فعلی پیش برود و راهکاری برای نگهداشت آب اندیشیده نشود، در آینده‌ای نه‌چندان دور با خطر نابودی محیط‌زیست و حتی جنگ بر سر آب مواجه خواهیم شد.

وی با تاکید بر لزوم مدیریت برای حل چالش‌های موجود گفت: استفاده از نظرات کارشناسان و صاحب‌نظران برای حل مشکلات آبی موضوعی مهم و ضروری است. تغییر شرایط آب‌وهوایی در کشور موقعیتی را به‌وجود آورده که احتمال بدتر شدن اوضاع نیز وجود دارد.

این کارشناس ارشد منابع آبی، تراکم شدید جمعیتی همراه با بارگذاری‌های سنگین و متمرکز را یکی از عوامل اصلی بحران آب در کشور دانست و گفت: این ویژگی می‌تواند زمینه فروپاشی را فراهم کند. یک تکانه کم‌آبی حتی در مقیاس ۳۰ تا ۵۰ درصد از نیاز آبی یک کلانشهر که امکان جبران و مدیریت آن فراهم نشود، زمینه یک بی‌نظمی فراگیر اجتماعی را فراهم می‌کند که می‌تواند بسیار خطرناک و غیرقابل‌کنترل‌ باشد.

مختاری با بیان اینکه وضعیت تهران، مشهد، اصفهان و کرمان در حوزه آب پرریسک است، اظهار کرد: از یک‌ سو صنایع آب‌بر از جمله نیروگاه، پتروشیمی، فولاد و سیمان در جغرافیای فلات مرکزی که با کمیابی منابع آب روبه‌روست، مستقر شده و آبخوان‌ها را خالی می‌کنند و از سوی دیگر عمده فرآورده‌های این صنایع برای دو بخش مصرفی یعنی مسکن و خودرو به‌کار گرفته می‌شوند که یک گرداب سنگین مصرف را پدید آورده‌اند. وی با بیان اینکه دغدغه برای سال ۱۴۰۱ این است که امسال تاکنون سال پربارشی نبوده و نباید کار به جایی برسد که در شهرهای بزرگ برای ۳۰ تا ۴۰ درصد جمعیت به سمت جیره‌بندی برویم یا حتی ممکن است جیره‌بندی نیز در این شهرها پاسخگو نباشد، اظهار کرد: براساس پیش‌بینی صورت گرفته، ممکن است در پاییز حتی جیره‌بندی نیز پاسخگوی ۳۰ درصد جمعیت تهران نباشد.

این کارشناس با تاکید بر اینکه باید برای کلانشهرها راهکارهای کاهش مصرف آب شهری مندرج در قانون توسعه و بهینه‌سازی مصرف آب که حدود ۵ سال است متوقف مانده را اجرایی کنیم، گفت: نباید تنها این نگاه وجود داشته باشد که سرانه آب را افزایش دهیم، درآمد شرکت آب و فاضلاب افزایش پیدا کند و بعد از آن به‌دنبال پروژه‌های شیرین‌سازی و انتقال آب برویم.

مختاری افزود: این نگاه باید تغییر کند. ما دو نگاه مدیریتی داریم؛ مدیریت عرضه و تقاضا. طی سال‌های اخیر کارشناسان اعلام کرده‌اند باید به سمت مدیریت تقاضا پیش برویم و با کاهش مصرف و افزایش بهره‌وری آب شرایط را در بخش‌های اقتصادی، خدمات و صنعت مدیریت کنیم.

به‌گفته وی، باید وزن مصرف آب در بخش کشاورزی را کاهش دهیم. خیلی از محصولات را می‌توانیم کشت نکنیم؛ باید به سمت مدیریت تقاضا پیش برویم و تغییراتی را در این حوزه باتوجه به گسترده شده دامنه بحران آب ایجاد کنیم.

سخن پایانی

بحران آب در ایران موضوع امروز و دیروز نیست. باید حل این مهم در دستور کار تمام سازمان‌های ذی‌ربط قرار بگیرد تا در آینده شاهد وقایع جبران‌ناپذیر نباشیم. هشدار بحران آب باید خیلی رساتر از آنچه تاکنون اعلام شده به گوش همگان برسد و دولت نیز راهکارهای عملی، کارشناسی و فوری را برای حل این چالش بزرگ کشور در نظر بگیرد.