صنایع تبدیلی کاغذ؛ فرصت‌ها و محدودیت‌ها
کاغذ و مقوا، منبعی ارزشمند که بخش عمده آن در ایران از طریق واردات تامین می‌شود، نه‌تنها فشار زیادی بر منابع‌طبیعی وارد می‌کند، بلکه به‌دلیل ضعف در تفکیک از مبدأ و فناوری‌های قدیمی صنایع بازیافت، نیمی از آن به چرخه بازنمی‌گردد. بررسی‌ها نشان می‌دهد، بازار ضایعات و صنایع تبدیلی کاغذ در حال رشد است، اما بدون ارتقای فرآیندها، به‌ویژه تفکیک سازمان‌یافته در مدارس، ادارات و مراکز تولید و نوسازی تجهیزات، بهره‌وری و کیفیت محصولات بازیافتی همچنان محدود خواهد بود. صمت در همین زمینه با نادعلی علوی بختیاروند، عضو هیات‌علمی دانشگاه شهید بهشتی گفت‌وگویی داشته که در ادامه می‌خوانید.
درحال‌حاضر وضعیت صنعت بازیافت کاغذ در ایران چگونه است؟ چه میزان از محصولات درختی برای این صنعت استفاده می‌شود و سهم واردات چقدر است؟
در بحث تامین کاغذ، بخش عمده خوراک کاغذ ما به شکل خمیر وارد می‌شود و تولید داخلی تنها بخش محدودی از نیاز بازار را پوشش می‌دهد. آنچه در پسماندهای شهری به‌عنوان خروجی مشاهده می‌کنیم، نشان می‌دهد که حدود ۶ تا ۸ درصد پسماند روزانه را کاغذ و مقوا تشکیل می‌دهد. از این میزان، تقریبا ۴۰ تا ۵۰ درصد آن قابلیت بازیافت دارد. نکته مهم این است که بخش زیادی از کاغذ و مقوای بازیافتی، به‌دلیل نبود تفکیک در مبدأ یا استفاده از مواد سلولزی برای مصارف بهداشتی، قابلیت بازیافت خود را از دست می‌دهد. به‌همین‌دلیل می‌توان گفت که حداقل نیمی از پسماند کاغذ و مقوا در کشور قابل‌بازیافت است و این منبع ارزشمند می‌تواند نقش موثری در کاهش فشار بر منابع طبیعی ایفا کند.
روند بازیافت کاغذ و مقوا در کشور طی دهه‌های گذشته متفاوت بوده است. در سال‌های اولیه تولید گسترده کاغذ در صنایع چاپ، توجه چندانی به بازیافت نمی‌شد. در دهه ۷۰، بسیاری از کاغذها و مقواها جزو اقلام ضایعاتی محسوب می‌شدند و تنها توسط زباله‌گردها یا انبارداران جمع‌آوری می‌شدند، بدون آنکه جریان سازمان‌یافته‌ای برای بازیافت وجود داشته باشد. اما در سال‌های اخیر، درصد بالایی از مقواها در محل تولید و جریان جمع‌آوری پسماند، جدا شده و فرآیند بازیافت آنها با کیفیت بالاتری انجام می‌شود.
درباره کاغذ نیز، روندی افزایشی مشاهده می‌شود. با حذف سوبسید و افزایش اقتصادی بودن بازیافت، تعداد واحدهای بازیافت کاغذ و مقوا در طول ۱۰ تا ۱۵ سال گذشته به‌طور قابل‌توجهی افزایش یافته است. این رشد نشان می‌دهد که بازار ضایعات کاغذ و صنایع تبدیلی مرتبط در حال توسعه است و پیش‌بینی می‌شود که روند رو به رشد آن در آینده ادامه یابد. در حال حاضر، در هر استان، به‌ویژه استان‌های بزرگ، غیرممکن است که حداقل یک یا دو واحد بازیافت کاغذ و مقوا وجود نداشته باشد. برخی از این واحدها حتی در مقیاس بزرگ فعالیت می‌کنند و ظرفیت بالایی برای جذب پسماند دارند.
علاوه بر این، صنایع کاغذی نیز بخشی از خوراک خود را از ضایعات تامین می‌کنند، بنابراین نقش بازیافت در تامین مواد اولیه بسیار برجسته است. با این حال، همچنان چالش‌هایی در زمینه تفکیک و کیفیت محصولات خروجی وجود دارد. بخش عمده تفکیک از مبدأ توسط فعالان غیررسمی مانند زباله‌گردها انجام می‌شود و فعالیت سازمان‌یافته در سطح شهرها یا صنایع تجاری محدود است، در حالی که ظرفیت بسیار بالایی برای توسعه تفکیک سازمان‌یافته وجود دارد.
به‌عنوان مثال، بسیاری از ادارات و موسسات شهری می‌توانند تفکیک کاغذ را به‌راحتی انجام دهند، اما درصد کمی از آنها این کار را انجام می‌دهند. در شهر تهران، باوجود تعداد بسیار زیاد مراکز اداری، تنها بخش محدودی به‌صورت‌مقطعی اقدام به تفکیک کاغذ می‌کنند. این در حالی است که کاغذ اداری منبعی ارزشمند است و از دست دادن آن، باعث کاهش ظرفیت بازیافت و افزایش هزینه‌های فرآیند می‌شود.
تفکیک پسماند کاغذ از مبدأ چه تاثیری بر کیفیت بازیافت و هزینه‌های جمع‌آوری دارد؟
اگر کاغذها از مبدأ تفکیک نشوند، با سایر پسماندها مخلوط شده، رطوبت و آلودگی پیدا می‌کنند و مراحل بعدی بازیافت، دشوار و پرهزینه خواهد شد. تفکیک صحیح از ابتدا می‌تواند به بهبود کیفیت محصول نهایی و کاهش هزینه‌های جمع‌آوری کمک کند و جریان بازیافت را به شکل موثرتری مدیریت کند.
بنابراین، پسماند کاغذی یک منبع استراتژیک است که می‌تواند هم به کاهش فشار بر منابع‌طبیعی کمک کند و هم هزینه‌های اقتصادی و محیط‌زیستی را کاهش دهد، اما تنها در صورتی که تفکیک از مبدأ و فرآیند بازیافت به شکل سازمان‌یافته و باکیفیت انجام شود. توجه به این موضوع و ارتقای فرهنگ تفکیک پسماند می‌تواند صنعت بازیافت کاغذ و مقوا را به جایگاه بهتری در کشور برساند و چرخه تولید مجدد را موثرتر کند.
همین مسئله در مدارس نیز کمتر موردتوجه قرار می‌گیرد. در سطح مدارس کشور، تفکیک کاغذ و مقوا تقریبا انجام نمی‌شود، در حالی که این محیط‌ها می‌توانند نقش موثری در ایجاد فرهنگ بازیافت و حفاظت از منابع داشته باشند. آموزش دانش‌آموزان و ایجاد عادت تفکیک پسماند از سنین پایین می‌تواند تاثیر قابل‌توجهی در افزایش میزان بازیافت در آینده داشته باشد، اما در حال حاضر، این فرصت به شکل کامل مورداستفاده قرار نمی‌گیرد.
تفکیک پسماند از مبدأ همچنان یکی از چالش‌های اصلی ماست. ضعف در این بخش، به‌ویژه در حوزه مقوا، تاثیر قابل‌توجهی بر کیفیت بازیافت و بهبود محصول نهایی دارد. اگر پسماندهای کاغذی سبک از جریان اصلی جدا شوند، علاوه بر افزایش کیفیت بازیافت، هزینه‌های جمع‌آوری نیز به‌طورچشمگیری کاهش می‌یابد. بنابراین، این بخش هنوز جای کار فراوانی دارد و نیازمند فرهنگ‌سازی و سازمان‌دهی منظم برای جمع‌آوری و تفکیک است.
چه مشکلات و محدودیت‌هایی در صنایع تبدیلی کاغذ وجود دارد؟
در صنایع تبدیلی نیز با چالش‌هایی روبه‌رو هستیم که کیفیت خروجی را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. روش‌های فعلی نسبتا قدیمی است. در این فرآیندها، ابتدا مرحله‌ای اولیه در محل تولید انجام می‌شود، سپس مرحله خرد کردن، خمیرسازی، پاکسازی، رولینگ و در نهایت بسته‌بندی انجام می‌شود. باوجود اینکه این فرآیندها انجام می‌شود، تجهیزات و روش‌ها به‌روز نیست و کیفیت محصول، به‌ویژه در مقایسه با محصولات اصل، کاهش دارد. این مسئله به‌ویژه برای صنایعی مانند صنایع غذایی که استانداردهای بهداشتی اهمیت بیشتری دارند، چالشی جدی محسوب می‌شود.
کیفیت محصولات بازیافتی یکی از دغدغه‌های اصلی ما است. هرچند بازار و پویایی این بخش، نشان از کارآمدی آن دارد، اما اول و آخر زنجیره، هنوز ضعف‌هایی دارد. میانه زنجیره نیز نیازمند ارتقا و بهبود محسوس است تا محصول نهایی با کیفیت قابل‌قبول و استانداردهای بین‌المللی تولید شود. بدون ارتقای فناوری و بهبود فرآیندها، محصول بازیافتی نمی‌تواند جایگزین مناسبی برای محصولات اولیه با کیفیت بالا باشد.
به تاثیر آزادسازی نرخ کاغذ بر بازیافت این حوزه اشاره کردید. در این‌باره بیشتر توضیح دهید.
در این سال‌ها با حذف سوبسید، نرخ کاغذ آزاد شد و این موضوع سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در صنعت بازیافت را به‌صرفه کرد. اکنون با قیمت‌های آزاد و رقابتی، تولیدکنندگان انگیزه دارند که در این بخش فعالیت کنند، محصول تولیدی به‌راحتی فروخته می‌شود و تقاضای بازار برای آن وجود دارد. این تغییر وضعیت نشان می‌دهد که بازار توانایی جذب و پردازش پسماند کاغذ و مقوا را دارد و سرمایه‌گذاری در این بخش می‌تواند سودآور باشد.
پیش از این، سوبسید بالا باعث شده بود تا نرخ کاغذ در دست مصرف‌کننده بسیار پایین باشد و هزینه بازیافت در مقایسه با نرخ فروش اقتصادی نبود. به‌همین‌دلیل، انگیزه کمتری برای جمع‌آوری و بازیافت کاغذ و مقوا وجود داشت و میزان بازیافت محدود بود. اکنون با تغییر شرایط بازار و آزاد شدن قیمت‌ها، این معضل تا حد زیادی برطرف شده و جریان بازیافت شتاب بیشتری گرفته است.
به این نکته نیز اشاره کنم که در مطالعاتی که داشته‌ایم، نشان داده شده است که در شهر اراک، مقوا در جریان خروجی در سیستم دفن و استفاده از تاسیسات پردازش بسیار پایین بوده است؛ تقریبا نیم تا یک درصد. دلیل اصلی این موضوع، ظرفیت و کشش بازار است؛ وقتی بازار توان جذب و پردازش پسماند را دارد، کاغذ و مقوا به‌راحتی جدا شده و وارد چرخه بازیافت می‌شود. این نشان می‌دهد که بازار، نقش تعیین‌کننده‌ای در جریان بازیافت دارد و بدون تقاضای کافی، بسیاری از پسماندها به دفن یا سوختن محدود می‌شوند.
پارامترهای اقتصادی مثل تحریم چه تاثیری بر موضوع بازیافت پسماند کاغذ داشته است؟
تحریم‌ها و تورم نیز تاثیر مستقیمی بر فناوری و نوسازی صنایع بازیافت داشته‌اند. نوسازی صنعتی، به‌ویژه در بخش بازیافت کاغذ، به‌دلیل محدودیت در واردات تکنولوژی و فشارهای اقتصادی، تا حد زیادی انجام نشده است. این مسئله در بلندمدت می‌تواند یک چالش جدی برای کیفیت و بهره‌وری صنایع بازیافت ایجاد کند. چالش اصلی فعلی، کیفیت محصولات بازیافتی است؛ هرچه تکنولوژی پیشرفته‌تر و فرآیندها دقیق‌تر باشد، موفقیت در تولید محصول نهایی افزایش می‌یابد و امکان رقابت با محصولات اولیه بهتر فراهم می‌شود.
اکنون بیشتر واحدهای بازیافت در مقیاس نسبتا کوچک فعالیت می‌کنند و ظرفیت تولید روزانه آنها معمولا بین ۵ تا ۲۰ تن است. واحدهای بزرگ محدود هستند و تنها بخشی از نیاز بازار را پوشش می‌دهند. تجهیزات مورداستفاده عمدتا تولید داخل و بومی‌سازی شده‌اند و فناوری‌های پیشرفته هنوز وارد کشور نشده است. برخی از فناوری‌های موجود نیز در مراحل اولیه و آزمایشی هستند. با این حال، حتی تکنولوژی‌های استاندارد و روتین موجود، بهبودهایی در کنترل کیفیت ورودی، راهبری فرآیند و کیفیت محصول خروجی ایجاد کرده‌اند و عملکرد قابل‌توجهی دارند.
در کشورهای دیگر، خطوط تولید هوشمندتر هستند و با هزینه کمتر، کیفیت بالاتری ارائه می‌دهند. ماشین‌آلات و تجهیزات موجود در ایران عمدتا در نسل دوم یا سوم قرار دارند و از نظر هوشمندی و کیفیت، کافی نیستند. با اینکه این تجهیزات توانسته‌اند فرآیند بازیافت را در حال حاضر راه بیندازند، در بلندمدت، نیاز به نوسازی و ارتقای تجهیزات برای دستیابی به کیفیت و بهره‌وری مطلوب ضروری است.
به‌طورکلی، ظرفیت محدود، تجهیزات قدیمی و فقدان فناوری پیشرفته از جمله موانع اصلی توسعه بازیافت کاغذ در ایران هستند. برای ارتقای این صنعت، توجه به نوسازی ماشین‌آلات، استفاده از فناوری‌های مدرن و افزایش ظرفیت واحدهای بزرگ ضروری است. همزمان، نیاز به توسعه بازار و ایجاد انگیزه برای جمع‌آوری پسماند از مبدأ اهمیت دارد، زیرا تنها با جریان منظم و سازمان‌یافته پسماند، کیفیت و بهره‌وری بازیافت می‌تواند به سطح مطلوب برسد.
باتوجه به شرایط فعلی، سرمایه‌گذاری در نوسازی تجهیزات و ارتقای فناوری، همراه با توسعه بازار و فرهنگ جمع‌آوری پسماند، می‌تواند مسیر صنعت بازیافت کاغذ را به‌سوی پایداری و کارآمدی بیشتر هدایت کند و ضمن کاهش فشار بر منابع‌طبیعی، کیفیت محصولات بازیافتی را نیز ارتقا دهد.
سخن پایانی
بازیافت کاغذ و مقوا در ایران ظرفیت بزرگی برای کاهش فشار بر منابع طبیعی و صرفه‌جویی اقتصادی دارد، اما بهره‌وری واقعی تنها با تفکیک سازمان‌یافته از مبدأ، آموزش و فرهنگ‌سازی در مدارس و ادارات و ارتقای فناوری صنایع تبدیلی به‌دست می‌آید. اگر این زنجیره به‌درستی تکمیل شود، نه‌تنها کیفیت محصولات بازیافتی ارتقا می‌یابد، بلکه چرخه تولید مجدد کارآمدتر و پایدارتر خواهد شد و صنعت بازیافت می‌تواند به نقش مهم خود در حفاظت از محیط‌زیست و توسعه پایدار کشور عمل کند.
