ترامپ اعلام کرد، برجام یک توافق بد است و منافع ایالات‌متحده را تامین نمی‌کند. وی به‌طورخاص به محدودیت‌های برنامه هسته‌ای ایران در برجام اعتراض داشت و آن را ناکافی برای جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای دانست.

خروج امریکا از برجام به معنی بازگشت تحریم‌های اقتصادی این کشور علیه ایران بود که پیش از آن در چارچوب توافق هسته‌ای برداشته شده بودند. دولت ترامپ در قالب سیاست فشار حداکثری تلاش کرد، با اعمال شدیدترین تحریم‌ها علیه ایران، اقتصاد این کشور را تحت‌فشار قرار دهد و آن را وادار به تغییر سیاست‌های خود کند. پس از خروج امریکا از برجام و اعمال تحریم‌ها، ایران تلاش کرد تا با استفاده از کانال‌های دیپلماتیک و اقتصادی فشارهای خارجی را کاهش دهد و به‌طورمکرر اعلام کرد، حاضر به بازگشت به میز مذاکره است، اما تا زمانی که تحریم‌ها برداشته نشوند، به توافق‌های جدید تمایلی ندارد. از سوی دیگر، برخی کشورهای اروپایی همچنان به حفظ توافق هسته‌ای پایبند بودند و تلاش کردند راه‌هایی برای دور زدن تحریم‌ها و ادامه روابط تجاری با ایران پیدا کنند.

ترامپ و تحریم ایران

ترامپ در یکی از کلیدی‌ترین تصمیمات خود در سیاست خارجی، در مه ۲۰۱۸ (۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷) امریکا را به‌طور یک‌جانبه از توافق هسته‌ای ایران (برجام) خارج کرد. او برجام را توافقی ناکارآمد و بدون صلح و آرامش خواند و مدعی شد که این توافق، ایران را به دستیابی به سلاح هسته‌ای نزدیک‌تر می‌کند. از دیدگاه ایران، این اقدام به‌منزله نقض صریح تعهدات بین‌المللی امریکا بود و نشان از بی‌اعتباری این کشور در پایبندی به توافقات چندجانبه داشت. خروج از برجام به‌شدت از سوی جامعه بین‌المللی، به‌ویژه کشورهای اروپایی که همچنان در توافق باقی ماندند، محکوم شد. بازگشت تحریم‌ها پس از خروج امریکا از برجام، ایران را تحت‌فشار اقتصادی قرار داد و به بحران‌های اقتصادی دامن زد. ترامپ یک روز پس از خارج کردن این کشور از برجام، بار دیگر جمهوری اسلامی ایران را تهدید کرد و گفت، ایران یا باید مذاکره کند یا اتفاق دیگری خواهد افتاد.

وی همچنین اظهار کرد: «من به ایران توصیه می‌کنم برنامه هسته‌ای‌اش را از سر نگیرد. من به آنها قویا توصیه می‌کنم. اگر دست به چنین کاری بزنند با عواقب جدی روبه‌رو می‌شوند.»

پس از خروج از برجام، ترامپ استراتژی «فشار حداکثری» را آغاز کرد که مجموعه‌ای از تحریم‌های اقتصادی گسترده را علیه ایران در برمی‌گرفت. هدف از این تحریم‌ها که به‌ویژه بر صادرات نفت، صنایع بانکی و تجاری ایران تمرکز داشت، افزودن محدودیت‌های بیشتر بر برنامه هسته‌ای ایران و گسترش دامنه توافق برای پوشش موشک‌های بالستیک ایران و محدودسازی نفوذ کشور در خاورمیانه بود. این تحریم‌ها اقتصاد کشور را به‌شدت تحت فشار قرار داد، هرچند برخی تحلیلگران معتقد بودند، این کمپین نتوانست فعالیت‌های منطقه‌ای ایران را تغییر دهد یا با نفوذ نیابتی ایران در منطقه مقابله و برنامه‌های هسته‌ای و موشکی آن را کند کند. از طرفی، رابرت مالی، نماینده ویژه امریکا در امور ایران طی جلسه استماعی که در سنای امریکا درباره مذاکرات هسته‌ای ایران در سال ۱۴۰۱ برگزار شد، اعتراف کرد، سیاست فشار حداکثری ترامپ منجر به محدودیت‌های طولانی و قوی بر برنامه هسته‌ای ایران نشد. وی افزود: ما تلاش می‌کنیم به توافق بازگردیم، زیرا این به‌نفع ماست، اما اگر ایران سقف خواسته‌های خود را بالا ببرد، آن را رد خواهیم کرد و به توافق نخواهیم رسید.

درد تجارت ایران ترامپ نیست

محمدرضا مودودی، کارشناس تجارت در رابطه با تاثیر ورود ترامپ به کاخ سفید بر تجارت ایران به صمت گفت: اگر قرار باشد که ترامپ با همان رویکرد دوره اول خود آغاز به کار کند، بی‌شک شرایط ایران به‌خوبی پیش نخواهد رفت. این عدم‌بهبود شرایط ایران نیز ناشی از این نیست که ترامپ قدرتمندتر از دوره اول خود خواهد بود و تحریم‌های شدیدتری را اعمال خواهد کرد، بلکه به این دلیل است که کشور اراده قوی در سیاست‌ها و تقویت اقتصاد برای مبارزه با تحریم در سال‌های پایانی دهه ۹۰ و آغازین دهه ۱۴۰۰ نداشته است.

وی با تاکید بر اینکه ریشه اصلی مشکلات تجاری داخلی است، افزود: تجارت خارجی دچار روزمرگی شده و سیاست‌گذاری‌های کلانی که براساس دورنما و چشم‌انداز آینده باید انجام شود، وجود ندارد. البته سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ وجود دارد که در حال‌ حاضر فاصله بسیار زیادی با اهداف تعیین‌شده در آن داریم. به‌نظر می‌رسد تا ۱۰ سال آینده نیز شاهد تحول خاصی در تولیدات برای بازارهای هدف نباشیم؛ مگر آنکه دولت جدید، برنامه‌ریزی منظمی برای تنوع بازارها و تولیدات صادراتی داشته باشد. متاسفانه همان روزمرگی‌های همیشگی را همچنان ادامه می‌دهیم و به‌جای توسعه زیرساخت‌ها، شاهد این موضوع هستیم که با ناترازی‌های موجود بیشتر شده و به‌مرور زمان در بخش‌های مختلف انرژی، بانکی و بودجه‌های صنعتی و حتی تجاری شاهد ناترازی هستیم. متاسفانه در همه موارد مسیری متفاوت از دنیا را طی کردیم و نگران نبودیم که شاید ترامپ بازگردد، در نتیجه بهبود روابط تجاری ما خیلی امیدوارکننده نیست و نخواهد بود.

مودودی با بیان مشکلات داخلی تجارت ایران اظهار کرد: ما در ۳ سطح دارای مشکلات اساسی هستیم که بخش مهم تجارت خارجی ایران به آن مبتلا است. در سطح بین‌الملل متاسفانه روابط ما بسیار محدود و پرتنش است که حال افزایش تنش در منطقه نیز به آن اضافه شده که هر یک از اینها ضربه‌ای محکم برای تجارت خارجی و مانعی برای تحقق برنامه‌های صادراتی و تجاری شده است. به‌همین‌دلیل تنش‌زدایی بین‌المللی که امروزه در حوزه سیاسی مطرح است، از جمله مسائل مهمی است که در صورت عدم‌تحقق آن بسیار بعید است که روابط خود را در بازارهای هدف خارجی گسترش دهیم. از سوی دیگر، مشکلات پولی و بانکی که بارها مورد اعتراض بخش فعال اقتصادی بوده نیز، مطرح است. سال‌هاست که ایران به شیوه‌هایی غیر از روش‌هایی که در دنیا رایج است و با هزینه بالاتر به تجارت می‌پردازد و تجار پول را از طریق کانال‌های غیرشفاف جابه‌جا می‌کنند که این موضوع سبب افزایش هزینه مبادلات و ریسک تجارت خواهد شد. همچنین در سطح داخلی نیز مشکلاتی بیش از خارج وجود دارد. برخی از این مشکلات شامل سیاست‌گذاری‌های داخلی، سیاست‌های ارزی غالب بر سیاست‌های تجاری که معمولا از سوی بانک مرکزی بدون نگاه به بحث توسعه تجارت مطرح می‌شود و نبود فرماندهی واحد که منجر به اتخاذ تصمیمات جداگانه هر دستگاه و وزارتخانه برای تجارت خارجی می‌شود، از مشکلات اساسی داخلی است.

تنش منطقه

این کارشناس تجاری بااشاره به تاثیر ناآرامی‌های منطقه بر روابط تجاری ایران و راهکاری برای بهبود شرایط گفت: ایجاد اعتماد و گسترش ارتباطات مبتنی بر تنش‌زدایی پیش‌نیاز تجارت است. هر اندازه که شرایط تنش‌زا و مبتنی بر روابط خصمانه باشد، بی‌شک تجارت آسیب خواهد دید و از حجم و ارزش تجارت با کشورهای هدف کاسته خواهد شد.

به‌همین‌نسبت هر اندازه‌ای که در مناقشات منطقه‌ای و بین‌المللی به‌ویژه در حوزه خاورمیانه احساس شود که ایران نقش مداخله و سهم‌جویی در روابط پرتنش دارد، به‌شدت تجارت خارجی آسیب خواهد دید؛ این آسیب ممکن است پایدار و ماندگار باشد، چراکه با از دست دادن بازارهای هدف، رقبا جای ایران را می‌گیرند و بازپس‌گیری این جایگاه‌ها بسیار سخت است.

وی با انتقاد از مدیریت غلط و تصمیمات بدون کارشناسی اظهار کرد: روزمرگی تجارت و نگاه سیاسی غالب که متاسفانه به‌دنبال افراد حرفه‌ای در این بخش نبودیم که در برابر این تکانه‌های سیاسی بین‌المللی مقاومت کنند و در مقابل بیشتر دنبال این بودیم که فقط جناح‌های سیاسی خود را سرکار آوریم،بنابراین مدیریت‌های سیاسی را جایگزین مدیریت‌های اقتصادی کردیم.

همچنین متاسفانه از سرمایه‌گذاری خارجی که بگذریم حتی قادر به این نبودیم که بخش سرمایه‌گذار داخلی را تقویت کنیم. متاسفانه بیشترین سرمایه‌ها و منابع اعم از منابع مالی و نرم‌افزاری ما از ایران خارج شدند و تقریبا امروز با یک کمبود شدید در حوزه سرمایه‌گذاری و نخبگی مواجهیم، یعنی به‌عبارتی این ناترازی را بیش از هر چیزی قبل از اینکه به انرژی یا بحث یا مسائل تجاری ربط بدهیم، به‌نظر من ناترازی بزرگ‌تر در حوزه مدیریت انجام گرفته است.

اراده‌ای نیست

این کارشناس تجاری با تاکید بر وضعیت بد اقتصادی اظهار کرد: در نتیجه موارد یادشده، شاهد این موضوع هستیم که با چنین اتفاقاتی در امریکا ارزش ریال نابود شده و به‌شدت افت کرده و نیاز است تا دوباره کلی هزینه صرف شود. این موضوع حاکی از این است که پایه و مبنای اقتصاد ما بسیار ضعیف و آسیب‌پذیر است و به‌نظر نمی‌رسد که هیچ اراده‌ای در حل این مشکلات وجود داشته باشد.

سخن پایانی

سیاست‌های ترامپ در قبال ایران به‌ویژه اعمال تحریم‌های اقتصادی گسترده، تاثیرات عمیقی بر اقتصاد گذاشت. کاهش درآمدهای نفتی، تورم شدید و مشکلات اقتصادی از پیامدهای این تحریم‌ها است.

اما در نهایت تجارت ایران چالش‌های بسیاری دارد که به‌گفته کارشناسان داخلی بوده و تغییر رئیس‌جمهوری امریکا دردی از دردهای آن دوا نمی‌کند. امیدواریم دولت چهاردهم با عزم جدی مسیر تجارت ایران را هموار سازد و بهبود روابط بین‌الملل را منجر شود.

بی‌شک در دوره جدید نیز همچنان که از اخبار غیررسمی انتصاب‌های ترامپ برمی‌آید، او رئوس همین سیاست سابق را در پیش خواهد گرفت، بازی ترامپ معلوم است، حال باید منتظر ماند و دید سیاست ایران در قبال رئیس‌جمهوری نامتعارف امریکا چه خواهد بود؟