چالش‌ها و آینده عرضه خودرو در بورس

عرضه خودرو در بورس کالا به یکی از موضوعات مهم و پرچالش در صنعت خودرو ایران بدل شده است. این فرآیند به‌ویژه پس از ممنوعیت واردات خودرو در سال ۱۳۹۷ و تلاش‌های مکرر برای ساماندهی بازار خودرو، به‌عنوان یک راهکار برای کاهش رانت و افزایش شفافیت مطرح شد. در اردیبهشت ۱۴۰۱، با حذف موانع قانونی، نخستین‌بار خودرو «وانت کارا» از گروه بهمن موتور در بورس کالا عرضه شد. این اقدام به چندین سال بحث و بررسی درباره نحوه عرضه خودروها صورت گرفت. پیش از آن، عرضه خودرو در بورس به‌دلیل نبود زیرساخت‌های لازم و عدم‌توافق بین نهادهای دولتی و خودروسازان به مرحله اجرا نرسیده بود. با این حال، پس از آغاز عرضه، استقبال قابل‌توجهی از سوی خریداران صورت گرفت و این روند به‌تدریج شامل انواع خودروهای سواری و تجاری شد. در ادامه، با توجه به مشکلات موجود در بازار خودرو و افزایش قیمت‌ها، دولت تصمیم به ادامه عرضه خودروهای وارداتی در بورس کالا گرفت. اما با گذشت زمان و تغییرات قانونی، در بهمن ۱۴۰۱، معاون اول رئیس‌جمهور اعلام کرد که عبارت «خودروهای وارداتی صرفا در بورس کالا عرضه می‌شوند» از آیین‌نامه حذف شده است. این تغییر نشان‌دهنده عدم اطمینان نسبت به کارآیی بورس کالا به‌عنوان تنها بستر عرضه خودروهای خارجی بود.

با وجود تلاش‌ها برای ایجاد یک بازار شفاف و رقابتی، چالش‌های زیادی همچنان بر سر راه عرضه خودرو در بورس وجود دارد. یکی از مشکلات اصلی، عدم‌تعادل بین عرضه و تقاضاست که منجر به افزایش قیمت‌ها می‌شود. همچنین محدودیت‌هایی برای خریداران وجود دارد که شامل سن قانونی، عدم‌خرید خودرو در سال‌های اخیر و محدودیت ثبت سفارش برای هر کد ملی می‌شود. درحال‌حاضر، با توجه به شرایط اقتصادی و نیاز بازار، انتظار می‌رود دولت با اتخاذ تدابیر مناسب، زمینه را برای عرضه بیشتر خودروها فراهم کند. همچنین نیاز است که سازکارهای لازم برای جلوگیری از رانت و فساد در فرآیند عرضه ایجاد شود تا خریداران بتوانند با اطمینان بیشتری از بورس کالا خرید کنند. به‌طورکلی، تاریخچه عرضه خودرو در بورس کالا نشان‌دهنده تلاش‌های مستمر برای ساماندهی بازار خودرو و ایجاد شفافیت است، اما موفقیت این طرح وابسته به مدیریت درست و پاسخگویی به نیازهای واقعی بازار خواهد بود. در این میان، برخی کارشناسان هم به‌طور کلی بر عرضه خودرو در بورس کالا خط بطلان می‌کشند و معتقدند این راهکار در هیچ‌کجای دنیا تجربه نشده و انتظار دارند سیاست‌گذار براساس علم اقتصاد و در یک چارچوب منطقی به این موضوع ورود کند و تصمیمات نهایی اخذ شود.

عرضه خودرو در بورس راهکاری موقتی است

ابراهیم شجاعت، کارشناس حوزه خودرو درباره مزایا و معایب عرضه خودرو در بورس کالا به  اظهار کرد: بحث عرضه خودرو در بورس کالا هر از گاهی به‌عنوان یک راهکار برای ساماندهی بازار خودرو و افزایش شفافیت مطرح می‌شود. درباره عرضه خودرو در بورس کالا دو موضوع مهم مطرح است. یک موضوع به جایگاه نهادهایی برمی‌گردد که درخواست اجرای این راهکار را دارند. موضوع دوم هم شامل مزایا و تاثیرگذاری عرضه خودرو در بورس است. درباره موضوع نخست، واقعیت این است که درحال‌حاضر وزارت اقتصاد و سازمان بورس بیشتر بر عرضه خودرو در بورس تاکید دارند. از سویی ما با بازار انحصاری خودرو روبه‌رو هستیم که از سوی شورای رقابت قیمت‌گذاری آن انجام می‌شود و بر این اساس، تنها شورای رقابت است که می‌تواند دستورالعمل عرضه خودرو در بورس را صادر و اجرا کند و نهادهای دیگر فقط پیشنهاددهنده هستند و نقش اجرایی در این فرآیند ندارند. اینکه سازمان بورس از عرضه خودرو در بورس کالا استقبال می‌کند، ضمانت اجرایی نداشته و براساس منافعی است که با انجام معاملات خودرویی، بورس از آن منتفع خواهد شد. اگرچه این موضوع به‌نوعی فشاری است که از سوی نهادهای دیگر به شورای رقابت وارد می‌شود تا درباره عرضه خودرو در بورس کالا اقدام کند، اما شکل اجرایی ندارد؛ بنابراین تصمیم‌گیرنده نهایی درباره نحوه عرضه و قیمت‌گذاری خودرو وزارت صمت و شورای رقابت است.

موفقیت‌آمیز است، به شرطها و شروطها

 شجاعت در ادامه به اجرایی شدن عرضه خودرو در بورس اشاره کرد و گفت: در صورت عرضه خودرو در بورس یکی از مواردی که باید موردتوجه قرار گیرد قراردادهای پیش‌فروش خودروسازان است که تا چند ماه یا حتی تا سال آینده باید ایفای تعهد شود. پس نخست باید این تعهدات انجام شود و اگر قرار است عرضه خودرو به‌طورجدی در بورس انجام شود، اجرای آن بعد از ایفای این تعهدات باشد. موضوع بعدی به سازکار بورس برمی‌گردد و اگر تمام خودروهایی که به بازار عرضه می‌شود در بورس معامله نشود این راهکار چندان نمی‌تواند به نتیجه قابل‌قبول و خوبی برسد. بر این اساس، اگر تمام عرضه‌ها در بورس انجام شود می‌توان گفت این نحوه عرضه موفقیت‌آمیز، کارآمدتر و به نسبت شفافی خواهد بود.

کارشناس صنعت خودرو ادامه داد: در این میان خودروسازان با توجه به اینکه اهرم عرضه خودرو را در دست دارند می‌توانند روند معاملات بورس را تحت‌الشعاع قرار داده و به نفع خودشان تغییر دهند. اگر خودروساز براساس برنامه سالانه‌ای که برای تولید و فروش ارائه می‌دهد، عمل نکند، در نهایت شاهد ناکارآمدی عرضه خودرو در بورس خواهیم بود و آنچه اتفاق خواهد افتاد به ضرر بازار خودرو و ذی‌نفعان آن خواهد بود. در این بخش خودروسازان باید به تولید و عرضه منظم و در تعداد مشخصی خودرو در یک دوره معین متعهد شوند. در این صورت عرضه خودرو در بورس می‌تواند به تنظیم‌گری در بازار خودرو کمک کرده و شفافیت و رقابت‌پذیری ایجاد کند. با این روند در ادامه کم‌کم بحث دو نرخی بودن خودرو برطرف شده و زیان انباشته خودروساز تا حدی جبران خواهد شد. این روند با دسترسی راحت‌تر و نرخ منطقی‌تر در نهایت به سود مصرف‌کننده نهایی خواهد بود.

وی در ادامه به کاهش فاصله نرخ بازار و کارخانه در بیشتر خودروهای تولید و مونتاژ داخل اشاره کرد و افزود: کاهش فاصله قیمتی محصولات سایپا در بسیاری از خودروها را شاهد هستیم. البته این فاصله قیمتی برای محصولات ایران خودرو هنوز قابل‌توجه است و ما در محصولات این خودروساز شاهد فاصله قیمتی زیاد خودرو در کارخانه و بازار هستیم که به نظر می‌رسد با بروزرسانی قیمت‌ها تا حدودی این فاصله کاهش پیدا خواهد کرد. با کاهش این فاصله قیمتی شاید در آینده نیازی به عرضه خودرو در بورس نباشد چون عمده دلیل خودروسازان برای عرضه خودرو در این سازکار مربوط به قیمت‌گذاری خودرو و زیان آنهاست. عرضه خودرو در بورس از همان ابتدا که درباره خودرو مطرح شد، بیشتر به‌عنوان یک مرحله‌گذار و موقتی بود تا بتواند در کوتاه‌مدت به بازار و صنعت خودرو کمک کند به شرایط متعادل و مناسبی برسد.

هم به نفع مصرف‌کننده باشد و هم تولیدکننده

شجاعت با تاکید بر اینکه با کاهش قابل‌توجه نرخ خودروها در بازار و کارخانه عرضه خودرو در بورس دیگر مطرح نخواهد بود در پایان گفت: در این صورت عرضه خودرو در بورس و انجام معاملات خودرویی تنها برای بورس مفید خواهد بود. با بروزرسانی قیمت‌ها خودروساز از زیان خارج خواهد شد و دیگر الزامی به عرضه خودرو در بورس کالا نیست. براساس دستورالعمل شورای رقابت بهای خودرو براساس آخرین صورت مالی خودروساز به‌علاوه حداکثر ۱۷ درصد سود تعیین می‌شود. براساس این دستورالعمل خودروساز روی هر محصول سود قابل‌توجهی خواهد برد و بخش زیادی از زیان خودروساز و مشکلات صنعت خودرو در مدت کوتاهی برطرف خواهد شد در نهایت، اگرچه عرضه خودرو در بورس کالا می‌تواند یک راه‌حل موقت برای کنترل قیمت‌ها باشد، اما برای ایجاد تعادل پایدار بین عرضه و تقاضا نیاز به مدیریت درست و اصلاحات اساسی در صنعت خودرو وجود دارد. تصمیم‌گیران باید با توجه به نیازهای واقعی بازار و نظارت دقیق بر فرآیندها، زمینه را برای بهره‌برداری حداکثری از این بستر فراهم کنند و نخست بررسی‌های لازم را انجام دهند و بعد از اطمینان نتایج را اعلام کنند تا هم تولیدکنندگان و هم مصرف‌کنندگان از مزایای آن بهره‌مند شوند.

عرضه خودرو در بورس با هیچ منطقی سازگار نیست

داوود چراغی، کارشناس اقتصاد و صاحب‌نظر در حوزه خودرو نیز با اشاره به اینکه عرضه خودرو در بورس در هیچ‌کجای جهان تجربه نشده به  اظهار کرد: یکی از مزایای اصلی عرضه کالا در بورس، امکان کشف نرخ واقعی براساس مکانیسم عرضه و تقاضاست. این روش می‌تواند به حذف دلالان و واسطه‌ها کمک کرده و توزیع عادلانه‌تر خودروها را فراهم کند. با این حال، مشکلات ساختاری و سیاست‌گذاری‌های اشتباه دولتی در صنعت خودرو ایران، مانع از تحقق کامل این اهداف می‌شود. وزارت صنعت، معدن و تجارت به‌عنوان متولی تنظیم بازار خودرو، در عمل با تضاد منافع مواجه است، زیرا هم مالک شرکت‌های خودروساز است و هم مسئول تنظیم بازار. این تضاد موجب ناکارآمدی در تصمیم‌گیری‌ها و عدم‌تحقق اهداف کلان اقتصادی می‌شود.

صنعت خودرو نیازمند نگاه علمی

کارشناس صنعت خودرو ادامه داد: در مقایسه با کشورهای دیگر، وضعیت صنعت خودرو ایران به‌دلیل سیاست‌های نادرست و عدم‌استقلال مدیریتی، با چالش‌های جدی روبه‌رو است. در حالی که خودروسازان بزرگ جهان به رشد و توسعه ادامه می‌دهند، خودروسازان ایرانی تحت‌تأثیر تصمیمات غیرعلمی و انحصاری قرار دارند. این وضعیت نه‌تنها مانع از پیشرفت صنعت خودرو می‌شود، بلکه باعث ایجاد نارضایتی در میان مصرف‌کنندگان نیز خواهد شد. برای حل این مشکلات، نیاز است که سیاست‌گذاران با نگاهی علمی و مبتنی بر تجربه‌های جهانی، راهکارهایی را برای اصلاح ساختار مالکیتی و مدیریتی صنعت خودرو ارائه دهند. در نهایت، اگرچه عرضه خودرو در بورس ممکن است یک راهکار موقتی برای کنترل قیمت‌ها باشد، اما برای ایجاد تعادل پایدار بین عرضه و تقاضا نیاز به مدیریت صحیح و اصلاحات اساسی در صنعت خودرو وجود دارد.

چالش‌های بی‌پایان قیمت‌گذاری دستوری

چراغی با اشاره به بحث قیمت‌گذاری در کشور گفت: قیمت‌گذاری خودرو در ایران، به‌ویژه در مورد شرکت‌های خودروسازی مانند ایران خودرو و سایپا، به یکی از چالش‌های جدی تبدیل شده است. این شرکت‌ها به دلیل الزام به فروش محصولات خود با قیمت‌های مصوب، که نزدیک به هزینه‌های تولید است، با مشکلات زیادی مواجه هستند. در واقع، قیمت‌گذاری دستوری باعث می‌شو که خودروسازان ناچار شوند خودروهای خود را با قیمتی پایین‌تر از ارزش واقعی عرضه کنند. این وضعیت نه‌تنها به زیان تولیدکنندگان منجر می‌شود، بلکه موجب ایجاد نارضایتی در میان مصرف‌کنندگان نیز خواهد شد، زیرا برخی از آنها ممکن است خودرو را با قیمتی پایین‌تر دریافت کنند، در حالی‌که این قیمت‌گذاری به نفع مدیران و افرادی است که با آنها ارتباط دارند. این رویکرد، مشابه تجربیات ناموفق گذشته در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ است که منجر به ورشکستگی برندهای معروفی مانند ارج و آزمایش شد. در آن زمان نیز قیمت‌گذاری دستوری باعث شد تولیدکنندگان نتوانند محصولات خود را با نرخ مناسب عرضه کنند و در نهایت کیفیت و تنوع محصولات کاهش یابد. حالا نیز با ادامه همین سیاست‌ها، مدیران خودروساز به جای تمرکز بر کیفیت و نوآوری، بیشتر به‌دنبال راهکارهایی برای حفظ منافع شخصی خود هستند. این وضعیت نشان‌دهنده تضاد منافع جدی در سیستم تصمیم‌گیری است که باید اصلاح شود.

کارشناس حوزه اقتصاد در پایان تاکید کرد: برای حل این مشکلات، ضروری است که سیاست‌گذاران با نگاهی علمی و مبتنی بر تجربه‌های جهانی، راهکارهایی برای اصلاح ساختار مالکیتی و مدیریتی صنعت خودرو ارائه دهند. باید توجه داشت که اگر قیمت‌ها به‌گونه‌ای تعیین شوند که هم مصرف‌کننده و هم تولیدکننده از آن سود ببرند، می‌توان انتظار داشت صنعت خودرو کشور به سمت رشد پایدار حرکت کند. در این میان، واردات خودروهای خارجی می‌تواند به افزایش رقابت و بهبود کیفیت محصولات داخلی کمک کند. تنها در این صورت است که می‌توان امیدوار بود که صنعت خودرو از چالش‌های کنونی عبور کند و به یک بازار پویا تبدیل شود.

سخن پایانی

بنابراین گزارش عرضه خودرو در بورس کالا به‌ویژه در شرایطی که صنعت خودرو کشور با چالش‌های جدی مواجه است، می‌تواند به‌عنوان یک راه‌حل بالقوه برای کنترل قیمت‌ها و توزیع عادلانه‌تر خودروها به کار گرفته شود.

کارشناسان معتقدند مزایای این روش شامل کشف نرخ واقعی براساس مکانیسم عرضه و تقاضا، حذف دلالان و واسطه‌ها و توزیع مناسب خودروهاست. با این حال، برای تحقق این اهداف، نیاز به یک سازکار شفاف و کارآمد وجود دارد که بتواند تمامی ذی‌نفعان را راضی کند. البته در این میان برخی از کارشناسان نیز به‌طورکلی عرضه خودرو در بورس را ناکارآمد می‌دانند و معتقدند راه نجات صنعت و بازار خودرو از چالش‌های کنونی، از اصلاحات ساختاری و سیاست‌گذاری‌های درست می‌گذرد. حال باید منتظر و ماند و دید سیاست‌گذار در نهایت تا دیر نشده چه تصمیمی برای بازار خودرو خواهد گرفت.