در سال‌های اخیر، حوادث متعدد در معادن ایران، به‌ویژه انفجارهای پی در پی، جان بسیاری از معدنکاران را گرفته و موجب آسیب‌های جسمی دائمی برای بسیاری دیگر شده است. فعالیت‌های معدنی، به‌خصوص در معادن زیرزمینی، ذاتا خطرناک و پرتنش هستند. در گذشته، حوادث معدنی در سراسر جهان امری پذیرفته‌شده تلقی می‌شد، اما با گذشت زمان و پیشرفت فناوری، بسیاری از کشورها توانسته‌اند ایمنی معادن خود را به‌طور چشمگیری افزایش دهند.

ترکیه، به عنوان یک نمونه قابل‌توجه، توانسته است با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، تعداد تلفات در حوادث معدنی را به‌شدت کاهش دهد. این کشور که زمانی شاهد فاجعه‌ای با هزار کشته در یک حادثه معدنی بود، در سال ۲۰۲۲ این رقم را به ۳۰ نفر کاهش داد و پس از آن، ۲ سالی را بدون حادثه جدی پشت سر می‌گذارد. این پیشرفت چشمگیر، سوالات مهمی را در مورد وضعیت ایمنی معادن در ایران مطرح می‌کند. چرا فناوری‌های پیشرفته ایمنی هنوز به‌طور گسترده در معادن ایران مورد استفاده قرار نگرفته‌اند؟ آیا با وجود این فناوری‌ها، می‌توان از وقوع حوادث مرگبار جلوگیری کرد یا حداقل پیامدهای آنها را کاهش داد؟ و مهم‌تر از همه، چه کسی یا چه نهادی مسئول این وضعیت است؟ به عقیده کارشناسان، بهبود وضعیت ایمنی در معادن ایران نیازمند یک رویکرد جامع و چندجانبه است. این رویکرد

باید شامل بروزرسانی تجهیزات و فناوری‌های ایمنی، تقویت نظام نظارتی و اجرای دقیق قوانین و مقررات ایمنی باشد.

تاریخچه و تکنولوژی ایمنی در معادن

کیوان جعفری طهرانی، تحلیلگر ارشد بازار بین‌المللی آهن و فولاد، با نگاهی جامع به تاریخچه معادن و حوادث مرتبط با آنها پرداخت. به عقیده این کارشناس، بیشترین حوادث ناگوار در معادن دنیا، در معادن زیرزمینی و به‌ویژه معادن زغال‌سنگ رخ داده است.

جعفری طهرانی گفت: در جریان جنگ جهانی دوم، آلمان نازی از نروژ برای دسترسی به معادن سنگ‌آهن سوئد استفاده کرد. نروژ آخرین کشوری بود که پس از خودکشی هیتلر و قبل از تسلیم ژاپن و بمباران اتمی، توسط آلمان رها شد. قبل از ترک نروژ، نازی‌ها دستور بمب‌گذاری معادن زیرزمینی سنگ‌آهن سوئد را صادر کردند، به طوری که تا ۱۰ سال پس از جنگ، بهره‌برداری از آنها غیرممکن شد. پس از یک‌دهه، فعالیت‌های استخراجی از این معادن از سر گرفته شد. یکی از این معادن تا سال ۲۰۱۴ فعال بود، اما از آن زمان تا اواسط همه‌گیری کرونا تعطیل شد و پس از آن دوباره بازگشایی شد. عملیات استخراج در عمق ۱۳۵۰ متری زمین انجام می‌شود و در بازدیدی که در سال ۲۰۱۳ انجام شد، سیستم ایمنی آن بسیار پیشرفته و قابل‌توجه بود. خلاف این معدن خاص، بیشتر معادن زیرزمینی دیگر به استخراج زغال‌سنگ و الماس اختصاص دارند. وی گفت: ترکیه به‌عنوان یکی از مصرف‌کنندگان عمده زغال‌سنگ در نیروگاه‌ها و صنایع فولاد، سابقه استخراج زغال‌سنگ زیرزمینی زیادی دارد و شاهد حوادث ناگواری از جمله کشته شدن هزار نفر بر اثر انفجار زیرزمینی در سابقه فعالیت‌های معدنی خود بوده است. ترکیه به عنوان یکی از کشورهای بزرگ تولیدکننده فولاد، از تکنولوژی‌های کابین‌های نجات استفاده کرده است که مخترعان اصلی آن نیز ترک‌ها هستند. این کابین‌های نجات در ابتدا برای قرارگرفتن ۶ نفر طراحی شده بودند و می‌توانستند افراد را بین یک تا ۲ هفته زنده نگه دارند. یکی از مسائل مهمی که دولت چهاردهم باید به آن بپردازد، احیا و برگشت مدیریت ایمنی معادن است که ظاهرا در دولت سیزدهم منحل شده بود. وی افزود: دولت چهاردهم باید اهمیت بیشتری به بخش ایمنی معادن بدهد. این حوادث علاوه بر فجایع انسانی، در جوامع بین‌المللی نیز خوشایند نیست؛ زیرا کشوری که جزو ۱۰ کشور دارنده ذخایر بزرگ معدنی جهان است، باید راه‌حل مناسبی برای ایمنی معادنش ارائه دهد. جعفری‌طهرانی خاطرنشان کرد: گرچه بارها و پس از هر حادثه‌ای، فاجعه ایجادشده در بخش معدن به تحریم‌ها نسبت داده شده، اما واقعیت این است که اگرچه تحریم‌ها موثر هستند اما سیستم ایمنی معادن، سنسورهای تشخیص گاز متان، کابین‌های نجات و موارد مشابه مشمول تحریم‌ها نمی‌شوند، چرا که امری انسانی هستند و لازم است اهمیت بیشتری به این مسائل داده شود.

نقش نظارت در ایمنی معادن

محمدحسین پیروی، پژوهشگر حوزه معدن، با اشاره به مسئله ایمنی در معادن گفت: ایمنی در معادن را باید از جنبه‌های دیگری نگاه کرد. تامین تجهیزات ایمنی و ایجاد ایمنی کامل برای معادن کار سختی نیست. اما اگر دولت‌ها بنا داشته باشند که بحث ایمنی کارگران را در اولویت خود قرار دهند و هزینه‌هایی را بر بهره‌بردار و معدن‌دارها تحمیل کنند، باید نظارت کافی بر این فرآیند داشته باشند. به نظر می‌رسد تفاوت معادن ایران با سایر نقاط جهان در همین نظارت است.

 وی گفت: ایران نظام نظارتی کارآمدی برای معادن ندارد و بهره‌برداران عمدتا می‌توانند با انجام ندادن امور ایمنی، معدن را بهره‌برداری کرده و کار خود را پیش ببرند. این در حالی است که در برخی کشورها، اگر اتفاقی برای معدن‌کار بیفتد، آن معدن امکان ادامه فعالیت را نخواهد داشت و جرایمی برای آنها در نظر گرفته خواهد شد. همچنین در بسیاری از کشورها، اگر بهره‌بردارها موارد ایمنی را رعایت نکنند، ممکن است جلوی فعالیت‌های اقتصادی آنها گرفته شود.

وی افزود: فرآیند نظارتی در ایران مبتنی بر خوداظهاری و نظرات مهندس فنی است. این مهندسان حقوق خود را از بهره‌بردار می‌گیرند و آزادی عمل چندانی ندارند و اگر این مهندسان موردی مشاهده کنند، نمی‌توانند گزارشی برخلاف منافع معدن‌دار بدهند، زیرا ممکن است با خطر اخراج مواجه شوند. نیاز است که در سیستم نظارت بازنگری شود و باید به سمتی حرکت کرد که بر کلیه تعهدات بهره‌بردار به دولت بابت گرفتن امتیاز معدن نظارت شود. این تعهدات شامل تعهدات زیست‌محیطی، تعهدات حقوق دولتی، تعهدات مالی و تعهداتی است که به ایمنی کارگری مربوط می‌شود.

قربانیان انسانی عدم نظارت

با توجه به دیدگاه‌های ارائه‌شده توسط این ۲ کارشناس، می‌توان نتیجه گرفت که مسئله ایمنی در معادن ایران از چند جنبه قابل بررسی است. از یک‌سو، نیاز به بهره‌گیری از تکنولوژی‌های نوین مانند کابین‌های نجات که در کشورهایی مانند ترکیه مورد استفاده قرار گرفته، احساس می‌شود. از سوی دیگر، مسئله نظارت و اجرای قوانین ایمنی از اهمیت زیادی برخوردار است. بهبود وضعیت ایمنی در معادن ایران، به رویکرد جامعی نیاز دارد که هم شامل به‌روزرسانی تجهیزات و فناوری‌های ایمنی باشد و هم بر تقویت نظام نظارتی تمرکز کند. احیای مدیریت ایمنی معادن که به گفته جعفری‌طهرانی در دولت سیزدهم منحل شده است، می‌تواند گامی مهم در این راستا باشد. توجه به تجربیات کشورهایی مانند ترکیه که توانسته‌اند با استفاده از فناوری‌های جدید، میزان تلفات در حوادث معدنی را به‌طور چشمگیری کاهش دهند، می‌تواند راهگشا باشد. استفاده از کابین‌های نجات و سایر تجهیزات پیشرفته ایمنی، می‌تواند جان بسیاری از معدنکاران را در مواقع بحرانی نجات دهد.

سخن پایانی

تقویت نظام نظارتی و اجرای دقیق قوانین و مقررات ایمنی نیز از اهمیت زیادی برخوردار است. ایجاد سیستم نظارتی مستقل که به منافع بهره‌برداران وابسته نباشد، می‌تواند به افزایش ایمنی در معادن کمک کند. همچنین باید توجه کرد که بهبود ایمنی در معادن نه‌تنها یک ضرورت انسانی است، بلکه می‌تواند به ارتقای جایگاه ایران در عرصه بین‌المللی نیز کمک کند.