آسیب برداشت مستمر از منابع آب زیرزمینی

برداشت مستمر از منابع آب زیرزمینی به ویژه در ۴ دهه اخیر سبب شده مخازن با کسری تجمعی برابر با ۱۴۳ میلیارد مترمکعب مواجه شوند. منابع آب تجدیدناپذیر عمدتا لایه‌های زیرین منابع آب زیرزمینی تجدیدپذیر همچون قنات‌ها هستند و عمدتا به این منابع به عنوان سرمایه‌های سرزمینی و ذخایر بین‌نسلی نگریسته می‌شود، اما استمرار این وضعیت یعنی برداشت بی‌رویه ذخایر آب زیرزمینی موجب بروز خسارات جبران ناپذیری به این ذخایر استراتژیک می‌شود، چنان‌که هم اکنون نیز بسیاری از دشت‌ها به دلیل برداشت‌های بی‌رویه در فهرست دشت‌های ممنوعه و ممنوعه بحرانی قرار گرفته‌اند.

درحال‌حاضر از ۶۰۹ محدوده مطالعاتی نزدیک به ۷۰ درصد یعنی ۴۱۰ محدوده به واسطه عدم امکان توسعه بهره‌برداری در وضعیت ممنوعه و ممنوعه بحرانی قرار دارند.

طبق آخرین آمار و اطلاعات منابع آب کشور، بالغ بر ۸۰۰ هزار حلقه چاه در کشور وجود دارد که سالانه حدود ۴۵ میلیارد متر مکعب از منابع آب زیرزمینی برای مصارف مختلف برداشت می‌کنند. ۸۵ درصد از حجم برداشت‌ها توسط چاه‌های مجاز و ۱۵ درصد توسط چاه‌های غیرمجاز صورت می‌گیرد. از نظر تعداد حدود ۵۵ درصد از چاه‌ها مجاز و ۴۵ درصد غیر مجاز و فاقد پروانه هستند. تعداد چاه‌های غیر مجاز اگر چه بسیار زیاد است، اما سهم آنها در تخلیه آب زیرزمینی حدود ۱۵ درصد است.

نکته اینکه مصرف سالانه آب در کشور نزدیک به ۹۸ میلیارد مترمکعب است که ۵۵ درصد آن توسط منابع زیرزمینی چاه و قنات و ۴۵ درصد دیگر توسط منابع آب سطحی تأمین می‌شود. از نظر نوع طبقه‌بندی مصرف ۸۷ درصد کل برداشت توسط بخش کشاورزی، ۹ درصد در بخش شرب و بهداشت و ۳ درصد در بخش صنعت و خدمات صورت می‌گیرد.

در واقع فقدان بهره‌وری در مصارف آب کشاورزی و برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی یکی از اصلی‌ترین تهدیدهای منابع آب زیرزمینی است. بر اساس بررسی‌های انجام شده چهار دلیل اصلی از جمله تغییر اقلیم، تغییر الگوی کشت و توسعه اراضی، رشد جمعیت و عدم اجرای کامل برنامه‌ها موجب شده این روزها حال ذخایر منابع آب زیرزمینی خوشایند به نظر نرسد.

گرما با افزایش تبخیر آب همراه می‌شود

داوود رضا عرب، مدرس دانشگاه عنوان می‌کند، تغییرات آب و هوایی ناشی از گرم شدن کره زمین را می‌توان تغییر اقلیم تعریف کرد که مسئله‌ای متفاوت از خشکسالی است. گرما با افزایش مصرف و نیز افزایش تبخیر آب همراه می‌شود؛ همچنین الگوی بارندگی‌ها تغییر می‌کند و این الگو معمولا از برف به باران تبدیل می‌شود؛ در همین راستا آب شدن یخ‌های قطبی بر اثر گرم شدن به شدت در اکوسیستم تاثیر می‌گذارد. وی در توضیح بیشتر این مسئله می‌گوید: در همین راستا برخی از رودخانه‌های دائمی به رودخانه‌های فصلی تبدیل می‌شوند که بسیار خطرناک است و نیز فرصت نفوذ آب در آبرفت‌ها کمتر و با اختلال در آب‌های زیرزمینی همراه خواهد شد، به شکلی که با افزایش مصرف آب‌های زیرزمینی، کیفیت آب‌ها با مشکل روبه‌رو و مشکلاتی برای نظام حقابه نیز ایجاد می‌شود و به‌تبع آن ممکن است الگوی کشت نیز تغییر کند.

کاهش سالانه ۵ میلیارد مترمکعب از منابع آب تجدیدناپذیر

همچنین محسن موسوی خوانساری، عضو هیات مدیره انجمن آب و خاک پایدار ایران با بیان اینکه هر ساله ۵ میلیارد مترمکعب از حجم آب‌های تجدیدناپذیر کشور کاسته می‌شود، گفت: طبق نقشه راه آب تا افق ۱۴۲۰ برای تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی و حقابه تالاب‌ها باید بیش از ۳۵ میلیارد مترمکعب از مصرف بخش کشاورزی کاسته شود.

وی یادآور شد: استحصال آب زیرزمینی مشکلات عدیده‌‎‌ای را به جهت کمبود منابع آب زیرزمینی در کشور به وجود آورده است؛ چراکه کاهش چشمگیر آب موجود در آبخوان‌ها تامین مواد غذایی را با خطر مواجه می‌کند.

وی افزود: به منظور حفاظت و صیانت از منابع آب زیرزمینی 3سند تدوین شده است که شامل سند امنیت غذایی تا افق ۱۴۱۱ با مسئولیت وزارت جهاد کشاورزی)، سند نقشه راه آب تا افق ۱۴۲۰ با مسئولیت وزارت نیرو و سند برنامه هفتم توسعه تا افق ۱۴۰۷ است.

موسوی خوانساری تصریح کرد: بر اساس برنامه هفتم توسعه باید تا افق ۱۴۰۷ از محل صرفه‌جویی ۱۰.۷ میلیارد مترمکعب به سهم تالاب‌ها و مخازن آبی کشور افزوده شود، همچنین 5 میلیارد مترمکعب به حجم آبخوان‌ها اضافه شود.

این کارشناس صنعت آب کشور در ادامه سخنان خود به سند امنیت غذایی اشاره کرد و گفت: بر اساس این سند نیز باید تا افق ۱۴۱۱ بیش از ۲۰ میلیارد مترمکعب به حجم آبخوان‌ها و تالاب‌ها اضافه شود و طبق نقشه راه آب تا افق ۱۴۲۰ برای تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی و حقابه تالاب‌ها بیش از ۳۵ میلیارد مترمکعب از مصرف بخش کشاورزی کاسته شود.

وقتی آبیاری نوین تاثیرگذار نیست

استفاده از روش‌های آبیاری نوین از جمله آبیاری تحت‌فشار در مزارع کشاورزی بی‌تردید می‌تواند راه نجاتی برای حفاظت از آبخوان‌ها در نظر گرفته شود، اما این امر در نبود شرایط و ضوابط لازم و موثر در ایران عملا بی‌فایده و در مواقعی مخرب به شمار می‌رود.

در این زمینه محمدرضا کاویانپور، رئیس موسسه تحقیقات آب کشور با تاکید بر اهمیت موضوع تعادل‌بخشی سفره‌های آب زیرزمینی گفت: استفاده از سیستم آبیاری تحت فشار در کشور با توسعه سطح زیر کشت همراه است که عملاً کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی را به همراه ندارد. نکته مهم این است که اگرچه آبیاری تحت فشار در زمره روش‌های نوین آبیاری مطرح است و اثرگذاری آن در صورت فراهم ساختن شرایط مناسب تضمین شده به نظر می‌رسد اما با توجه به عدم اجرای تحویل حجمی آب این روش عملا به چالش کشیده شده است.

آبیاری زیرسطحی نیز نوعی از آبیاری قطره‌ای است که در آن لوله آبده (لاترال) و محل خروج آب (معمولا قطره‌چکان) در زیر سطح خاک قرار دارد. مهم‌ترین مزیت این روش آبیاری، کاهش مصرف آب، به‌خاطر کاهش تبخیر و نیز نفوذ آب فقط در محدوده ریشه گیاه است.

سخن پایانی

علاوه بر موارد یاد شده هم‌اکنون راندمان آبیاری در بخش کشاورزی کشور ۴۵ درصد است و با بهره‌مندی از روش‎‌های نوین آبیاری و رعایت دیگر اصول و ضوابط، راندمان آبیاری به بیش از ۷۰ درصد خواهد رسید.

اما مسئله مهم این است که به دلیل عدم اجرای تحویل حجمی آب در مزرعه و بخش کشاورزی عملا استفاده از سیستم آبیاری تحت فشار نه تنها در کاهش مصرف آب و حفظ آبخوان‌ها مؤثر نیست، بلکه آسیب‌های جبران ناپذیری را متوجه آبخوان‌ها و منابع آب زیرزمینی کشور می‌کند.

در فضای بین‌المللی و دانشگاه‌های داخلی و خارجی، درباره استفاده از سیستم آبیاری تحت فشار در شرایط کنونی کشور اعلام خطر شده است، چرا که با افزایش مصرف آب، آبخوان‌ها را تهدید می‌کند. بنابریان بسیاری معتقدند برای حل مشکلات یاد شده می‌توان با همکاری سازمان‌های مربوطه اقدامات عملیاتی انجام داد. به عنوان نمونه طرح‌های تحویل حجمی آب باید با تشکیل تعاونی‌های آب‌بران و با همکاری وزارت نیرو و وزارت کشاورزی انجام شود که توافق دو مجموعه در این مرحله هنوز اجرایی نشده است.