در سال‌های گذشته، به‌دلیل کارکرد فرهنگی این صنعت، بیشتر کاربری‌های این صنعت در حوزه فرهنگ بوده، اما با گذشت زمان و ظهور تکنولوژی‌های جدید و فراگیر شدن حوزه چاپ، کاربردهای آن افزایش یافته است. بنابراین، باتوجه به شرایط روز، نیاز به توسعه صنعت چاپ در کشور محسوس شده و بیشتر مشکلات این صنعت به‌دلیل تفکیک بخش صنعتی با بخش فرهنگی آن است. پیشرفت‌های اساسی در حوزه چاپ و نشر، از لحاظ تکنولوژی و همگام نشدن حوزه چاپ و نشر کشور با سطح جهانی از یک‌سو و برنامه‌ریزی نکردن دولت برای تقویت و توسعه این صنعت از سوی دیگر، باعث بروز مشکلاتی برای صنعت چاپ کشور شده است. به‌گزارش صمت و به‌نقل از گزارش چند سال پیش بازوی پژوهشی مجلس، صنعت چاپ و بسته‌بندی یکی از صنایع بین‌رشته‌ای است که بر ابعاد گوناگون زندگی تاثیرگذار است. علاوه بر مباحث فرهنگی و هنری نهفته در این حوزه، ظرفیت بالای صنعت چاپ در ارتقای تولید ملی و صادرات، اهمیت آن را دوچندان کرده است. از آنجا که صنعت چاپ با بخش مهمی از صنایع مرتبط است، غفلت از آن، پیامدهای غیرقابل‌پیش‌بینی در صنایع دیگر هم ایجاد می‌کند و به‌ویژه موجب کاهش قدرت رقابت محصولات تولیدی در بازارهای داخلی و خارجی خواهد شد.

صنعتی با قدمت چند قرن

براساس اسناد موجود، پیشینه چاپ در ایران به چند صد سال گذشته بر می‌گردد. با نگاهی به تاریخچه چاپ و نشر در چند دهه گذشته، می‌توان دریافت که سال‌های دهه ۵۰ برای حوزه چاپ و نشر کشور، سال‌های پرچالشی بوده است، زیرا در جریان انقلاب، چاپخانه‌ها یکی از مهم‌ترین و حساس‌ترین کانون‌های فعالیت بر ضد حکومت پهلوی بودند. در آن سال‌ها، افزایش چشمگیر درآمد کشور و طرح‌های گسترده توسعه که گسترش صنعت چاپ را هم اقتضا می‌کرد، با سیاست نظارت شدید بر کتاب و مطبوعات همراه شد. به‌همین‌دلیل در آن سال‌ها، نگاهی امنیتی ـ سیاسی بر صنعت چاپ کشور حاکم بود، زیرا بخش بزرگی از فعالیت‌های چاپی به چاپ کتاب، نشریات و اسناد مربوط می‌شد که برای حکومت بسیار مهم و حیاتی بود.

از سال ۱۳۵۷ به این‌سو، حوزه چاپ و نشر بر اثر چند عامل اصلی، گسترش یافته است؛ افزایش عناوین کتاب و نشریه، گسترش آموزش چاپ، انتشار نشریه‌های تخصصی، گسترش و تقویت صنف چاپ و صنف‌های وابسته، ورود تجهیزات و فنون جدید چاپ به‌ویژه استفاده از رایانه و توسعه دانشگاه‌ها. به‌تدریج چاپ از حوزه کتاب و مطبوعات و اعلامیه‌ها به حوزه‌های دیگری از کاشی و سرامیک گرفته تا بسته‌بندی محصولات دارویی، غذایی و آرایشی گسترش یافت؛ به‌طوری که امروز کار چاپ کتاب و مطبوعات، تنها ۱۵ درصد از فعالیت‌های این صنعت را شامل می‌شود. علاوه بر این، از اواخر دهه ۷۰، با گسترش فناوری‌های نوین ارتباطی، نشر مطالب از انحصار صنعت چاپ بیرون آمد و روش‌های سریع‌تری با قابلیت‌های گسترده‌تری برای نشر مطالب و تصاویر پدید آمد.

از گذشته تا امروز به‌دلیل اهمیت چاپ، اجازه ورود ماشین‌آلات چاپ برعهده وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بوده، زیرا علاوه بر بعد امنیتی چاپ، تنها راه، گسترش مطالب بوده، اما به مرور زمان، با گستردگی حوزه چاپ و تسری آن به بخش صنعت، از اهمیت بعد امنیتی چاپ و چاپخانه کاسته شده است.

فناوری و دگرگونی در «چاپ»

امروزه در جهان استفاده از تکنولوژی در رشد و توسعه صنعت چاپ از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. در واقع، ظهور فناوری‌های جدید، مدیون تلاش‌ها و کوشش‌های فراوان است که در زمینه بهبود سرعت و کیفیت محصولات صنایع مختلف به‌ویژه صنعت چاپ انجام گرفته است. به‌عبارت‌دیگر، اگر کشورها و صنایع مختلف بخواهند سهم بیشتری را از بازار محصولات خود صاحب شوند، به‌ناچار باید به این دو عامل که در نتیجه، موجب پیدایش تکنولوژی می‌شود، توجه کافی داشته باشند.

مسئله سرعت در چاپ صنعتی یا تجاری که امروزه موضوعیت یافته، بسیار مهم است؛به‌گونه‌ای که مشتریان علاقه‌مند، در کمترین زمان ممکن، سفارش خود را تحویل بگیرند، اما اهمیت سرعت و کیفیت برای اطلاع‌رسانی و ارتقای آگاهی افراد باتوجه به وجود رقبای بین‌المللی دارای شرایط خاصی است که ضرورت توجه به تکنولوژی چاپ را بیش از پیش فراهم ساخته است. از سوی دیگر، کیفیت بهتر و شفاف‌تر تصاویر، متحول و دگرگون شده است. این عامل در چاپ محصولات و کالاهای تبلیغاتی و هنری و همچنین بسته‌بندی و عرضه کالاهای صنعتی و تجاری از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است. امروزه در جهان، تغییراتی رخ داده است که برخی از آنها تاثیرات بسیار زیادی بر چند حوزه صنعت چاپ داشته‌اند.صنعت چاپ در ابتدا بیشتر دارای جنبه فرهنگی بود و به‌ویژه در حوزه کتاب و مطبوعات کاربرد داشت؛ اما به‌مرور زمان، صنعت چاپ تمامی ابعاد زندگی جامعه را در بر گرفت. در گذشته، بیشتر فعالیت‌های صنعت چاپ در ایران به چاپ کتاب، مطبوعات، تمبر، اسکناس و اسناد محدود می‌شد. اما امروز صنعت چاپ بسیار گسترش یافته و ردپای چاپ بر نمای ساختمان‌ها تا کلیه لوازم‌خانگی، پوشاک و قطعات اتومبیل قابل‌مشاهده است، به‌طوری‌که درحال‌حاضر حدود ۱۵درصد از فعالیت‌های این صنعت مربوط به چاپ کتاب و مطبوعات است. نتایج مطالعات هم نشان می‌دهد که تقاضای بازار جهانی ماشین‌آلات حوزه چاپ، در حال رشد است و بالاترین رشد جهانی برای ماشین‌آلات چاپ در زمینه بسته‌بندی در تولید لوازم‌آرایشی و بهداشتی و پس از آن صنایع شیمیایی و غذایی است.

تغییرات فنی و تکنولوژیکی به‌وجود‌آمده در ماشین‌آلات صنایع چاپ به‌ویژه چاپ‌های دیجیتالی و صنعتی، سرمایه‌گذاری و حمایت‌های قانونی و اداری از این صنعت را متناسب با سایر بخش‌های صنعتی و خدماتی کشور ضروری ساخته است. رصد آخرین فناوری‌های نوین در حوزه صنعت چاپ، حمایت‌های لازم برای توسعه سرمایه‌گذاری در این بخش و نیز برخورداری از امکانات و منابع و تجهیزات آموزشی و پژوهشی از جمله نیازهای این صنعت است. پیشرفت روزافزون در عرصه علوم فنی به‌ویژه الکترونیک، مکانیک و شیمی تحولی بزرگ در صنعت چاپ به‌وجود آورده است.

نقش محوری صنعت چاپ در چرخه تولید، زنجیره ارزش و بسته‌بندی محصولات تولیدی، بی‌شک شاخص بزرگی در تولید ناخالص ملی یک کشور ایفا می‌کند. تاثیر این صنعت در بسته‌بندی و صدور محصولات به بازارهای خارجی بسیار اساسی است. صنعت چاپ با بهره‌مندی از ترکیب طرح، رنگ و نقش، بسترساز مناسبی برای بازار محصولات داخلی به خارج کشور است. باتوجه به رشد و توسعه تولید کالا و خدمات در بخش‌های گوناگون صنعت، کشاورزی و خدماتی و آگاهی فعالان اقتصادی از اهمیت تبلیغات و بسته‌بندی در امر فروش، بازاریابی و صادرات، تقاضا برای بهره‌مندی از ظرفیت‌ها و خدمات این صنعت گسترش یافته است و دیگر به حوزه کتاب و مطبوعات محدود نیست.

وزارت ارشاد، متولی یک صنعت

چاپ و نشر از گذشته و پیش از انقلاب، زیر نظر وزارت اطلاعات و جهانگردی سابق که پس از انقلاب به وزارت ارشاد تغییر نام داد، قرار داشت. اما در واقع، پس از سال ۱۳۶۶ با تصویب قانون اهداف و وظایف، وظیفه نظارت بر چاپخانه‌ها و نشر کشور به‌صورت قانونی و نظام‌مند برعهده وزارت فرهنگ و ارشاد گذاشته شد. براساس بند «۱۶» ماده (۲) قانون مذکور، صدور مجوز تاسیس، نظارت و انحلال مراکز چاپ و واحدهای وابسته برعهده وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است.

در این راستا، آیین‌نامه تاسیس و نظارت بر چاپخانه‌ها و واحدهای وابسته در سال ۱۳۷۱ در هیات دولت به‌تصویب رسید و برای اجرا به اداره کل چاپ و نشر وزارت فرهنگ و ارشاد ابلاغ شد. در آن سال، اداره کل چاپ و نشر ۲ وظیفه عمده داشت؛ اول نظارت بر چاپ کتاب و مسائل مربوط به آن و دوم نظارت بر تاسیس و کار چاپخانه‌های کشور. این شیوه تا سال ۱۳۸۳ ادامه داشت، اما در این سال باتوجه به گسترش صنعت چاپ، تصمیم گرفتند اداره کل چاپ و نشر به ۲ اداره کتاب و امور چاپ تقسیم شود.

عقب افتادن از مسیر ترسیم‌شده

در چند دهه گذشته، تغییرات اساسی به‌وجود‌آمده در حوزه چاپ و نشر، شرایط صنعتی جدیدی بر این حوزه حاکم کرده است. اهمیت یافتن صنعت بسته‌بندی، برچسب و چاپ‌های تجاری موجب شده است که روز به روز صنعت بسته‌بندی در حوزه صنعت چاپ، اهمیت بیشتری پیدا کند. همچنین، تولید در مقیاس انبوه و نقش رو به گسترش سیستم‌های رایانه‌ای و نرم‌افزاری، باعث کاهش نقش هنر دستی و افزایش نقش صنعت در فرآیند تولید آثار چاپی شده است.درحال‌حاضر گسترش فناوری‌های نوین باعث شده که شاهد تلفیق چاپ با علوم الکترونیک و اینترنت باشیم که این موضوع ماهیت چاپ سنتی را دچار دگرگونی کرده است. از سوی دیگر، باعث بروز پدیده جهانی شده و فعالیت در سطح بین‌المللی و لزوم پیوستن به بازارهای جهانی، اتخاذ رویکرد اقتصادی و صنعتی را در این حوزه بیش از پیش کرده است.

اکنون صنعت بزرگ چاپ به‌سوی چاپ بسته‌بندی، چاپ دیجیتال و... در حرکت است، اما نگاه فرهنگی به چاپ موجب شده که این صنعت در حد یک صنف فرهنگی باقی بماند و سیاست‌گذاری آن که از جنس صنعتی است، در اختیار وزارت ارشاد قرار بگیرد. با مروری گذرا، می‌توان دریافت که هدایت این صنعت در اهداف وزارت ارشاد نمی‌گنجد و به‌همین‌دلیل تلاش‌های انجام‌گرفته بی‌نتیجه مانده‌اند. همچنین، واحدهایی به‌دلیل توان مالی پایین و هزینه‌های زیاد، تحت‌عنوان واحدهای چاپی کوچک مشغول به کار هستند و این امر در چارچوب وزارت ارشاد به‌نظر دشوار می‌آید.

یکی از چالش‌های مهم در حوزه صنعت چاپ، فقدان ساختار حمایتی مناسب از این بخش است. ساختاری که بتواند زمینه‌ای را برای ورود ماشین‌آلات چاپی توسط بخش خصوصی فراهم کند و به سرمایه‌گذاری در این بخش رونق بخشد. این در حالی است که بقیه فعالیت‌های وزارت ارشاد در حوزه‌های کتاب، مطبوعات، سینما و موسیقی از بالاترین میزان حمایت‌های دولتی بهره‌مند هستند. باتوجه به اینکه، صنعت چاپ زیرمجموعه بخش فرهنگی است، این صنعت نمی‌تواند از تسهیلات حوزه بخش صنعت در چارچوب طرح‌های رونق تولید وزارت صنعت و خدمات بانکی اختصاص‌یافته برای صنعت استفاده کند و از سوی دیگر، نهادهای فرهنگی دولت، بیشتر نقش نظارتی برعهده داشته‌اند و وظایف حمایتی برای آنها تعریف نشده است یا در صورت تعریف حمایت‌های دولتی، به‌دلیل سطح پایین هزینه‌های فرهنگی، کفاف سرمایه‌گذاری در بخش صنعت را نمی‌دهد. این وزارتخانه تنها می‌تواند واحدهای متقاضی وام را به بانک‌های عامل معرفی کند و هیچ‌گونه دخل و تصرفی در تخصیص یا عدم‌تخصیص وام به متقاضی ندارد. همچنین، واردکنندگان دستگاه‌های چاپ نیز که از وزارت ارشاد مجوز می‌گیرند، نمی‌توانند از امتیاز معافیت گمرکی برای واردات ماشین‌آلات چاپ بهره‌مند شوند، زیرا وزارت صنعت تنها با معافیت گمرکی دارندگان پروانه تاسیس از وزارتخانه صنعت موافقت می‌کند. گرچه در سال‌های گذشته، پیگیری‌های زیادی در این زمینه انجام شده و توافقنامه‌هایی نیز با وزارت صنعت درباره دریافت تسهیلات واحدهای چاپی منعقد شده است، اما این موارد، هیچ‌کدام کفاف نیاز مالی صنعتگران را نمی‌دهند.

نگاهی قدیمی به صنعتی روز آمد

بخش مهمی از قوانین حوزه چاپ به ۳ دهه پیش برمی‌گردندند و زمانی که وجه فرهنگی صنعت چاپ بر وجه اقتصادی آن برتری دارد و قانون‌گذار باتوجه به نیازهای روز، قوانینی را وضع کرده است، اما امروزه این قوانین با واقعیات و نیازهای روزمره انطباق ندارند. امروزه چاپ با محوریت بسته‌بندی در حرکت است و برای رسیدن به وضع مطلوب، باید قوانین نیز باتوجه به تغییر این رویکرد تغییر کند. در دهه‌های پیش، بخش مهمی از ماشین‌آلات چاپ وارد می‌شدند و قانون‌گذار ورود هر ماشین چاپ را منوط به توافق با وزارت ارشاد می‌دانست. اکنون با گسترش صنایع دیگر چون کاشی‌سازی و حلبی‌سازی، میزان قابل‌توجهی از ماشین‌لات واردشده در این حوزه، مربوط به این بخش است که وزارت ارشاد در این‌باره بسیار ناتوان است و برای دادن مجوز در این بخش‌ها نیز، این وزارتخانه مسئولیت دارد. صنعت چاپ مانند دیگر صنایع، آمیزه‌ای است از فرآیندها و سیستم‌های مختلف که از ارتباطی منطقی با یکدیگر برخوردارند. به‌همین‌دلیل، طراحی استانداردها و شاخص‌های کمی ضرورت دارد تا به کمک آنها، کلیه فرآیندها و سیستم در یک چارچوب مشخص و هماهنگ بهترین کارآیی را داشته باشند. چاپ، صنعتی بسیار گسترده و پیچیده است و به‌همین‌دلیل تعداد استانداردهایی هم که برای این صنعت تاکنون تهیه و تدوین شده، فراوان است. استاندارد در صنعت چاپ، اهمیتی فراوان دارد، زیرا استانداردها باعث می‌شوند تا کلیه عوامل موثر در چرخه تولید یک کار چاپی از چاپکار تا خریدار، لیتوگراف و فروشنده دستگاه بتوانند با هم ارتباط بگیرند. این روزها تکنولوژی با سرعت در حال پیشرفت است. صنعت چاپ هم از این قاعده مستثنا نیست. در این میان، آموزش علاوه بر تغییر دیدگاه سنتی حاکم بر چاپ و ارائه شیوه‌های جدید مدیریتی می‌تواند استفاده از فناوری روز را فراهم کند. در ایران آموزش چاپ چندان جدی گرفته نمی‌شود و بیشتر ماشین‌های چاپ عمر زیادی دارند. با این تفاسیر، پرواضح است که این صنعت پراهمیت در کشور نسبت به کشورهای دیگر دچار عقب‌ماندگی‌هایی شده است.