اگرچه قطع دسترسی جهانی به پلتفرم‌های فیسبوک، اینستاگرام و واتساپ در کمتر از ۶ ساعت برطرف شد اما این موضوع تبعات فاجعه‌بار اقتصادی برای سهامداران این شرکت‌ها و برای اقتصاد جهانی به دنبال داشت.

آمارها نشان می‌دهد مارک زاکربرگ بزرگترین سهامدار فیس‌بوک بر اثر بروز این بحران که جدی‌ترین اختلال در نوع خود از سال ۲۰۱۹ تاکنون ارزیابی می‌شود بیش از ۶ میلیارد دلار زیان کرده و بر اساس اعلام نت‌بلاکس این نقص فنی در هر ساعت ۱۶۰ میلیون دلار و جمعاً حدود ۷۰۰ میلیون دلار به اقتصاد جهانی زیان وارد کرده است. برای درک بزرگی این عدد باید یادآوری کرد که زیان وارده به اقتصاد جهانی در هر ساعت بسیار بیشتر از یارانه پرداختی به ۷۰ میلیون نفر ایرانی در هر ماه بوده است.

اگرچه شبکه‌های اجتماعی عمدتاً با توجه به اثرگذاری آنها در حوزه‌های فرهنگ و اجتماع مورد توجه قرار می‌گیرند اما این آمار و ارقام لزوم توجه به نقش و عملکرد اقتصادی شبکه‌های اجتماعی را یادآوری می‌نماید.

امروزه ۳.۶ میلیارد نفر در جهان از شبکه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند و با توجه به افزایش روز افزون کاربران پیش‌بینی می‌شود این رقم در آینده به ۴.۴ میلیارد نفر افزایش یابد. ارزش بازار جهانی تبلیغات دیجیتال هم ۳۸۹ میلیارد دلار برآورد می شود که رقمی بزرگتر از کل تولید ناخالص ملی کشورمان در سال ۲۰۲۰ میلادی است.

در حالی که جهان با تبعات اقتصادی خرد کننده پاندمی کرونا دست و پنجه نرم می‌کند شبکه‌های اجتماعی به عنوان پلتفرم هایی پر مخاطب، در دسترس، رایگان و جذاب نقش خود را در اقتصاد جهانی افزایش بخشیده‌اند و نه تنها نوعی فراغت ارزان قیمت را در این شرایط فراهم آورده‌اند بلکه زمینه ساز اشتغال موقت یا دائم بسیاری از کاربران بوده‌اند.

در بستر اینستاگرام به عنوان یک شبکه اجتماعی مبتنی بر عکس و ویدئو ما شاهد درآمدزایی چشمگیر اینفلوئنسرها حتی به میزانی بالاتر از یوتیوب و فیسبوک هستیم. برای مثال اگر چه عضویت و استفاده از اینستاگرام رایگان است اما "کایلی جنر" یک مدل و صاحب برند لوازم آرایشی با انتشار هر پست تبلیغاتی در اینستاگرام تا یک میلیون دلار درآمد کسب می کند، این رقم برای رونالدو ۹۰۰ هزار دلار است.

همچنین در حالی که نرخ بیکاری زنان و جوانان نسبت به متوسط نرخ بیکاری در جهان از درصد بالاتری برخوردار است در بستر شبکه های اجتماعی موضوع کاملا متفاوت بوده و به ویژه در اینستاگرام، سهم زنان در درآمدزایی به عنوان اینفلوئنسر چندین برابر مردان (گاهی تا ۹ برابر) است و جوانان هم بیشتر از افراد سالخورده و میانسالان از طریق این شبکه اجتماعی به کسب درآمد می پردازند.

در ایران نیز مطابق اعلام مرکز آمار ۶۵ درصد شهروندان از شبکه های اجتماعی استفاده می کنند که ۸۸ درصد آنها در واتساپ، ۶۸ درصد در اینستاگرام و حدود ۵ درصد در پلتفرم‌های داخلی عضویت دارند.

کاربران شبکه های اجتماعی در ایران به طور متوسط روزانه یک و نیم ساعت را در این شبکه ها سپری می‌کنند، البته میزان استفاده از شبکه‌های اجتماعی در استانهایی مانند تهران، البرز و بوشهر بالاتر از میزان متوسط کشوری است. نظرسنجی اخیر ایسپا (مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران) هم نشان می‌دهد ۳۸ درصد از مردم کشور استفاده از رسانه های اجتماعی را لازم و ضروری ارزیابی می‌کنند اما جایگاه اقتصادی شبکه های اجتماعی در ایران زمانی برجسته می‌شود که بدانیم مطابق اعلام ایسپا ۵۵ درصد کاربران شبکه های اجتماعی بیان کرده‌اند که خود و خانواده آنها از شبکه‌های اجتماعی خرید می‌کنند و ۲۰ درصد از کاربران این شبکه ها از طریق کسب و کار در شبکه های اجتماعی به درآمد زایی می پردازند. اگر آمار حاصل از این نظرسنجی که در تابستان سال جاری انجام شده است را به کل جمعیت کشور تعمیم دهیم تعداد شهروندان ایرانی که از شبکه های اجتماعی برای کسب درآمد استفاده می‌کنند بیش از ۱۴ درصد کل جمعیت کشور خواهد بود که رقم خیره کننده‌ای به نظر می رسد.

اشتغال و کسب درآمد یک هفتم مردم ایران از شبکه های اجتماعی آنجایی مهم‌تر می‌شود که بدانیم متوسط نرخ بیکاری کشور در تابستان امسال نزدیک به ۱۰ درصد بوده است و مطابق اعلام مرکز آمار ایران، نرخ تورم برای خانواده ایرانی از ۴۵ درصد عبور کرده و میزان تورم نقطه به نقطه در گروه مواد خوراکی و آشامیدنی در شهریور ماه سال جاری به ۶۲ درصد رسیده است که چشم‌انداز مطلوبی در اقتصاد ملی به ویژه در زمینه اشتغال و راه اندازی کسب و کار‌های جدید به نمایش نمی‌گذارد.

در این شرایط شبکه‌های اجتماعی نقشی پر رنگ در زمینه درآمدزایی، ایجاد شغل و زمینه سازی برای راه اندازی کسب و کارهای خرد ایفا می‌نمایند و افزایش روز افزون کاربران، اثرگذاری این شبکه‌ها را در عرصه اقتصادی پر اهمیت کرده و منجر به خلق فرصت‌های جدیدی در این حوزه شده است.

مطابق اعلام مرکز آمار ایران ۸۳ درصد کسب و کارهای الکترونیک ایران بر بستر شبکه اجتماعی اینستاگرام انجام می پذیرد. چنین رقمی اهمیت این شبکه اجتماعی را در زندگی روزمره بخش وسیعی از مردم نشان می‌دهد. همچنین شاهد انتشار اعداد متفاوت و بزرگی از میزان درآمد بازیگران و طنزپردازان ایرانی در اینستاگرام هستیم، به طوری که این حجم از درآمد مجلس ایران را ترغیب کرد تا برای کاربران دارای بیش از ۵۰۰ هزار دنبال کننده در اینستاگرام مالیات بر درآمد وضع نماید.

برابر بودن فرصت ایجاد و توسعه کسب و کار از طریق اینستاگرام را می‌توان مهم‌ترین نقطه قوت این شبکه اجتماعی دانست چرا که تولید، نشر و بازنشر محتوا در آن برای افرادی با سطح سواد، دارایی و جغرافیای متفاوت به صورت یکسان و با فرصت برابر صورت می پذیرد و استفاده از این شبکه اجتماعی به پیش نیاز و آموزش خاصی نیازمند نیست و راه اندازی کسب و کار بر بستر آن مستلزم دریافت مجوز از مراجع متعدد نبوده و بسیاری از قوانین دست‌و‌پا گیری که شروع به کار و توسعه کسب و کارهای خرد را با دشواری مواجه کرده است در شبکه اجتماعی اینستاگرام موضوعیت ندارد.

از طرفی حجم وسیع و رو به افزایش مخاطبین در این شبکه اجتماعی و تنوع فعالیت های درآمدزای قابل انجام از طریق اینستاگرام، این پلتفرم را به محیطی مناسب جهت توسعه کسب و کارها بدل کرده است. در حالی‌ که سرانه تولید ناخالص داخلی کشور در سال گذشته کاهش داشته و در مقام مقایسه به حدود یک چهارم کشوری مانند ترکیه رسیده است و ایران رتبه ۱۲۷ را در میان کشورهای جهان در زمینه سهولت راه اندازی کسب و کارهای جدید به خود اختصاص داده، شبکه های اجتماعی به صورت کلی و پلتفرم هایی مانند اینستاگرام به صورت خاص می‌توانند در بهبود شرایط اقتصادی طیف های وسیعی از مردم کشور به ویژه زنان و جوانان نقشی پررنگی ایفا نمایند. بدیهی است فرصت های اشتغال و کسب درآمد بر بستر شبکه‌های اجتماعی تنها به فروش کالا و خدمات منحصر نیست، بلکه انجام تبلیغات مستقیم و غیر مستقیم، ارزیابی و معرفی کالا و خدمات (مانند آنچه در مورد رستورانها انجام می‌‌شود)، آمکزش از راه دور و ارائه خدماتی مانند راهکارای امنیتی مربوط به صفحات پر مخاطب، تکنیک‌های افزایش تعداد مخاطبین و بازدیدها و ... همگی از راههای ایجاد درآمد در شبکه‌های اجتماعی هستند.

بدین ترتیب در شرایطی که شاخص‌های اقتصادی وضعیت مطلوبی را برای اقتصاد کشور نشان نمی‌دهند و بسیاری از سرپرستان خانوار برای تامین هزینه‌های زندگی به "زمان فروشی" یعنی کار کردن در شغل‌های دوم و سوم روی آورده‌اند شبکه های اجتماعی با نقش آفرینی در حوزه اقتصاد به منبعی قابل اعتنا برای کمک به اشتغال و درآمدزایی در کشور تبدیل شده اند.

آنچه مهم به نظر می رسد لزوم نگاه واقعی قانونگذاران و دولتمردان به کارکردهای شبکه های اجتماعی به ویژه در حوزه اقتصاد است. اکنون اتخاذ سیاست های حمایتی و نظارتی به صورت توامان می‌تواند فضای حاکم در شبکه‌های اجتماعی را سالم‌تر کرده و کارکرد اقتصادی آنها را بهبود ببخشد. در حالی‌که طرح صیانت از فضای مجازی در مجلس در حال بررسی است، قانون‌گذاران باید توجه داشته باشند که علاوه بر کاربرد وسیع شبکه‌های اجتماعی در زندگی روزمره مردم، اکنون بنابر اعلام مرکز آمار ایران، اشتغال ۱۱ میلیون ایرانی به شبکه های اجتماعی وابسته است و هرگونه قانون‌گذاری در این زمینه باید با توجه به چنین آماری صورت پذیرد.

در حوزه اجرا و عمل هم امروزه باید مشاغل متعدد و متنوع و راه‌های درآمدزایی شکل گرفته بر بستر شبکه‌های اجتماعی را به رسمیت شناخت و برای بهبود فضای کسب و کار در این شبکه‌ها اقدام کرد چرا که اکنون بخش قابل توجهی از درآمد افراد در کشور به نوعی با شبکه‌های اجتماعی مرتبط است.

دکتر امیرحسین شمشادی-مدرس دانشگاه و پژوهشگر شبکه‌های اجتماعی