رشد بهار به دلیل شرایط نرمال حاصل شد
مرکز آمار ایران در گزارش اخیر خود از رشد ۷.۶ درصدی اقتصاد در ۳ ماه نخست امسال خبر داد. بهار امسال آخرین فصلی بود که روحانی و تیمش سکان اقتصاد کشور را در دست داشتند؛ سکانی که در میانه تابستان به ابراهیم رئیسی واگذار شد. رشد ۷.۶ درصدی اقتصاد در حالی به دست آمد که هم تحریم‌ها پابرجا بود و هم کرونا. اما واکسیناسیون از اواخر سال ۹۸ آغاز شده بود.
در این راستا هادی حق‌شناس، کارشناس اقتصاد به گفت: در بهار امسال شرایط نسبت به بهار سال گذشته نرمال‌تر شده بود و همین نیز سبب شد تا وضعیت کسبوکارها در کشور بهبود یابد و از این طریق رشد اقتصادی به‌نسبت بالایی حاصل شود.
مشروح این گفت‌وگو را در ادامه بخوانید:
آخرین آمارهای مربوط به رشد اقتصادی کشور نشان می‌دهد در بهار امسال رشد اقتصادی با نفت به ۷.۶درصد رسید. این رشد حاصل چیست؟
برای پرداختن به این مسئله نیاز است تا حدی مقدمه‌چینی کنیم. رشد اقتصادی مانند آمارهای دیگر شاخص مقایسه‌ای است؛ یعنی میزان تولید ناخالص داخلی یک اقتصاد را نسبت به مدت مشابه سال گذشته آن می‌سنجند. درنتیجه ممکن است مانند امسال که رشد نسبت به بهار سال گذشته، شدت بالایی داشته، برخی نسبت به آمارها دچار شک و تردید شوند. اما همان‌طور که گفتم این آمارها به بازه زمانی مربوط می‌شود که مورد بررسی قرار گرفتند و وقتی گفته می‌شود اقتصاد ایران در بهار امسال رشد ۷.۶ درصدی داشته، باید این‌طور فهمید که این رشد نسبت به مدت مشابه سال گذشته به دست آمده است.
با این مقدمه، نمی‌توانیم ادعا کنیم که وضعیت اقتصادی کشور چنان در سال‌های ۹۷، ۹۸ و ۹۹ بد شده بود که رشد ۷.۶ درصدی در یک سال، محسوس نیست؟
دقیقا می‌توانیم از این تعبیر استفاده کنیم و بررسی جزئیات دیگر هم صحت این گفته را نشان می‌دهد. واقعا سال‌های ۹۸ و ۹۹ سال‌های بدی برای اقتصاد ما بودند. در این دو سال تحریم‌ها با شیوع کرونا همزمان شد و همین بر مشکلات به شکل دوچندانی افزود.
اگر کرونا نبود، فشار تحریم‌ها کمتر می‌بود؟
بله، حتما چنین می‌شد زیرا از سال ۹۷ اقتصاد ایران با موانع بزرگ ناشی از تحریم‌های ظالمانه ایالات متحده مواجه بود. این مهم به این معناست که پس از گذشت دو سال از تحریم‌ها، اقتصاد ایران ظرفیت خروج از این فشارها را در سال ۹۹ به دست آورده بود. با این حال، شیوع کرونا آن بخش‌هایی از اقتصاد ما را دچار مشکل کرد که در زمان تحریم‌ها چندان آسیب ندیده بودند.
کسب‌و‌کارهای کوچک و متوسط و بخش خدمات بیشترین فشارها را از محل شیوع کرونا دید حال آنکه تمرکز تحریم‌ها فشار بر صنایع اصلی و بزرگ کشور بود. کرونا سبب شد دولت به‌اجبار تصمیم به تعطیلی کشور بگیرد و همین تعطیلی‌ها در عمل بخش خدمات را به یک رکود بزرگ دچار کرد. به همین دلیل در آمارها هم دیده می‌شود بیشترین رشد منفی در اقتصاد کشور و در سال گذشته را خدمات مرتبط با بخش‌های گردشگری و هتلداری تجربه کرده‌اند. به هر حال من فکر می‌کنم همزمانی تحریم و کرونا، مشکل بزرگی بود که مقابل اقتصاد ایران قرار گرفت و در عمل هم صدمه جدی به ساختار اقتصادی کشور زد اما خوشبختانه آمارها نشان می‌دهد این فشارها تا حد زیادی جبران شده است.
فراموش نکنیم که اقتصاد ایران دارای ۳ بخش اصلی کشاورزی، صنعت و خدمات است و در عمل خدمات نزدیک به نیمی از کل اشتغال کشور را تشکیل داده و به همین دلیل بخش خدمات جدا از ارزش افزوده‌ای که به همراه دارد، از اهمیت فراوانی در اقتصاد ما برخوردار است.
با این حال، در تمام دهه ۹۰ مشکلات اقتصادی رو به رشد بودند. این مشکل از چه ناشی می‌شود؟
بالاخره کشور در این دهه شرایط ویژه‌ای داشت. به واقع دهه ۹۰ یک دهه از دست رفته برای اقتصاد و برنامه‌ریزان بوده است. در این دهه در عمل هیچ رشد اقتصادی حاصل نشد و در مقابل با استهلاک وسایل تولید، اقتصاد تضعیف هم شده بود. این در حالی است که در نیمی از این دهه نرخ تورم در کشور ما بیش از ۳۰ درصد بود. در ایران، تورم یک مسئله نسبتا قدیمی است اما در گذشته هم هیچ‌گاه در نیمی از یک دهه تورم بیش از ۳۰ درصدی تجربه نشده بود. همزمانی این تورم بزرگ با رکود اقتصادی خود بیانگر مشکلات عدیده‌ای است که کشور به آنها دچار شده بود. به هر حال باید توجه کنیم که در بخش مهمی از این دهه سخت‌ترین تحریم‌ها علیه اقتصاد ما اعمال شد و همین تحریم‌ها دلیل اصلی و مهمی بودند که اقتصاد ایران را دچار مشکل کرد.
فراموش نکنیم در سال‌های قبل از تحریم‌های دهه ۹۰ فروش نفت کشور به ارقام بی‌سابقه‌ای رسیده بود و سیاست‌های دولت وقت هم به گونه‌ای بود که کلیت اقتصاد به این درآمدها نیاز داشتند و اعمال تحریم‌ها در عمل چنین چیزی را ناممکن کرد.
در بهار امسال چه اتفاقات تازه‌ای رخ داد که رشد اقتصادی را به بیش از ۷ درصد رساند؟
یکی از اتفاقات مهم آغاز واکسیناسیون بود. واکسیناسیون در کشور از زمستان سال ۹۹ آغاز شده بود و در طول بهار امسال هم ادامه داشت. آغاز فرآیند واکسیناسیون خود به خود شرایط را بهبود می‌بخشد. البته برخی انتقاد دارند که در آن زمان سرعت واکسیناسیون کمتر بود اما در هر حال باز هم نمی‌توان نادیده گرفت که نفس آغاز واکسیناسیون به بهبود شرایط جامعه منجر می‌شود. همین امر شرایط اقتصادی کشور را نرمال‌تر از گذشته کرد و کسبوکارها بدون تعطیلی‌های گسترده بهار ۹۹ توانستند به فعالیت‌های خود بپردازند. همین امر هم سبب شد تا بخش خدمات در مقایسه با بهار ۹۹ شرایط به مراتب بهتری داشته باشد و همان‌طور که از جزئیات ارقام منتشر شده، مشخص است رشد اقتصادی این بخش هم مثبت شد. این به معنای بهبود وضعیت کسب‌وکار در کشور هم هست.
نرمال شدن شرایط اما تنها اثر مثبت خود را بر بخش هتلداری نگذاشت؛ اگر به یاد داشته باشید در ابتدای سال گذشته تقریبا تمام مرزهای زمینی، هوایی و دریایی کشور مسدود شده بود و امکان حمل‌ونقل کالا یا مسافر وجود نداشت.
امسال این مانع وجود نداشت و تقریبا همه مرزهای کشور باز بوده و امکان ارائه خدمات وجود داشت. همین نیز به بهبود تراز تجاری کشور منجر شده است. این در حالی است که در بهار امسال روند صادرات کشور مثبت شد اما همچنان روند واردات منفی است.
گزارش مرکز آمار از بهبود وضعیت صنعت در کشور هم خبر می‌دهد. گرچه در سال گذشته هم نرخ رشد بخش صنعت مثبت بود اما شتاب رشد مثبت آن در ۳ ماه نخست امسال تشدید شده است. بهبود رشد در بخش‌های صنعتی چه تاثیری بر رشد ۳ ماه نخست امسال داشت؟
همان‌طور که شما هم در سوال خود اشاره کردید، رشد بخش صنعت در بهار امسال شتاب بهتری نسبت به سال گذشته گرفت. این درواقع موید این نکته نیز هست که اگر در سال گذشته کرونا وجود نداشت، اقتصاد کشور ظرفیت کافی برای خروج از رشد منفی را داشت. به هر حال رشد بخش صنعت حتما تاثیر چشمگیری بر بهبود شاخص مربوط به رشد در کشور داشت. با این حال، باید تاکید کنم اهمیت بخش صنعت تنها از زاویه اهمیت رشد آن نیست؛ صنایع کشور بیشتر مشاغل پایدار کشور را از آن خود کرده‌اند و هرچه رشد این بخش بیشتر باشد، مشاغل پایدار کشور شرایط بهتری خواهند داشت.
با وجود اینکه هنوز مذاکرات برای احیای برجام پاسخ در‌خوری نگرفته اما مشاهده می‌شود فروش نفت در ۳ماه نخست امسال رشد خوبی داشته است. اهمیت این رشد چیست؟
مسئله اصلی در زمینه فروش نفت این است که درآمدهای حاصل از فروش نفت چگونه به اقتصاد کشور بازمی‌گردند زیرا به دلیل مشکلاتی که وجود دارد بازگشت درآمدهای حاصل از صادرات به ویژه صادرات نفت به کشور، مشکلات فراوانی وجود دارد. با این حال، همان‌طور که شما هم اشاره کردید در مجموع وضعیت تولید در بخش نفت کشور نسبت به سال گذشته رشد معناداری داشته است.
در مجموع از گزارش اخیر مربوط به رشد اقتصادی چه برداشتی دارید؟
واقعیت این است که در کنار عوامل اثرگذار بر رشد اقتصادی، باید به این نکته هم توجه کنیم که هرچه از زمان اعمال تحریم‌ها به جلو می‌رویم، از اثرات آن بر اقتصاد کشور کاسته خواهد شد و در ادامه امسال و سال آینده تحریم‌ها مشکلات کمتری را برای اقتصاد کشور به وجود خواهند آورد. همچنین با تداوم روند واکسیناسیون، شرایط روز‌به‌روز نرمال‌تر خواهد شد و این امر تاثیر خود را بر اقتصاد کشور هم خواهد داشت. اما نکته نگران‌کننده به نظر من آنجا است که برخی مسئولان تصور کنند مشکل مهمی دیگر سر راه کشور نیست.
همان‌طور که تاکید کردم، نرخ رشد اقتصادی نسبت به مدت مشابه در سال گذشته محاسبه و اعلام می‌شود. درنتیجه رشد ۷.۶درصدی بهار امسال تنها در قیاس با رکود بهار گذشته معنا می‌دهد. پس نباید این رشد را به معنای رفع مشکلات دانست بلکه باید بهبود نسبت به سال گذشته را از آن برداشت کرد. مشکل جایی است که برخی از سیاست‌گذاران تصور کنند مشکلات خودبه‌خود در حال رفع شدن هستند. در حالی که چنین نیست و هر مشکل محصول یکسری اشتباهات سیاستی است که خود را در بحران‌های جاری یا ادواری نشان می‌دهد. من فکر می‌کنم اینکه اقتصاد کشور به هر حال از رشد منفی خارج شده، خبر خوبی است اما این خبر خوب را نباید از طریق درک غلط تبدیل به سرآغازی برای یکسری مشکلات در آینده کرد.
برخی از مخالفان توافق، با اشاره به بهبود فروش نفت کشور در بهار امسال، مذاکره کردن را بی‌نتیجه می‌دانند. چنین برداشتی را چقدر درست می‌دانید؟
من چندان این نوع نظرات را جدی نمی‌گیرم. واقعیت این است که با اعمال تحریم‌ها فروش نفت کشور ما دیگر شکل شفاف گذشته را ندارد و بخشی از فروش طلای سیاه به شکل رسمی انجام می‌شود و بخشی از آن به شکل غیررسمی. همین فرآورده‌های نفتی که به برخی کشورها فروخته شد یا محموله‌هایی که به ونزوئلا تحویل داده شده همگی جزو فروش نفت کشور بوده و به هر حال درآمدزایی داشته است.
در هر حال من اینجا تغییر دولت امریکا و کاهش فشارها از سوی کاخ سفید را هم تا حدی موثر می‌دانم. در هر حال مذاکره اگر به کاهش موانع در مقابل اقتصاد منجر شود، قطعا به سود تولید خواهد بود و مردم نیز از مواهب آن می‌توانند بهره‌مند شوند.
در حالی که در تمام سال‌های تحریم رشد بخش کشاورزی مثبت بود، برای بهار امسال خبرها از کاهش چشمگیر رشد این بخش و منفی شدن آن می‌گویند. دلیل رکود این بخش چیست؟
واقعیت این است که از ابتدای سال آبی گذشته، ما با شرایط خشکسالی مواجه بوده‌ایم. کشاورزی ایران نیز به‌شدت از نظر فناوری توسعه نیافته و رشد آن به‌شدت به بارندگی‌های کشور وابسته است. به همین دلیل در سال جاری رشد این بخش منفی ۴.۵ درصد بود که یک رقم بالا به شمار می‌رود. کاهش بارندگی‌ها و فصل ترسالی دلیل اصلی رکود بخش کشاورزی است.
بهار امسال، آخرین فصلی بود که دولت روحانی سکان اداره کشور را بر‌عهده داشت. آمارها از رشد مثبت در پایان این دولت خبر می‌دهند. فکر می‌کنید سیاست‌گذاری‌های دولت دوازدهم چقدر در دست یافتن به این نرخ رشد موثر بود؟
متاسفانه در فضای کشور ما فرهنگ غلطی جا افتاده است؛ هر جا مشکلی پیش آید عده‌ای آن را به گردن دولت‌ها می‌اندازند و هر جا که موفقیتی حاصل می‌شود نیز عده‌ای نقش دولت‌ها را کمرنگ می‌کنند.
این فرهنگ به‌شدت ناشی از جناح‌بندی‌های سیاسی است و واقعیت را منعکس نمی‌کند. در کشوری مانند ایران با سهم بزرگی که دولت از اقتصاد ملی دارد، هر تحولی ناشی از عملکرد قوه مجریه است. از نظر من دولت پیش با هر انتقادی که به آن وارد می‌کنند در به دست آمدن این نرخ رشد نقش پررنگی داشته است.
