تفاهمنامه‌های غبارآلود
در ماه‌های گذشته، گردوغبار یکی از جدی‌ترین معضلات کشورهای ایران، سوریه، عراق و ترکیه بوده که البته سهم و تاثیرپذیری هر کدام از این کشورها در ایجاد گردوغبار متفاوت است.
مسئله گردوغبار آن‌قدر مشکل‌ساز شده که در نهایت به موضوع محوری نشست حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران با دیپلمات‌های ایرانی در نمایندگی جمهوری اسلامی ایران در سازمان ملل متحد (ژنو) بدل شد. در این نشست، وزیر امور خارجه ایران تصریح کرد: دستگاه دیپلماسی به‌ویژه نمایندگی‌های چندجانبه وظیفه خطیری برای شناسایی و تقویت ظرفیت‌های بین‌المللی و منطقه‌ای برای مقابله موثر با پدیده گردوغبار دارند.
هفته گذشته نیز در اجلاس منطقه‌ای وزیران محیط‌زیست، علی سلاجقه، رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست، دیپلماسی محیط‌زیست را پیش‌درآمدی بر دیپلماسی سیاسی بین کشورها عنوان کرد و خبر از مذاکرات دوجانبه و چندجانبه با مسئولان محیط‌زیست کشورهای همجوار و اسلامی داد که منجر به ایجاد همگرایی و هم‌سویی بین این کشورها شده و در نهایت به اتفاق‌نظر بر حل مشکل گردوغبار انجامیده است. در این راستا، تفاهمنامه همکاری‌های محیط‌زیستی بین ایران و امارات متحده عربی و ایران و عراق به امضا رسید. با این وجود، برخی کارشناسان معتقدند تعداد بالای این تفاهمنامه‌ها در کنار فجایع محیط‌زیستی در خاورمیانه، نشان‌دهنده ناکارآمدی آن است.
تفاهمنامه‌هایی بدون ضمانت اجرایی
علی درویشی‌بلورانی، عضو هیات علمی دانشگاه تهران در گفت‌وگو با صمت با اشاره به تفاهمنامه همکاری ایران و امارات برای مقابله با گردوغبار گفت: چنین تفاهمنامه‌هایی در سال‌های گذشته بارها منعقد شده و هیچ‌گونه اثر مشخصی نگذاشته است. از ۱۵ سال گذشته، بیش از ۶۰ تفاهمنامه بین کشورهای منطقه غرب آسیا از جمله ایران، ترکیه، عراق، امارات، قطر و سایر کشورها بر سر مسئله گردوغبار امضا شده اما ضمانت اجرایی نداشته‌اند. مشاور متخصص ملی توفان‌های گرد و غبار سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) ادامه داد: با این وجود یکی از زمینه‌هایی که می‌توانند در این تفاهمنامه بر آن تاکید کنند، سیستم‌های پایش، پیش‌هشدار و پیش‌آگاهی است که می‌تواند بر بستر فضای مجازی انجام شود. کانون‌های تولید گردوغبار میان امارات و ایران در غرب آسیا مشترک نیستند، هرچند در شرق ایران شاهد رخدادهای گردوغباری هستیم که از ایران به سمت امارات حرکت می‌کنند اما کارهای اجرایی به‌منظور کنترل کانون‌ها نمی‌توانند بین این دو کشور برای مقابله با گردوغبار جنبه اجرایی داشته باشند. به‌منظور حل ریشه‌ای توفان‌های گردوغبار در غرب، ایران باید به سراغ کشورهای ترکیه، سوریه و عراق برود. همکاری و مذاکره با کشور ترکیه باید برای تخصیص آب بیشتر به پایین‌دست رودخانه‌های دجله و فرات و با کشورهای سوریه و عراق برای مهار کانون‌های ایجاد گردوغبار باشد. وی تصریح کرد: مذاکره برای مهار کانون‌های گردوغبار در حوزه دجله و فرات، یک ضرورت است اما به‌دلیل اختلافات عقیدتی و سیاسی که میان کشورهای ایران، ترکیه، سوریه و عراق وجود دارد، امکان عقد یک توافقنامه لازم‌الاجرا ضعیف است. به همین دلیل، بهترین راه برای برقراری مذاکره، وجود نهادهای بین‌المللی مانند بخش محیط‌زیست سازمان ملل متحد ( UNEP )، فائو یا کنوانسیون مقابله با بیابان‌زایی است. در واقع برای حل این مشکل نیاز به یک نهاد بی‌طرف است.
۴ تجربه در مقابله با گردوغبار
وی با اشاره به ۴ تجربه جهانی پدیده گردوغبار در ۱۰۰ سال اخیر، گفت: در این ۴ تجربه ۲ مورد آن در مهار و کنترل گردوغبار موفق و ۲ مورد آن ناموفق بوده است. مورد نخست به دهه ۳۰ میلادی در امریکا برمی‌گردد. در این دوره، مراتع برای کشت ذرت و غلات زیرکشت رفتند که این امر باعث نابودی خاک و درنتیجه فرسایش خاک بر اثر وزش باد و در نهایت ایجاد گردوغبار شد. مورد دوم مربوط به شمال‌شرق چین در دهه ۸۰ میلادی و در زمانی است که پس از سیاست‌های کشاورزی حاکمیت چین، مراتع کشاورزی بیش از توان اکولوژیک آنها زیر کشت رفت و گردوغبار ایجاد شد.
وی افزود: درباره آن ۲ مورد ناموفق نیز یکی از آنها در آسیای میانه با کانون دریاچه آرال است که هیچ برنامه‌ای نه برای آن داشتند و نه دارند. یکی دیگر از این موارد نیز خاورمیانه و به‌طور مشخص حوضه رودخانه‌های دجله و فرات است که به‌دلیل سدسازی‌های گسترده در بالادست حوضه‌های آبریز، خشکسالی و افزایش جمعیت کانون گردوغبار شده است. در این منطقه نیز تاکنون در مهار و مقابله با گردوغبارها ناموفق بوده‌اند.
وی در باره دلایل موفقیت امریکا و چین برای مقابله با گردوغبار اظهار کرد: ایالات متحده امریکا پس از بحران گردوغبار به‌دلیل منابع مالی غنی که داشت توانست الگوی کشت را تغییر داده و یارانه‌های سنگینی به کشاورزان برای توسعه کشت‌های جایگزین بدهد. به این صورت، با جلوگیری از کشت‌هایی که بیش از ظرفیت اکولوژیکی منطقه بود، از نابودی خاک جلوگیری کرد.
وی افزود: کشور چین نیز در این زمینه موفق شد، چراکه کشورهای ژاپن و کره جنوبی که تحت‌تاثیر گردوغبارها شده بودند، یک تراست‌فاند یا صندوق اعتماد متقابل درست کرده و برای این مسئله هزینه کردند. کشور چین و مغولستان نیز به‌صورت صادقانه کانون‌ها را شناسایی و با پول هزینه‌شده، گردوغبار را تا حد زیادی کنترل کردند.
دست بالای ترکیه در بالادست
دانشیار دانشکده جغرافیای دانشگاه تهران گفت: در منطقه دجله و فرات به‌دلیل اینکه ترکیه در بالادست حوضه آبریز قرار دارد، با سدسازی توانسته آبهای سطحی را کنترل کند. کشورهای پایین‌دست هم قدرت چانه‌زنی با ترکیه را بر سر آب را یا ندارند یا نتوانسته‌اند به انجام برسانند. در واقع تنها کسی که دست بالا را در این منطقه دارد، ترکیه است. ترکیه سطح زیر کشت خود را در بعضی نقاط به ۲۰۰ درصد هم افزایش داده است. در صورتی که پایین‌دست در برخی مناطق حوزه تقریبا نابود شده است. البته باید توجه داشت که کنترل آبهای سطحی در حوضه دجله و فرات به سال ۱۹۱۴ برمی‌گردد، درست زمانی که دولت عراق با ایجاد دریاچه رزازه گام‌های اولیه برای مهار آبهای سطحی این حوضه را برداشت. در حال حاضر دریاچه‌های مصنوعی ساخته‌شده در عراق خشکیده و تبدیل به کانون‌های گردوغبار شده‌اند. درست است امروز کشور ترکیه از مقصران اصلی ایجاد گردوغبار به‌شمار می‌رود اما از همان سال ۱۹۱۴ تاکنون مهار آبهای دجله و فرات جزو برنامه‌های ۴ کشور حوزه بوده است. البته ایران نقش خیلی کمی در این مسئله دارد و اول از همه ترکیه، بعد عراق و سپس سوریه در این امر سهیم هستند.
درویشی ادامه داد: ترکیه به‌صورت مشخص هیچ برنامه‌ای برای اینکه آب به پایین‌دست بدهد، ندارد و تنها می‌توان در قالب توافقی که سودی برای آنها داشته باشد، این مشکل را حل کرد. به‌عنوان مثال، چاوش اغلو، وزیر امور خارجه ترکیه بحث نفت در برابر آب را مطرح کرده بود و این نشان می‌دهد آنها برای رهاسازی آب به‌دنبال سود خود هستند.
وی با اشاره به اینکه در مقابله با این مسئله از دست مردم اقدام بخصوصی برنمی‌آید و فقط سیاسیون تصمیم‌گیر در سطح کلان می‌توانند تا حدی این مشکل را بهبود ببخشند، گفت: این سیاسیون باید به سمتی بروند که از بسترهای کنوانسیون‌ها و توافقات بین‌المللی استفاده کنند تا کم‌کم راهکارهای عملی پیدا کنند. اگر چنین اقدامی انجام نشود بازهم به سمت تفاهمنامه‌های دوجانبه تا چندجانبه‌ای می‌روند که اصلا به آن خوشبین نیستم تا زمانی که بحث تعیین دقیق و علمی آب موجود در حوزه و سهم مصارف و محیط‌زیست در آن به‌طور دقیق و با روش‌های علمی و با استفاده از داده‌های دقیق تعیین نشود، از این تفاهمنامه‌ها، فارغ از اینکه دوجانبه یا ۱۵جانبه باشد هیچ نتیجه محسوسی به‌دست نخواهد آمد. وی ادامه داد: بحث آب، کشاورزی و گردوغبار در حوزه رودخانه‌های دجله و فرات بدون استفاده از رویکردهای علمی مدیریت یکپارچه حوزه‌ای و با رویکردهای بخشی‌نگر و خودخواهانه کشورها به اینجا رسیده است. برای حل این مشکل کشورهای منطقه مانند دو مورد به‌نسبت موفق در امریکا و چین باید به داده‌های دقیق علمی و راهکارها و متدلوژی‌های علمی مبتنی بر مدیریت یکپارچه حوزه‌ای روی بیاورند.
افزایش گردوغبارها در ۶۰ سال گذشته
حسین اردکانی، پیشکسوت صنعت هواشناسی در گفت‌وگو با صمت بیان کرد: کانون گردوغبارهایی که در شرق ایران وجود دارد با گردوغبارهای غرب کشور متفاوت است. توفان‌های شدید گردوغباری که در شرق کشور وجود دارد ناشی از بادهای ۱۲۰ روزه است که باعث فرسایش خاک و ایجاد گردوغبار می‌شود. این در حالی است که توفان‌های گردوغبار غرب کشور عموما ناشی از کانون‌های گردوغبار در کشورهای عراق و سوریه هستند.
اردکانی بیان کرد: در سال ۱۳۴۰ که مدیرکل پیش‌بینی سازمان هواشناسی بودم و تا حدود ۲۰ سال پس از آن در ایران شاهد توفان‌های گردوغبار بودیم که همیشه بروز این پدیده پیش‌بینی می‌شد و حتی گاهی شدت گردوغبار چنان بود که میدان دید به ۲۰۰ متر می‌رسید اما در حال حاضر وضعیت منطقه وخیم‌تر شده است.
وی تصریح کرد: وضعیت سیراب بودن یا خشکیدگی تالاب‌ها در خاورمیانه نقش اساسی و موثری در ایجاد گردوغبار و بارش‌ها دارد. البته تاثیر تالاب‌ها باید با روش‌ها و مدل‌های علمی بررسی شود که متاسفانه سازمان هواشناسی این مطالعات را انجام نداده است.
به‌گفته این پیشکسوت صنعت هواشناسی، باید با یک مدل تحقیقاتی بررسی شود که اگر تالاب‌های عراق، سوریه و ایران کاملا آب داشته باشند، چه وضعیتی برای ما خواهند داشت و اگر کاملا خشک باشند مثل شرایطی که الان دارند، چه شرایطی را رقم خواهند زد.
همکاری برای پژوهش‌ها
اردکانی اضافه کرد: متاسفانه گاهی برای رسیدن به راه‌حل مشکلات، خود مسئله را عمیق بررسی نمی‌کنیم. خروجی تفاهمنامه‌هایی مانند تفاهمنامه ایران و امارات چندان روشن نیست و معلوم نیست به کجا می‌رسند. کشور امارات در کاهش گردوغبار خیلی ذی‌نفع نیست و تخصص آن‌چنانی هم برای این کار ندارد اما می‌تواند مدل‌های خارجی را در این زمینه به کار بگیرد. به هر حال هرقدر بتوانیم در این زمینه تحقیقات بیشتری انجام دهیم، به نفع ما خواهد بود. وی با اشاره به اینکه راه‌های گوناگونی برای کاهش گردوغبار وجود دارد، گفت: بروز گردوغبار از ۴۸ تا ۷۲ ساعت قبل از ورود به کشور قابل پیش‌بینی است. ما می‌توانیم بروز گردوغبارها را پیش‌بینی کنیم و هواپیماهای آبپاشی را که در اطفای آتش‌سوزی جنگل‌ها استفاده می‌شود به کانون‌های گردوغبار ببریم. این هواپیماها با پرواز در ارتفاع پایین می‌توانند با رهاسازی آب، خاک را نمناک کنند و جلوی بخشی از فرسایش ناشی از وزش باد را بگیرند. راه‌های دیگری نیز وجود دارد اما به‌طور واقعی نیازمند اقدامات جدی و پیگیرانه است.
اردکانی تصریح کرد: گردوغبارهایی که در روزهای گذشته در تهران وجود داشت، کانون خارجی نداشت. کانون این گردوغبارها قسمت‌های جنوب‌غربی تهران بود که خیلی خشک است. به‌عنوان مثال می‌توان در این مناطق اقداماتی مثل درختکاری و ایجاد مرتع انجام داد. کانون‌های گردوغبار باید موردبررسی قرار بگیرد تا راهکارهای مشخصی برای آن در نظر گرفت.
سخن پایانی
گرچه برخی کارشناسان مسیر مقابله با گردوغبار را در مذاکره کشورهای ایران، ترکیه، سوریه و عراق می‌بینند اما امید چندانی به تفاهمنامه‌های موجود ندارند، چراکه هیچ ضمانت اجرایی ندارد. به‌دلیل وجود اختلافات سیاسی و عقیدتی در بین این کشورها برخی کارشناسان پیشنهاد می‌کنند از ظرفیت‌های نهادها و سازمان‌های بی‌طرف از جمله سازمان جهانی هواشناسی، برنامه محیط‌زیست ملل متحد (یونپ)، سازمان جهانی بهداشت، سازمان خواربار و کشاورزی (فائو) بهره گرفته شود.
