عزاداری ایام محرم همه‌جای ایران، یک شکل نیست. جاهایی هستند که سوگواری‌شان فقط به کشیدن علامت و چلچراغ و کوبیدن بر طبل‌های غول‌آسا خلاصه نمی‌شود. شهرها و شهرستان‌ها، حتی روستاهای کوچک و دورافتاده‌ای هستند که در ایام محرم عزاداری مخصوص به خودشان را دارند.  بعضی از این آیین‌ها مانند نخل‌گردانی یزد شهرت جهانی دارند و هرساله گردشگران خارجی زیادی در روز عاشورا برای تماشای آن به یزد می‌روند و بعضی کمتر در رسانه‌ها معرفی شده‌اند. این آیین‌ها و سبک‌های عزاداری به قدری گسترده‌اند که معرفی آنها با جزئیات‌شان در یک صفحه نمی‌گنجد، اما در ادامه با ده سبک مختلف و متفاوت عزاداری در مناطق مختلف ایران آشنا خواهید شد.  تلاش‌ کرده‌ایم در این معرفی، تنوع و گوناگونی جغرافیایی را حفظ کنیم.

آیین گِل مالی در لرستان

این آیین در ماه محرم در استان‌های غربی ایران در منطقه‌ زاگرس، به‌ویژه استان‌های لرستان، کرمانشاه و ایلام و همچنین در بخش‌هایی از استان‌های خوزستان، مرکزی و همدان برگزار می‌شود. مردم این منطقه در ایام محرم مقابل خیمه‌ها و تکیه‌ها با آجر حوضچه‌هایی درست می‌کنند و در روز تاسوعا آنها را با گِل رُس که به آن گِل باغچاله می‌گویند پر می‌کنند و گِل نرمی درست می‌کنند که در گویش محلی به آن «خَرّه» می‌گویند. عزاداران ابتدا خود را گِل‌مالی می‌کنند و سپس شروع به عزاداری و سینه‌زنی می‌کنند.

گل‌مالی در خرم‌آباد و حوالی آن در چند مرحله اجرا می‌شود. در مرحله‌ اول این آیین در روز هفتم محرم عزاداران به حمام می‌روند و بعد از اصلاح سر و صورت و شستشوی بدن، لباس‌ تمیز می‌پوشند. این روز را «تراش عباس» می‌نامند. از این روز به بعد عزاداران در محله می‌چرخند و با خواندن اشعاری از خانه‌ها تقاضای هیزم می‌کنند که اگر هوا در روز عاشورا سرد بود، آتشی مهیا کنند تا عزاداران بعد از گل‌مالی از سرما حفظ شوند. اگر دهه محرم مصادف با فصل سرد باشد، عزاداران در روز عاشورا بعد از گِل‌مالی، گرد آتش می‌ایستند و سینه‌زنی و عزاداری می‌کنند.

بیل‌زنی در خراسان جنوبی

آیین بیل‌زنی نیز با قدمت ۲۰۰ تا ۲۵۰سال از آیین‌های مذهبی روز عاشورا در شهرستان خوسف خراسان جنوبی است. ظهر عاشورا عده‌ زیادی از مردم خوسف که بیشتر آنها از کشاورزان هستند در حسینیه‌ این شهر جمع می‌شوند. افراد بیل در دست، دایره‌وار در کنار هم بیل‌هایشان را به طرف آسمان می‌برند و در حال حرکت به هوا پریده و «حیدرعلی»گویان تیغه‌‌ی بیل‌ها را به هم می‌زنند. بیل‌ها نامنظم و با شتاب به یکدیگر می‌خورند که سر و صدای ایجاد شده تداعی‌کننده واقعه‌ عاشوراست.

باقی عزاداران ضمن همراهی با نوحه‌سرا نخل بزرگی را به نشانه‌ تشییع پیکر مطهر امام حسین(ع) و نخل کوچکی را به نشانه‌ تشییع پیکر پاک حضرت علی‌اصغر، حمل می‌کنند. نخل کوچک را یک نفر حمل می‌کند و نخل بزرگ را هشت نفر بر شانه می‌گذارند و حدود ۵۰ نفر تعادل آن را حفظ می‌کنند. این گروه به همراه دسته‌ بیل‌زنی تا محل نمادین قتلگاه حرکت می‌کنند و نخل‌ها را به حالت دویدن می‌گردانند. مراسم بیل‌زنی، شبیه‌سازی از سوگواری طایفه‌ی «بنی اسد» در صحرای کربلا است که پس از سه شبانه‌روز پیکر شهدا را با بیل به خاک سپردند.

زنان در ایلام «چایینه» می‌نشینند

در میان مردم ایلام، زنان تنها شاهدان اندوهگین مراسم نیستند و مراسمی ویژه برگزار می‌کنند که چایینه نام دارد. از میان این چایینه‌ها می‌توان به چایینه‌ی حضرت قاسم(ع) در روز هفتم، چایینه‌ حضرت علی‌اکبر(ع) در روز هشتم، چایینه‌ حضرت عباس(ع) در روز نهم، چایینه‌ امام حسین(ع) در روز دهم و چایینه روز اربعین حسینی اشاره کرد.

در چایینه حضرت قاسم رسم بر این است که ابتدا بر تن دختری جوان و ازدواج نکرده که نشان از عروس حضرت قاسم است، لباس عروسی سبزرنگ به تن می‌کنند و بر سرش سرپوشی سفید می‌پوشانند و دو شمع روشن و یک سینی پر از نقل و نبات به‌دست او می‌دهند. سپس حنا، عود و شمع را در وسط میدان می‌گذارند. چایینه‌خوان‌ها با لباس تمیز رنگی و با وضعی مرتب وارد میدان می‌شوند و زنی که به او مُلایه گفته می‌شود، شروع به مداحی می‌کند. در هنگام اجرای مراسم عروسی، زنی کفنی آغشته به خون را به نشانه‌ی رسیدن خبر شهادت قاسم در روز برگزاری مراسم عروسی به وسط میدان می‌آورد، سپس چایینه‌خوان از حالت نمادین شادی و سرور درآمده و خود را پریشان کرده و با خاموش کردن شمع‌ها، به نشانه‌ی عزادار شدن روی سر عروس چادر سیاه می‌اندازد و بعد از خاموش کردن شمع‌ها، مُلایه نوحه‌خوانی می‌کند و مجلس سراسر ماتم وعزا می‌شود.

چایینه‌خوان‌ها ابتدا دو زانو می‌نشینند و سپس در حالت ایستاده حلقه‌وار دور میدان می‌چرخند و با کف دو دست په پیشانی خود می‌زنند. چایینه‌ی عباس(ع) در روز هشتم محرم برگزار می‌شود و در روزهای عاشورا و اربعین نیز چایینه‌ی امام‌حسین(ع) برگزار می‌شود.

تعزیه تفرش در استان مرکزی

شهرستان تفرش از دوران قاجار از فعال‌ترین نقاط تعزیه‌خوانی در استان مرکزی و کشور به شمار می‌رود و بزرگ‌ترین اساتید تعزیه‌خوانی در تکیه‌ دولت تهران از این شهرستان برخاسته‌اند.

شهرستان تفرش که بیش از ۲۰ گروه تعزیه‌خوان در آن فعالیت می‌کنند، در روزهای محرم و صفر طرفداران زیادی را به دیدن این مراسم می‌کشاند. در این شهرستان و روستاهای اطرافش تعداد زیادی تکیه وجود دارد که در سال‌های اخیر به طرز زیبایی مرمت و بازسازی شده‌اند و همه‌ساله با فرا رسیدن ماه محرم و صفر، عزاداران زیادی به تماشا می‌روند و گروه‌های هنری تعزیه و شبیه‌خوانی به رسم دیرینه، با اجرای تعزیه و بازسازی وقایع صحرای نینوا، مظلومیت امام حسین(ع) و اصحاب ایشان را به نمایش می‌گذارند. تکیه‌ی قدیمی زاغرم تفرش دومین تکیه‌ی خشت و گل ایران از مکان‌های اجرای تعزیه در ماه محرم است که با سبک معماری خاصش جزو آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

نوحه‌سرایی بوشهری‌ها

پیشینه‌ نوحه‌سرایی کنونی بوشهر به ۱۰۰ سال پیش برمی‌گردد؛ یعنی زمانی که ناخدا عباسِ دریانورد این سبک سوگواری را ابداع کرد. مراسم سینه‌زنی بوشهری با نوحه‌خوانی یک نفر که نامش پیشخوان یا سرخوان است، آغاز می‌شود. در ابتدای مراسم خردسالان، جوانان و دست‌اندرکاران مسجد، به دور پیشخوان حلقه‌ای دایره شکل تشکیل می‌دهند که به آن «بُر» می‌گویند. در مراسم سینه‌زنی عده‎ای مسئول ساختن و کنترل برُها هستند که به آنها «بُر ساز» یا سینه گردان می‌گویند. حلقه سینه‌زنی به مرور با شرکت سینه‌زنان دیگر گسترش پیدا می‌کند تا جایی که برای سینه‌زنان جدید، بُر (حلقه‌)های دیگری ایجاد می‌شود. به این ترتیب تا آخر مراسم با افزایش تدریجی سینه‌زن‌ها، شخصِ بُرساز، برهای جدید ایجاد می‌کند و برای تشکیل این بُرهای تازه، از افراد سرشناس و سینه‌ز‌نان معتبری با در نظر گرفتن شرایط سنی آنها استفاده می‌کند. شرکت‌کنندگان با دست چپ قسمت راست کمر همدیگر را می‌گیرند و با دست راست سینه می‌زنند. سینه‌زن‌ها همراه با حرکت موزون پا، گرد پیش‌خوان می‌چرخند و با هم‌سرایی در جواب نوحه‌ پیشخوان، او را همراهی می‌کنند و معمولا در هنگام همخوانی کسی سینه نمی‌زند. پس از اجرای چهار یا پنج نوحه مختلف که ریتم سینه‌زنی و نوحه‌ها به اوج می‌رسند، نوحه‌خوان پس از مدتی مکث، با گفتن «واحد» دستوری را برای سینه‌زن‌ها صادر می‌کند. سینه‌زن‌ها با پیروی از دستور واحد فقط یک بار آن هم با جلو آوردن پاهای راست به سینه‌زنی می‌پردازند. پس از دستور واحد، سینه‌زنی و نوحه‌خوانی به اوج می‌رسد.

چک‌چکو در استهبان فارس

چک‌چکو در استهبان فارس و بعضی شهرهای دیگر استان فارس و حتی سایر مناطق ایران برگزار می‌شود. مردم استهبان در میدان اصلی شهر حلقه می‌زنند و با حرکاتی هماهنگ به‌صورت دوار حرکت می‌کنند و دو قطعه سنگ یا چوب را با ریتمی مشخص به یکدیگر می‌کوبند. در همین هنگام مرثیه‌خوان هم نوحه‌خوانی می‌کند.

پیشینه‌ آیین چک‌چکو به بعد از حادثه‌ عاشورا بازمی‌گردد که پس از شهادت امام حسین(ع) لشکریان یزید با اسب‌های‌شان بر جنازه‌ شهدای کربلا تاختند و این آیین واکنشی به سُم‌کوبی اسبان اشقیا بر پیکر شهدای کربلاست.

هنگام مرثیه‌خوانی و با اشاره‌ نوحه‌خوان، عزاداران به جای سینه زدن، سنگ‌ها را در دو دست بالا می‌برند و در بالای سر، آنها را به‌هم می‌زنند و همزمان با ریتم نوحه، خم شده و دوباره سنگ‌ها را به یکدیگر می‌زنند، سپس به صورت هماهنگ یک گام به جلو و یک گام به عقب برمی دارند و دَم یا بیت اول نوحه را تکرار می‌کنند. این آیین که قدمتی ۲۰۰ساله دارد در فهرست میراث معنوی یونسکو ثبت شده است.

شاه‌حسین در آذربایجان شرقی

آیین‌های عاشورایی ایرانشاه‌حسین که در زبان آذری به آن «شاخسی» می‌گویند، از چند روز مانده به محرم شروع می‌شود و تا ظهر عاشورا ادامه پیدا می‌کند. شاه حسین در اصل نماد رژه‌ای نظامی است که عزاداران دست خود را بر پشت یکدیگر قرار می‌دهند و نوعی چوب مخصوص این نوع عزاداری را از زمین تا فرق سر خود حرکت می‌دهند و وقتی که چوب به زمین نزدیک می‌شود، با صدای بلند ندای «شاخ‌سی» (شاه‌حسین) و زمانی که چوب به سرشان نزدیک می‌شود، ندای «واخ‌سی» (وای‌حسین) سر می‌دهند. این حرکت اشاره دارد به جنگ یاران امام حسین با یزید بن معاویه در صحرای کربلا.

عده‌ای این مراسم را به سبک سنتی انجام می‌دهند و از ابزارآلات جدیدی که در سال‌های اخیر رواج پیدا کرده استفاده نمی‌کنند که از عظیم‌ترین و باشکوه‌ترین این نوع عزاداری می‌توان به هیات شاه‌حسین‌گویان محله‌ی شتربان (قاسمیه) اشاره کرد. عده‌ای هم با استفاده از طبل، سنج و سایر ابزارآلات، شور و شوق خاصی در این مراسم به وجود می‌آورند و مورد توجه مردم قرار می‌گیرند. از سوگواری‌های دسته‌ی دوم می‌توان به شاه حسین گویان عرب انتظاریون و عاشقان اباعبدالله شفیع‌زاده اشاره کرد. نمونه‌ این مراسم با همان شکوه و جلوه چشم‌گیر توسط آذری‌های مقیم تهران در میدان منیریه اجرا می‌شود.

برگزاری «چلچلا» در سمنان

آیین‌های عاشورایی ایرانشهرستان مجن در نزدیکی شاهرود و در استان سمنان قرار دارد. یرگزاری آیین قدیمی چلچلا در این شهرستان از شب سوم ماه محرم و همزمان با غروب آفتاب، در دو تکیه‌ بزرگ مجن آغاز می‌شود و تا شب دهم محرم ادامه می‌یابد. این آیین در فهرست میراث معنوی کشور نیز ثبت شده است. دم‌دمای غروب سوم ماه محرم، در تکیه‌ پایین، ابتدا فراشان تکیه را آب و جارو می‌کنند و پس از آن فضای تکیه را با جاجیم و چادر شب فرش کرده و چهل پایه‌ی چراغ شمعدان را برای برگزاری مراسم در محل می‌چینند. خادمان در تکیه‌ی مقابل و رو به جمعیت حاضر می‌ایستند و متولی تکیه یا به اصطلاح محلی‌ها بابای تکیه، با لحنی دلنشین دعا می‌خواند. زنان و دختران روی پشت‌بام‌های پلکانی اطراف تکیه، مراسم را تماشا می‌کنند. در این آیین پس از ذکر صلوات، بخش‌هایی از زیارت عاشورا خوانده می‌شود و سپس برای سلامت و فرج امام زمان(عج) دعا می‌کنند و حضار با «آمین» پاسخ می‌گویند. در هنگام اجرای مراسم، مردم نذورات خود را روی سفره‌های کرباسی قرار می‌دهند و برای تبرک از خادمان بسته‌ی کوچکی از نبات می‌گیرند. در پایان مراسم، بعد از دعا برای شفای بیماران و ذکر فاتحه، چراغ‌ها را دست‌به‌دست می‌کنند، می‌بوسند و می‌چرخانند و سپس نماز مغرب را اقامه می‌کنند.

نخل‌گردانی در یزد

آیین‌های عاشورایی که از گذشته‌های دور در یزد مرسوم بوده است، جذابیتی خاص و شهرتی بین‌المللی دارد. در این مراسم «نخل» به نمادی از تابوت امام حسین(ع) است که از چوب‌بستی عظیم به شکل برگ درخت ساخته شده است که اتفاقاً هیچ شباهتی به برگ درخت خرما ندارد! در ایام محرم سر تا سر نخل را سیاهپوش می‌کنند و صدها شمشیر، قمه و خنجر از آن آویزان می‌کنند. علاوه بر این، تزئینات دیگری مانند آینه، میوه، پولک‌های مختلف، منگوله‌های تزئینی، دستمال‌های ابریشمی رنگی نیز به دو طرف نخل بسته می‌شود. در روز عاشورا نخل مانند کشتی در میان جمعیت عزادار به حرکت درمی‌آید و سه دور گرد میدان نخل می‌چرخد و سپس به آرامی به درون آشیانه‌اش بازمی‌گردد. مراسم نخل‌برداری در بسیاری از شهرهای یزد مختص روز عاشوراست و در روزهای دیگر انجام نمی‌شود. همچنین این مراسم هر سال با روضه‌خوانی، سینه‌زنی، عزاداری، پخش نذری، ذبح قربانی و دود کردن اسفند همراه است و در شهرستان‌هایی نظیر «تفت» و «اشکذر» با شکوه و عظمت خاصی برگزار می‌شود. بزرگ‌ترین نخل استان یزد، هم اکنون در شهرستان «تفت» قرار دارد و هر سال در روز عاشورا جمعیت زیادی در این مراسم شرکت می‌کنند و صدها نفر از مردم قوی‌هیکل این نماد عظیم را بر دوش می‌کشند.

اصیل‌ترین مراسم عزاداری تاسوعا و عاشورا در بازار تهران

اصیل‌ترین مراسم عزاداری تاسوعا و عاشورای تهران را می‌توان در بازار بزرگ دید، مانند کاروان تعزیه با اسب و برپایی خیمه که از روز تاسوعا شروع می‌شود و به خواباندنِ عمود خیمه و آتش زدنِ خیمه‌ها در عصر عاشورا ختم می‌شود. کربلایی‌های مقیم تهران ایام دهه‌ی محرم را در بازار تهران دیدنی می‌کنند. در گذشته، دسته‌های عزاداری بر اساس نحوه‌ی شکل‌گیری‌شان به سه گروه تقسیم می‌شدند؛ صنف‌ها، محلی‌ها و اقوام مهاجر. قدیمی‌ترین دسته‌ها هم مربوط به اصناف تهران بودند که بسیاری‌شان هنوز هم فعالیت می‌کنند. بازار تهران از گذشته، عزاداری چهره‌هایی مانند طیب حاج‌رضایی و اصناف مختلف را به خود دیده که بعضی هنوز پابرجا هستند؛ مانند مراسم صنف بزازها که بیش از صد سال قدمت دارد.