خطر بیابانی شدن گلستان جدی است
در سال‌های اخیر تغییر اقلیم و تبعات آن شامل افزایش متوسط دمای هوا و کاهش بارندگی به تسریع روند بیابان‌زایی در بخش‌هایی از استان گلستان دامن زده است و در حالی که فصل سرد معمولا سرسبزترین ایام شبه‌جزیره میانکاله است، اما افت محسوس میزان بارش در شرق مازندران و غرب گلستان در امسال باعث شده است که زمستان امسال به شکل ملموس شاهد بیابانی شدن بخش‌هایی از میانکاله باشیم.
در سال های اخیر تغییر اقلیم و تبعات آن شامل افزایش متوسط دمای هوا و کاهش بارندگی به تسریع روند بیابان زایی در بخش هایی از استان گلستان دامن زده است و در حالی که فصل سرد معمولا سرسبزترین ایام شبه جزیره میانکاله است، اما افت محسوس میزان بارش در شرق مازندران و غرب گلستان در امسال باعث شده است که زمستان امسال به شکل ملموس شاهد بیابانی شدن بخش هایی از میانکاله باشیم. این مسئله در کنار تامین نشدن حقابه محیط زیستی و برداشت بیش از حد آب به خصوص توسط بخش کشاورزی در اراضی بالادست تالاب میانکاله، به خشک شدن این تالاب دامن زده است. در این میان وقوع اتفاقات مشابه در سایر مناطق گلستان به همراه بعضی دستکاری های انسانی نظیر پروژه لایروبی خلیج گرگان یا طرح زه کشی ۱۲۰ هزار هکتاری، به روند بیابان زایی در بخش های دیگری از استان گلستان نیز سرعت بخشیده و این مناطق را در آستانه تبدیل شدن به کانون گرد و غبار قرار داده است.
میانکاله در فهرست جهانی یونسکو
شبه جزیره میانکاله که زمانی یکی از زیباترین و سرسبزترین عرصه های طبیعی ایران محسوب می شد، اما چند سالی است که با تهدیدهای محیط زیستی مختلفی مواجه شده، هنوز هم زیستگاه دائمی یا محل زمستان گذرانی ده ها گونه از پرندگان مهاجر و بومی است و گونه های مختلف حیات وحش مانند گربه جنگلی، گراز، تشی، فوک خزری و گاومیش در آن زیست می کنند و ساحل آن نیز محل تخم ریزی بخش زیادی از ماهیان خاویاری دریای خزر و زیستگاه سایر گونه های دریایی ارزشمند نظیر جمله کپور، کفال، کلمه و سوف به حساب می آید. همچنین در منطقه میانکاله بیش از ۲۰۰ گونه گیاهی شامل ۱۷ گونه از انواع درختان و درختچه ها و گونه هایی مانند سازیل، ازگیل، سیاه تلو و سپیدار شناسایی شده است و جنگل بزرگی از انارهای وحشی و بوته های تمشک در آن وجود دارد، اما متاسفانه این منطقه در سال های اخیر با انواع معضلات زیست محیطی از جمله کاهش عمق خلیج گرگان و قطع شدن ارتباط آبی آن با دریای خزر، ورود فاضلاب واحدهای مسکونی، صنعتی، کشاورزی، مرغداری و دامپروری به تالاب میانکاله، صید غیرمجاز پرندگان مهاجر در فصول سرد سال، هجوم گاه و بیگاه شکارچیان غیرمجاز و البته آتش سوزی های عمدی متعدد مواجه شده و اخیرا هم مسئله حاد «خشکیدگی» و «بیابانی شدن» گریبان بهشت میانکاله را گرفته است.
تشدید خشکی میانکاله بر اثر کاهش بارندگی
با وجود این که به طور طبیعی فصول پاییز و زمستان جزو سرسبزترین زمان های منطقه میانکاله محسوب می شود و هزاران هزار پرنده مهاجر نیز دقیقا به دلیل همین ویژگی، میانکاله را در فصل سرد سال به عنوان محل زمستان گذرانی انتخاب می کنند، اما اخیرا تصاویری از این شبه جزیره منتشر شده است که به وضوح نشان دهنده تشدید پدیده خشکیدگی و بیابانی شدن در این منطقه است؛ به نحوی که در این تصاویر نه تنها شاهد کاهش شدید تراکم پوشش گیاهی هستیم، بلکه بخش هایی از شبه جزیره که در فصول سرد معمولا سرسبز بودند، حالا به شن زار تبدیل شده اند. اتفاقی که البته در سال های قبل نیز با شدتی کمتر رخ داده بود و حتی تابستان همین امسال نیز می شد، نشانه هایی از خشکیدگی و کاهش تراکم پوشش گیاهی را در میانکاله مشاهده کرد، اما امسال افزایش متوسط دمای هوا در شرق مازندران و غرب گلستان به همراه کاهش محسوس بارندگی در این منطقه و البته تداوم چندین سال تامین نشدن حقابه تالاب میانکاله، به تشدید روند خشکیدگی این شبه جزیره دامن زده است و با توجه به این که در سال های آینده نیز اولا آثار سوء تغییر اقلیم سال به سال افزایش خواهد یافت و ثانیا به نظر نمی رسد برنامه ای جدی برای تامین حقابه تالاب و رفع آلودگی های ورودی به آن وجود داشته باشد، بعید نیست که در سال های آتی روند بیابانی شدن میانکاله تشدید شود.
این نکته ای است که حمیدرضا رضایی، کارشناس محیط زیست و عضو هیات علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان در گفت وگو با ایلنا روی آن دست گذاشت و اظهارکرد: معمولا فصل زمستان سرسبزترین بازه زمانی در شبه جزیره میانکاله است، اما با توجه به این که در پاییز و زمستان امسال، با وجود بارش های نسبتا مناسب در برخی نقاط کشور، میزان بارندگی ها در استان گلستان و شرق مازندران بسیار کمتر از شرایط نُرمال بود، در فصل سرد امسال شاهد کاهش محسوس تراکم پوشش گیاهی در میانکاله هستیم. البته این مسئله فقط یکی از عوامل موثر بر بیابانی شدن این شبه جزیره است و از سال های قبل نیز می شد شروع فرآیند خشکیدگی در میانکاله را به دلیل تامین نشدن حقابه تالاب از جنوب و پسروی دریای خزر از شمال مشاهده کرد.
وی افزود: بیش از ۸۵ درصد آب دریای خزر توسط رودخانه ولگا در روسیه تامین می شود و اضافه برداشت هایی که در دهه های اخیر از این رودخانه اتفاق افتاده است، باعث کاهش آب ورودی به دریای خزر به عنوان یک دریاچه بسته شده و این مسئله در کنار تغییر اقلیم، افزایش متوسط دمای هوا و کاهش بارندگی در کشورهای حاشیه کاسپین، تسریع روند پسروی دریای خزر در چند سال گذشته را به همراه داشته است. در چنین شرایطی با توجه به این که بخشی از آب تالاب میانکاله و خلیج گرگان از سوی دریای خزر تامین می شود، پسروی دریا عملا باعث پایین آمدن عمق خلیج و کوچک شدن مساحت تالاب شده و به روند خشک شدن آن دامن زده است.
خطر لایروبی خلیج گرگان
رضایی با بیان این که پسروی دریای خزر علاوه بر تالاب میانکاله، بر سایر تالاب های مرتبط با این دریا نیز اثر می گذارد، گفت: خشک شدن بخش هایی از خلیج گرگان بر اثر پسروی دریای خزر، مشکل مشابهی است که در سایر تالاب های مرتبط با کاسپین نیز رخ داده است، به نحوی که در سال های اخیر عمق تالاب گمیشان شهرستان بندر ترکمن و تالاب انزلی استان گیلان نیز بر اثر پسروی دریا به شدت کاهش یافته است. البته اخیرا دولت طرحی را برای لایروبی کانال های ارتباطی بین خلیج گرگان و دریای خزر آغاز کرده و هدف خود را از اجرای این طرح، برقرار نگه داشتن ارتباط آبی بین این خلیج و دریا اعلام کرده است.
عضو هیات علمی دانشگاه منابع طبیعی گرگان ادامه داد: با وجود این هدف از پروژه لایروبی خلیج گرگان، احیای این خلیج و بهبود کیفیت آب تالاب میانکاله اعلام شده است، اما نه تنها به نظر نمی رسد که این طرح بتواند در بلندمدت کمکی به احیای خلیج گرگان کند، بلکه با توجه به سرعت بالای پسروی دریای خزر، حتی ممکن است بیشتر شدن ارتباط آبی بین خلیج و دریا عملا باعث شود که بخشی از آب خلیج گرگان نیز براساس قانون ظروف مرتبط به طرف دریا کشیده شود و در نتیجه، روند خشک شدن خلیج در سال های آینده سریع تر پیش برود. وی در ادامه توضیح داد: مشکل دیگری که پروژه لایروبی خلیج گرگان برای طبیعت میانکاله ایجاد می کند، این است که متاسفانه گل ولای برداشت شده از کف خلیج روی یک پشته رسوبی در منطقه آشوراده و در خود عرصه طبیعی میانکاله جمع آوری می شود، این در حالی است که می شد این گل ولای را خارج از میانکاله و در قسمت شرقی خلیج جمع آوری کرد. اما حالا لایروبی خلیج گرگان عملا باعث ایجاد یک پشته رسوبی در دل طبیعت میانکاله شده است که روز به روز بر حجم آن افزوده می شود و برآورد می شود که در نهایت یک محوطه ۱۰۰ هکتاری از گل ولای جمع آوری شده از کف خلیج در منطقه آشوراده ایجاد شود که با گرم شدن هوا و خشک شدن این پشته رسوبی، امکان تبدیل شدن این محوطه به کانون گرد و غبار وجود دارد.
احتمال تشدید بیابان زایی در میانکاله
رضایی با تاکید بر این که آثار خشکیدگی شبه جزیره میانکاله در زمستان امسال ملموس تر از سنوات گذشته قابل مشاهده است، عنوان کرد: با توجه به این که خاک منطقه میانکاله ماسه ای است و ظرفیت نگهداری آب در آن کم است، پوشش علفی این منطقه معمولا با گرم شدن هوا خیلی سریع از دست می رود. به همین دلیل، معمولا فصل زمستان و اوایل بهار سرسبزترین ایام میانکاله محسوب می شود و بعد از آن، تراکم پوشش گیاهی شبه جزیره با خشک شدن سریع علف های آن، رفته رفته کاهش می یابد. البته اگر بارندگی در بهار و تابستان مناسب باشد، پوشش علفی در فصل گرم سال نیز تا حدی باقی می ماند، ولی متاسفانه امسال بارندگی در منطقه به حدی کم بوده است که حتی در فصل سرد نیز شاهد آثار خشکیدگی در شبه جزیره میانکاله هستیم. عضو هیات علمی دانشگاه منابع طبیعی گرگان ادامه داد: متاسفانه در چند سال گذشته، ایران بیش از متوسط جهانی از روند گرمایش جهانی و دیگر آثار سوء ناشی از تغییر اقلیم آسیب دیده است و افزایش متوسط دمای هوا در استان گلستان که میانکاله در بخش غربی آن قرار گرفته، از متوسط کشوری هم بیشتر بوده است. در این میان با توجه به این که پیش بینی می شود در سال های آینده روند افزایش متوسط دمای هوا در استان گلستان و شرق مازندران ادامه داشته باشد، اگر در سال های بعد نیز مانند امسال و دو سال قبل از آن، همچنان شاهد کاهش بارندگی باشیم، نه تنها در منطقه میانکاله بلکه در سایر مناطق گلستان نیز بحران هایی چندجانبه در حوزه های آب، کشاورزی و محیط زیست به وجود خواهد آمد.
فاضلاب های شهری و صنعتی به جان خلیج گرگان افتاده اند
نکته مهم دیگری که باید به آن توجه داشت، این است که در منطقه میانکاله، علاوه بر بحران خشکیدگی، کاهش تراکم پوشش گیاهی و تشدید روند بیابانی شدن که به طور خاص در زمستان امسال به صورت ملموس خود را نشان می دهد، سال هاست که شاهد کاهش عمق تالاب و خلیج گرگان هستیم؛ یکی از ریشه های این اتفاق پسروی آب دریای خزر و عامل مهم دیگر نیز عدم تامین مناسب حقابه تالاب میانکاله از اراضی بالادست است. البته این تالاب بین المللی نه تنها با مشکل تامین نشدن حقابه محیط زیستی خود مواجه است، بلکه در سال های اخیر ورود آلودگی های مختلف شامل پساب تصفیه نشده واحدهای مسکونی، صنعتی، دامداری، مرغداری و پرورش ماهی و زهاب کشاورزی اراضی بالادست نیز به مشکلات زیست محیطی تالاب و شبه جزیره میانکاله دامن زده است.
این نکته ای است که روزبه خادم لو، کارشناس محیط زیست و فعال اجتماعی منطقه میانکاله در گفت وگو با ایلنا به آن اشاره کرد و اظهارکرد: در دهه های اخیر سدسازی های کشور روسیه و برداشت های بیش از حد آب این کشور از رودخانه ولگا به عنوان اصلی ترین منبع تامین کننده آب دریای خزر، به علاوه اضافه برداشت های مشابهی که از رودخانه اورال در کشور قزاقستان و رودخانه کورا در کشور آذربایجان انجام می شود، به همراه افزایش متوسط دمای هوا و کاهش میزان بارندگی بر اثر تغییر اقلیم، همگی دست به دست هم داده و به تشدید روند پسروی خزر به عنوان یک دریاچه بسته دامن زده است.
وی افزود: در سال های گذشته تمام تالاب ها، مرداب ها و خلیج های وابسته به دریای خزر به صورت مستقیم از روند پسروی این دریا به شدت آسیب دیده اند، به نحوی که سال هاست خلیج قره بُغاز در کشور ترکمنستان خشک شده و خلیج گرگان به عنوان بخشی از تالاب میانکاله نیز از این روند مصون نمانده است، به نحوی که درحال حاضر حدود ۳۰ درصد از مساحت خلیج گرگان خشک شده و حتی عمق مرداب انزلی نیز بر اثر پسروی کاسپین حدود یک متر کاهش یافته است. این کارشناس محیط زیست تاکید کرد: عمق خلیج گرگان به خصوص در قسمت شرقی آن به حدی کاهش یافته است که در مناطقی مثل بندر گز در استان گلستان، بوی ماندابی که در فصل گرما از سمت خلیج احساس می شود، مشام تمام اهالی منطقه را آزار می دهد؛ به خصوص که در دو تا سه دهه اخیر، تقریبا همه رودخانه ها و آبراهه های بالادست خلیج گرگان برای آبیاری شالیزارها به طرف آب بندان ها هدایت می شوند و به جای آب شیرین تازه، فاضلاب واحدهای صنعتی، دامی، مرغداری و پرورش ماهی و زهاب کشاورزی حاوی کودها و سموم شیمیایی اراضی بالادست خلیج گرگان وارد این خلیج می شود و فرآیندهای شیمیایی ناشی از ورود این آلودگی ها به خلیج گرگان و تالاب میانکاله باعث تغییر اکوسیستم این پهنه آبی و تشدید بوی آزاردهنده می شود.
تاثیرپذیری از تغییر اقلیم
خادم لو در بخش دیگری از صحبت های خود به تشریح علل تسریع روند بیابانی شدن در منطقه میانکاله پرداخت و با بیان این که در سال های اخیر بیابان زایی از سمت گلستان به طرف مازندران حمله کرده است، عنوان کرد: متاسفانه در چند سال گذشته آثار سوء تغییر اقلیم بر استان گلستان شامل افزایش متوسط دمای هوا و کاهش بارندگی بسیار شدید بوده و روند بیابانی شدن در بخش های مختلف این استان از جمله منطقه میانکاله تشدید شده است. این در حالی است که با وجود خشکسالی و کم آبی های ایجادشده بر اثر تغییر اقلیم در گلستان، ما هنوز خودمان را با این پدیده سازگار نکرده ایم، به نحوی در یک دهه گذشته به جای این که به کاهش مصرف منابع آبی بپردازیم، سطح شالیزارها را در استان افزایش داده ایم.
وی در ادامه اظهارکرد: مجموع این مسائل نشان می دهد با وجود این که ایران در کمربند بیابانی جهان قرار گرفته است و بیشتر از متوسط جهانی از آثار سوء ناشی از تغییر اقلیم رنج می برد و باید بیش از سایر کشورها برای سازگاری با تغییرات اقلیمی برنامه ریزی کند، ولی ما عملا کمترین آمادگی را برای مواجه شدن با تبعات تغییر اقلیم داریم، به نحوی که حتی حاضر نیستیم با هدف تامین بیشتر حقابه تالاب ها، دشت ها و رودخانه ها، الگوی کشت را در استان های شمالی کشور اصلاح کنیم و طبیعی است که در چنین شرایطی، در برخی مناطق مانند میانکاله که اکوسیستم آنها تاب آوری کمتری در برابر تبعات تغییر اقلیم دارد، روند بیابان زایی شدت می گیرد.
نقش بازچرخانی آب
خادم لو با تاکید بر این که بازچرخانی آب در شمال کشور یکی از مهم ترین راهکارهای مدیریت مصرف منابع آبی در این خطه است، عنوان کرد: در سال های اخیر طرح های مختلفی برای بازچرخانی آب به خصوص در شرق مازندران تصویب شده و قرار بوده است که بخش زیادی از پساب تولیدشده در منطقه، تصفیه شود و به اراضی کشاورزی انتقال یابد تا برای توسعه کشاورزی ناچار نباشیم که آب دست اول را بیش از حد مصرف کنیم و حقابه دشت ها و تالاب ها به خصوص تالاب و شبه جزیره میانکاله را کاهش دهیم، ولی متاسفانه ما نه تنها توجهی به طرح های مصوب بازچرخانی آب در این منطقه نکرده ایم، بلکه حتی برای اصلاح سیستم فاضلاب شهرهای اطراف میانکاله نیز برنامه ریزی نداشته ایم و درحال حاضر، فاضلاب شهری، صنعتی، کشاورزی و دامپروری به راحتی وارد رودخانه ها و سفره های آب زیرزمینی منطقه می شود و همه این منابع آبی را آلوده می کند.
این کارشناس محیط زیست ادامه داد: توسعه بی قاعده شالیزارها در شرق مازندران و غرب گلستان در سال های اخیر به حدی بوده است که بسیاری از رودخانه های دائمی به رودهای فصلی تبدیل شده اند و در امسال که بارندگی ها در این منطقه از سال های گذشته هم کمتر شده است، حجم بالایی از بیشتر آب بندان های موجود در منطقه خالی شده اند، ولی با این وجود، همین حالا برخی مسئولان و مردم محلی در حال برنامه ریزی برای کشت شالی در فصل بهار و تابستان در اراضی پایین دست همین آب بندان های نیمه خالی هستند! در چنین شرایطی، چطور می توانیم انتظار داشته باشیم که حقابه تالاب ها، رودخانه ها و دشت های منطقه تامین شود و عرصه های طبیعی مختلف از جمله شبه جزیره میانکاله به بیابان تبدیل نشود؟!
سخن پایانی
میانکاله در فهرست جهانی یونسکو به عنوان ذخیره گاه زیست کره به ثبت رسیده است و از سال ۱۳۴۸ نیز به عنوان منطقه حفاظت شده و پناهگاه حیات وحش تحت حفاظت سازمان محیط زیست قرار دارد. همچنین تالاب میانکاله که معمولا از بخش شرقی آن به عنوان خلیج گرگان یاد می شود، به عنوان تالاب بین المللی در فهرست کنوانسیون جهانی رامسر به ثبت رسیده است. تمام این القاب و عناوین حفاظتی نشان می دهد که میانکاله یکی از مهم ترین عرصه های طبیعی کشور است که به طور خاص باید به تخریب اکوسیستم آن بر اثر دستکاری ها و آلودگی های انسانی و گرما، خشکیدگی و کاهش بارندگی توجه کرد.
