در بررسی‌های گوناگون، خسارات اقتصادی برآمده از آلودگی هوا در چند بخش دسته‌بندی شده که در پرداخت به هر کدام از آنها نتایجی نه‌چندان خوشایند به‌دست می‌آید. در یک دسته مهم از آسیب‌های ناشی از آلودگی هوا، سلامت اجتماعی تحت بررسی پژوهشگران قرار گرفته که تنها در همین بخش از چند جهت هزینه‌های درمان و هدررفت سرمایه اجتماعی می‌توان به موضوع پرداخت. در دسته‌ای دیگر خسارت آلودگی به محیط‌زیست چه در بخش آب و چه در بخش خاک موردتحلیل قرار می‌گیرد که انتهای این زنجیره هم به انسان و سلامت او می‌رسد.

در گروهی دیگر پتانسیل‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های سرمایه‌‌ساز کشور و شرایط‌شان در زمان آلودگی هوا بررسی می‌شود که در نتیجه آن به فرار سرمایه ناشی از آلودگی هوا می‌رسیم. آموزش و سلامت روان جامعه نیز دیگر دسته‌ای است که می‌توان برای شناسایی آسیب‌های آلودگی هوا تعریف کرد؛ بخشی که عموما سطح فرهنگ و اعتبار یک جامعه را در نظام بین‌المللی روشن می‌سازد. برمبنای همین نقشه‌راه بررسی خسارت‌های آلودگی هوا، می‌توان بر حمله این معضل به اقتصاد کشورها از چند جهت صحه گذاشت.

صمت در گزارش پیش رو به‌مناسبت روز جهانی محیط‌زیست (۵ ژوئن) در گفت‌وگو با کارشناسان تاثیرات مخرب آلودگی هوا بر اقتصاد و به‌تبع آن حیات اجتماعی را بررسی کرده است.

فرار سرمایه با پایداری هوای آلوده

معاون راهبری اداره کل محیط زیست شهرداری تهران درباره تاثیرات آلودگی هوا گفت: آلودگی هوا با هر نوع منبع و علتی می‌تواند آسیب‌های اقتصادی و اجتماعی متعددی به‌دنبال داشته باشد؛ حالا چه این نوع آلودگی از جنس آلی یا غیرعالی چون گردوغبار و دوده و... باشند یا از جنس شیمیایی چون نیترات، سولفات و گوگرد و...

پدرام جدی، معاون راهبری اداره کل محیط زیست شهرداری تهران در گفت‌وگو با صمت در تشریح آسیب‌های اقتصادی آلودگی هوا بیان کرد: مهم‌ترین آسیب اقتصادی آلودگی هوا از محل تعطیلی کسب‌وکارها به‌ویژه گردشگری به‌وقوع می‌پیوندد، زیرا تجربه ثابت کرده که در دوره افزایش آلودگی‌ هوا افراد عموما تمایلی به حضور در محیط‌های باز حتی با ظرفیت‌های گردشگری بالا ندارند که این امر آسیب‌های چشمگیری به صنعت گردشگری وارد می‌کند.

این کارشناس محیط‌زیست دیگر حوزه متاثر از آلودگی هوا را حوزه کشاورزی دانست و تاکید کرد: هوای آلوده قطعا در تولید محصولات کشاورزی نیز اثرات مخربی چه از بعد کیفیت و سلامت محصول و متعاقب آن مصرف‌کننده و چه کمیت محصول خواهد داشت، این در حالی است که جامعه درگیر حوزه کشاورزی حالا چه تقاضا را در نظر بگیریم و چه عرضه را، جامعه‌ای به وسعت ایران هستند.

کشاورزی، گردشگری و سلامتجدی در ادامه تاکید کرد: فارغ از تاثیرات آلودگی هوا بر حوزه کشاورزی و گردشگری و تحمیل خسارت به اقتصاد حوزه‌های یادشده، سلامت جامعه ار دیگر بخش‌هایی است که آلودگی هوا می‌تواند خسارت‌هایی را از چند جهت به آن وارد کند؛ هدررفت سرمایه انسانی و هزینه‌هایی که صرف درمان بیماری‌های مولود آلودگی هوا می‌شود. 

این کارشناس با اشاره به آماری از مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا گفت: براساس آخرین آمار وزارت بهداشت میزان مرگ‌ومیر وابسته به آلودگی هوا در کلانشهرها اکنون به سالانه ۲۷ هزار نفر رسیده که ۷ هزار نفر از این آمار مربوط به شهر تهران است. اگر کمی عمیق‌تر فکر کنیم این آمار تنها آماری از مرگ انسان‌ها نیست، بلکه آماری است از هدررفت سرمایه‌های اجتماعی که اگر آلودگی هوا وجود نداشت، اتفاق نمی‌افتاد.

وی ابنیه‌ها و ساختمان‌ها را دیگر قربانیان آلودگی هوا دانست و در این باره توضیح داد: گاهی پیش آمده بعد از وقوع یک آلودگی چند‌روزه با دقت به سطح محیط می‌بینیم ذراتی دوده مانند که عموما محصول احتراق سوخت‌های فسیلی هستند و ممکن است اسیدی نیز باشند روی آن نشسته که این حالت قطعا عمر ابنیه‌ها را کوتاه می‌کند و از این جهت هم اقتصاد را متاثر می‌سازد.

 جدی در پایان دیگر پیامد پایداری معضل آلودگی هوا را فرار سرمایه عنوان و تصریح کرد: تداوم و تکرار روزهای آلوده قطعا افراد را از حضور در فضای آلوده منصرف خواهد کرد و به زبان عامیانه سبب می‌شود افراد جان و مال خود را بردارند و از فضای ناسالم دور شوند؛ اقدامی که اقتصاد را از یک فرصت سرمایه‌گذاری محروم می‌کند.

سلامت، قربانی بی‌چون‌وچرای آلودگی

یک کارشناس و فعال محیط‌زیست در تشریح آسیب‌های اقتصادی آلودگی هوا بیان کرد: زیان‌های اقتصادی آلودگی هوا از چند وجه قابل‌بررسی است و این‌گونه نیست که بتوانیم تاثیرات آلودگی بر اقتصاد را به‌طور کلی یا حتی صرفا به‌طور مستقیم ارزیابی کنیم. به‌بیان دقیق‌تر زیان‌های آلودگی هوا از وجوهی چون سلامت، منابع آب و خاک، تولید چه در بخش صنعت و چه کشاورزی، آموزش و... مستقیم و غیرمستقیم قابل‌بررسی است.

محمد درویش، کارشناس محیط‌زیست در گفت‌وگو با صمت درباره زیان‌های اقتصادی ناشی از آلودگی هوا گفت: مهم‌ترین آسیب اقتصادی که آلودگی هوا به‌دنبال دارد، در حوزه سلامت است که در همین یک بخش، آسیب‌ها در دو دسته منابع انسانی و هزینه‌های درمان قابل‌‌بررسی است. براساس آخرین مطالعه‌ای که مرکز پژوهش‌های مجلس انجام داده، ما سالانه ۱۲.۵ میلیارد دلار هزینه درمان بیماری‌های ناشی از آلودگی هوا پرداخت می‌کنیم که این رقم گویای بغرنج بودن شرایط است. وی در تشریح آسیب آلودگی هوا به شاخص سلامت از بعد منابع انسانی بیان کرد: جدا از هزینه‌های درمان، از دست رفتن منابع انسانی که نیروی مولد و در واقع سرمایه‌های کشور هستند، آسیب دیگری است که آلودگی هوا به‌همراه دارد؛ به‌گونه‌ای که گفته می‌شود میزان مرگ‌ومیر سالانه ناشی از آلودگی هوا فقط در تهران به ۹ هزار نفر رسیده و براساس آمارها مرده‌زایی جنین در ایران حدود ۸ درصد شده است؛ این در حالی است که سیاست نظام انبساط جمعیتی است.

سرمایه انسانی که هدر می‌رود

درویش با اشاره به اثرات غیرمستقیم آلودگی هوا تاکید کرد: آنچه که بیان شد تنها آسیب‌های مستقیم آلودگی هوا به جامعه انسانی و اقتصادی بوده، اما اگر این زنجیره را پی بگیریم، به تالمات روحی و روانی این مرگ‌ومیرها در خانواده و به تبع آن اجتماع می‌رسیم؛ تالماتی که قطعا کاهش بهره‌وری سرمایه اجتماعی و نیروی کار را به‌دنبال دارد، اما متاسفانه آسیب‌های اقتصادی آن به‌راحتی قابل‌ارزیابی نیست. در بیانی کوتاه آلودگی هوا مرگ انسان‌ها یا مرده‌زایی جنین را به‌دنبال دارد، نتیجه این مرگ افسردگی بازماندگان است و افسردگی فرد کاهش بهره‌وری‌اش در محیط کار و کاهش سود و به‌عبارتی آسیب اقتصادی را سبب می‌شود.

این فعال محیط‌زیست در اشاره به دیگر پیامدهای اقتصادی آلودگی هوا توضیح داد: هوای آلوده عامل تخریب و از بین رفتن پوشش گیاهی و کاهش بهره‌وری کشاورزی خواهد بود. البته آسیب حوزه کشاورزی از آلودگی هوا خود در دو بخش قابل‌بررسی است؛ یک میزان برداشت در واحد سطح و دیگری کیفیت محصول تولیدشده. توضیح اینکه تحت تاثیر آلودگی هوا، زیست گیاه در خطر قرار می‌گیرد و همین امر میزان برداشت محصول را کاهش می‌دهد و در بعد کیفیت نیز ممکن است محصول تولیدشده در چنین هوایی از سطح سلامت کافی برخوردار نباشد و آسیب‌هایی را به مصرف‌کنندگانش چه حیوانات، چه پرندگان و چه انسان‌ها وارد کند؛ یعنی زنجیره غذایی در مخاطره قرار می‌گیرد.

درویش در توضیح اثرات آلودگی هوا بر منابع آبی گفت: در هوای آلوده با انتشار ذرات کوچک‌تر از ۱۰ میکرون در فضا، این ذرات در ارتفاعات روی برف می‌نشینند و این مسئله سبب جذب بیشتر نور خورشید و آب شدن سریع‌تر برف‌ها می‌شود که در نتیجه آن اکنون شاهد کاهش ذخایر آب‌های شیرین کشور و خشک شدن رودخانه‌های دائمی و تبدیل آنها به رودخانه‌های فصلی هستیم. در عین حال شرایط توصیف‌شده زمینه‌ساز وقوع سیلاب‌های عظیم که دست‌کم در سال‌های اخیر شاهد آسیب‌ چشمگیر ان به اقتصاد شهری و روستایی بوده‌ایم، است.

راهکارهایی با قدرت تخریب بیشتر

این کارشناس محیط‌زیست در ادامه با بیان اینکه آنچه توصیف شد، تنها بخشی از آسیب‌هایی است که آلودگی هوا به اقتصاد وارد می‌کند، اظهار کرد: علاوه بر خود آلودگی، راهکارهایی که برای کنترل آسیب‌های آن در دستور کار قرار می‌گیرد نیز پیامدهای اقتصادی ناخوشایندی دارد؛ مثلا در برخی از روزها که شاخص آلودگی در وضعیت خطرناکی قرار می‌گیرد، تعطیل عمومی اعلام می‌شود که پیرو این تعطیلی برخی ایونت‌ها و تورنمنت‌های ورزشی لغو می‌شود و همین امر شأن و اعتبار شهرها و کشورهای مد نظر را زیر سوال می‌برد. هدررفت ارزش‌های گردشگری و تخریب فرصت‌های سرمایه‌گذاری گردشگری دیگر آسیبی بود که درویش در تشریح پیامدهای آلودگی هوا به آن اشاره و در پایان تصریح کرد: آلودگی هوا سبب کندذهنی کودکان و اختلال در امر آموزش می‌شود، این در حالی است که برای ایجاد زیرساخت‌های آموزشی هزینه شده و باید بازدهی در این بخش متناسب با هزینه انجام‌شده باشد.

سخن پایانی

به‌طور معمول در جست‌وجوی عوامل آلودگی هوا، انسان و فعالیت‌هایش در راستای کسب منافع اقتصادی به‌عنوان نخستین داده به‌دست می‌آید؛ انسانی که بدون شک خودش نخستین قربانی این معضل خواهد بود؛ در هر حال آلودگی هوا معضلی است که برخی جوامع درگیری زیادی با آن دارند و در جست‌وجوی راهکارهایی برای کنترل آن هستند؛ راهکارهایی که زندگی صنعتی آن را هر روز دورتر و دورتر از دسترس می‌کند. با این وجود برخی جوامع مترقی توفیق‌هایی را در این زمینه به دست آورده‌اند؛ توفیق‌هایی که قطعا حاصل تعطیلی سراسری، برقراری خاموشی و... نیست و از مسیرهایی چون تغییر سبد انرژی مصرفی و استفاده از فناوری‌های مدرن می‌گذرد.