گردشگری کشاورزی، ایده‌ای خلاقانه برای افزایش درآمد روستاییان محسوب می‌شود که در سال‌های اخیر به ویژه در استان گلستان رونق یافته است. هدف این نوع گردشگری در ابتدا ایجاد درآمد مستقیم برای روستاییان و همچنین تعامل آنان با گردشگران است. البته کارشناسان حوزه کشاورزی بر این باورند که این شکل از گردشگری نباید در اراضی مرغوب ایجاد شود.

گردشگری کشاورزی در واقع مجموعه‌ای از فعالیت‌هاست  که با جذب مخاطب، شرایطی را برای افزایش ارزش افزوده محصولات برای کشاورزان ایجاد می‌کند. برخی فعالان این حوزه بر این باورند که داشتن فرهنگ میزبانی و استقبال از گردشگر موضوع مهمی است که چنانچه بدان توجه نشود، بدون شک سود چندانی در این بخش عاید کشاورزان نمی‌شود. 

از طرفی قوانین و مقررات موجود برای احداث مزارع گردشگری، نیازمند بازنگری است که باید بدان پرداخته شود، چراکه فعالان این کسب و کار؛ مدام با چالش‌های جدی مواجه هستند و باید در مراجع قضایی بابت کوچکترین ساخت و ساز پاسخگو باشند. مجید زمانی، کارشناس گردشگری و یکی از فعالان حوزه گردشگری کشاورزی در این مورد توضیحاتی را بیان می کند.

مفهوم گردشگری کشاورزی در ایران نسبتا جدید است. تفاوت یک مزرعه گردشگری با زمینی که صرفا در آن زراعت انجام می‌شود، چیست؟

در حقیقت گردشگری کشاورزی صرفا انجام کار زراعت نیست که تنها شامل زمینی برای کشت گندم یا کلزا باشد، بلکه می‌تواند شامل محصولات باغی، دامداری، زنبورداری، پرورش ماهی، پرورش شتر، شترمرغ، صنعت چوب، آبخیزداری و آبخوان‌داری نیز بشود که همه اینها وابسته به کشاورزی هستند. طبق تعریف گردشگری کشاورزی، شما از فعالیت معمول خود در طول یک سال، می‌توانید از آن به مقدار مشخصی کسب درآمد کنید. به طور مثال؛ در زمین‌های زراعی استان گلستان، کشاورزان در کشت اول، گندم و سپس در کشت‌های بعدی سویا یا باقلا کشت می‌کنند. اینها محصولاتی هستند که می‌توان عدد نهایی حاصل از این کشت‌ها، هزینه‌‌ها، درآمد و در نهایت سود نهایی کشاورز را به طور میانگین بدست آورد. بنده به طور شخصی در حال مدل‌بندی این عدد هستم که اگر کشاورز، رویکرد و تفکرش را به سمت گردشگری کشاورزی تغییر دهد، در یک هکتار زمین زراعی یا هر چیزی که منتسب به کشاورزی است، می‌تواند میزان برداشت خود را با تکیه بر رویکرد کشاورزی حداقل به دو برابر برساند. در حوزه کشاورزی کارشناسان دلسوز و متخصصی در حال فعالیت هستند که با مشورت‌ به کشاورزان در زمینه مشاورهای گیاه پزشکی، تغذیه، نگهداری فیزیکی باغ و مزارع، سعی در افزایش بهره‌وری اراضی کشاورزی دارند. در گردشگری کشاورزی علاوه بر افزایش بهره‌وری نسبت به سطح زیر کشت، مشورت ما به بهره‌بردار این است که ضمن حفظ کاربری کشاورزی و تولید محصولات غذایی، روش‌های متناسبی در این عرصه پیاده‌سازی کنند و میزان درآمد را تا دو برابر افزایش دهند. در نظر بگیرید که اگر دو برابر شدن درآمد کشاورز از یک واحد در حال بهره‌برداری را در کل کشور پیاده کنید، چقدر می‌تواند در ایجاد ارزش افزوده موثر واقع شود.

مزارع گردشگری چقدر توانسته‌اند به عنوان یک کسب و کار در ایران موثر واقع شوند؟

 بستر و عرصه گردشگری کشاورزی، یک مزرعه است و به طور عمده کاربری کشاورزی دارد. یعنی بیشتر مزارع گردشگری کشاورزی ایران در روستاها و بافت خارج از روستا و با کاربری کشاورزی تعریف می‌شوند. در این میان، چالش‌هایی برای گسترش گردشگری کشاورزی در کشور وجود دارد. در واقع قانون به ما اجازه بارگزاری سنگین تحت قالب تأسیسات و سازه را نمی‌دهد. در ماده یک قانون حفظ کاربری اراضی کشاورزی، صراحتا اشاره شده است که ساخت بنا در اراضی کشاورزی به هر شکلی ممنوع است مگر با اخذ مجوز. در عمل این فرایند -چه ساخت یک اتاقک پنج متری باشد، چه یک ساختمان چهار طبقه هزار متری-زمان‌بر، گاهی سختگیرانه و در بعضی موارد حتی سلیقه‌ای بوده یا امکانپذیر نیست.

آیا خود کشاورزان رغبتی برای تبدیل زمین های کشاورزی به مزرعه گردشگری دارند؟

یک مسئله نیز همین است که گاهی بهره‌برداران تمایل چندانی به تغییر کاربری ندارد.یکی از نکات مهم، زمان مورد نیاز برای اجرا است. برخی کشاورزان علاقه‌ای به ورود گردشگر به زمین‌های خود ندارند و حتی گاهی مقاومت‌ها و دلخوری‌هایی نیز به وجود می‌آید. به طور مثال در فصل کلزا، در مزارع گل‌های زیبای زرد رنگی می‌روید؛ بعضی کشاورزان نیز دور زمین‌ها حصاری می‌کشند و بنری را خطاب به گردشگران برای ممنوعیت ورود به مزرعه نصب می‌کنند. انجام این کار درست است اما کشاورز می‌تواند 200 متر از یک زمین 10 هزار متری را به بازدید گردشگران از مزرعه اختصاص دهد و از آنها دعوت و پذیرایی به عمل آورد، موقعیت عکاسی فراهم کند. همچنین این امکان وجود دارد که گردشگران در برداشت محصولات مشارکت کنند. در واقع کشاورز می‌تواند از آن 200 متر، بیشتر از محصولات مزرعه خود کسب درآمد داشته باشد.

اما گردشگری کشاورزی نسبت به دیگر اشکال گردشگری چه مزیتی دارد که استان گلستان به آن توجه نشان دهد؟

گردشگری کشاورزی از ابعاد مختلف دارای ارزش افزوده است. گلستان، استانی بسیار زیباست که جاذبه‌های طبیعی متنوعی دارد. اما بعضی مواقع رفتار گردشگران در قالب مسافر در هنگام اقامت در مقصد مورد نظر، به محیط زیست و منابع طبیعی آسیب وارد می‌کند. طبیعت‌گردی و گردشگری انبوه در زمینه حفظ محیط زیست و منابع طبیعی، متاسفانه چالش‌برانگیز است. در گردشگری کشاورزی، گردشگر وارد مزرعه‌ای ۵۰ هکتاری می‌شود که می‌تواند شامل دامداری، پرورش ماهی، باغ انار، کشت پنبه یا تلفیق و ترکیب همه اینها باشد. این مزرعه، بدون شک چارچوب، مسئول و کادر اجرایی دارد. در واقع از این عرصه مراقبت‌های لازم انجام و بابت ورود و خروج و همچنین رفتار گردشگر کنترل‌های لازم انجام می‌شود. در نتیجه دستگاه‌های نظارتی از بابت مراقبت و کنترل، دغدغه و نگرانی کمتری دارند. در مزرعه آموزش، کار داوطلبانه و تدریجی، چیدن محصول سالم و ارگانیک برقرار است. در همه اتفاقاتی که در این مزرعه می‌افتد، ابعادی وجود دارد که جامعه به آن نیازمند است. همه اینها از مزیت‌های گردشگری کشاورزی محسوب می‌شود که این موضوع در اشکال دیگر گردشگری کمرنگ است.

گسترش گردشگری کشاورزی نیز احتمالا مانند بسیاری از کسب و کارها در کشور با چالش‌هایی مواجه می‌شود. شرایط در استان گلستان چگونه است؟

چالش بزرگ ما، تعریف موضوع برای کارشناسان در بخش دولتی به خصوص در جهاد کشاورزی و در اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی بوده است. کارشناسان جهاد کشاورزی ایران در این سال‌ها نسبت به گردشگری مقاومت داشته‌اند زیرا معتقد هستند که مبحث مخربی است. البته اگر گردشگری روند درستی را طی نکند و مردم همکاری لازم را نداشته باشند، می‌تواند مخرب باشد اما امروزه این تصور نادرست در حال بهبود است. با توجه به ارائه تعریف امروزی و جدید از کشاورزی در مزارع گردشگری، مردم علاقه‌مندی خود را به موضوع نشان می‌دهند. اما این حوزه از نظر قانونی با مشکل مواجه است. البته در سال‌های گذشته جلسات مختلفی در وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، وزارت جهاد کشاورزی و دستگاه‌های اجرایی مرتبط با حضور کارشناسان این حوزه برگزار شد. خروجی آن جلسات در سال 1399، منجر به دستورالعمل صدور مجوز فعالیت گردشگری کشاورزی شد. طبق توافقی که بین این دو وزارتخانه انجام شد، تفاهمی صورت گرفت که مجوز توسط اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در استان‌ها صادر شود. این دستورالعمل از مرداد سال 1399 در سراسر کشور ابلاغ شد. اما هنوز هیچ قانون مصوبی برای گردشگری کشاورزی وجود ندارد. یعنی تمام آن چیزی که از نظر حقوقی با آن سروکار داریم، همان دستورالعمل صدور مجوز است که کافی نیست. قوانین متعدد و قدیمی به طور جزئی وجود دارد اما بر اساس آن دستورالعمل یک صفحه‌ای، فعالان حوزه گردشگری کشاورزی نمی‌توانند در هیچ مرجع حقوقی، قانونی و قضایی کار خود را به سرانجام برسانند. حتی بعضی افراد بابت ساخت یک میز یا یک سرویس بهداشتی در مزرعه، در موضوع امور اراضی به دادگاه احضار شده‌اند. در حالی که این نوع ساخت‌وسازها در راستای فعالیت کشاورزی آنها است؛ اما در دادگاه متهم به تغییر کاربری می‌شوند. در صورتی که فعالیتی غیر از کار کشاورزی در مزارع اتفاق نمی‌افتد. لازم است که قوانین مرتبط با گردشگری کشاورزی توسط مجلس شورای اسلامی تصویب شود تا فعالان این حوزه بتوانند خدمات بهتر و با کیفیت‌تری را به جامعه ارائه کنند.

رویکرد مسئولان استانی نسبت به موضوع چیست؟ به ویژه با توجه به اینکه بارها گفته شده است که دو محور توسعه استان گلستان، بر پایه کشاورزی و گردشگری قرار دارد.

البته گاهی اوقات حتی گردشگری می‌تواند نسبت به کشاورزی اولویت داشته است. در این شرایط باید پرسید که چرا مدیران استانی بر روی این موضوع تمرکز نمی‌کنند و اهمیت کافی را به آن نمی‌دهند؟ در واقع، چرا اعتبارات بودجه‌ای دستگاه میراث فرهنگی استان انقدر ضعیف است که حتی توانایی تأمین حق و حقوق پرسنل خود را ندارد؟ اکنون اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گلستان با تعداد کم پرسنل و بودجه ناکافی مواجه است و به همین دلیل، مدیریت این سه بخش مشکلاتی دارد. مدیران استان باید با عزم و نگاه جدی‌تری به بررسی و پیگیری این موضوع بپردازند. من به عنوان یکی از فعالان بخش خصوصی به واسطه چند سال فعالیت در حوزه گردشگری، معتقدم اگر به بخش خصوصی بها داده شود، می‌توان گردشگری استان گلستان را از حالت منفعل خارج کرد.

با ایجاد مزرعه گردشگری چه فرصت‌های شغلی فراهم می‌شود؟

فرصت‌های شغلی در اینگونه مزارع می‌تواند برای جوامع محلی ایجاد شود برای مثال می‌توان، فضایی را فراهم کرد که بازارچه‌هایی به صورت فصلی و ماهانه برقرار شود. کشاورزان و اهالی روستایی که در همسایگی آن مزرعه اقامت دارند، می‌تواند محصولات کشاورزی، خانگی و روستایی خود را در بازارچه به فروش برسانند. در گردشگری کشاورزی، خدمات و تولید با یکدیگر تلفیق می‌شوند. گردشگری فرصت‌‌های شغلی بیشتر و دائمی را برای افراد ایجاد می‌کند. در صورتی که کشاورزی، کاری فصلی محسوب می‌شود و فرصت‌های شغلی آن موقتی است.