سهم ایران از جمعیت مهاجران جهان
«بحران مهاجرت»، «سونامی مهاجرت»، «امواج سهمگین مهاجرت»، «سیل مهاجرت» و... واژگانی است که به‌ویژه در سال‌های اخیر در زمینه پدیده مهاجرت در جامعه ایران به گوش می‌رسد. این موضوع که این تعابیر مبین واقعیت است یا خیر، مستلزم بررسی‌های بلندمدت و تطبیقی این پدیده در مقیاس جهانی آن است. براساس پایش سالانه رصدخانه مهاجرت ایران و پژوهشکده سیاست‌گذاری دانشگاه صنعتی شریف، جمعیت مهاجران ایرانی در دنیا در سال ۱۹۹۰ میلادی بیش از ۸۲۰ هزار نفر بوده که این رقم در سال ۲۰۲۰ میلادی به ۱.۸ میلیون نفر رسیده است. در واقع در ۳۰ سال گذشته، جمعیت مهاجران ایرانی ۲.۲ برابر شده است.
شاخص جهانی رقابت‌پذیری برای استعدادها که در سال ۲۰۱۳ ایجاد شده، به مجموعه سیاست‌ها و روش‌هایی گفته می‌شود که یک کشور را توانمند می‌سازد تا سرمایه انسانی را که موجب بهره‌وری می‌شود، جذب و تقویت کند. در سال ۲۰۲۰، ایران در این شاخص با کسب نمره ۳۲.۶۸ در رتبه ۱۰۲ (از بین ۱۳۲ کشور جهان) قرار دارد. در صورت حذف محدودیت‌ها، جمعیت کشور ۱۶ درصد، جمعیت استعدادها ۲۷ درصد و جمعیت جوانان کشور ۱۹ درصد کاهش پیدا می‌کند. نتایج یک گزارش پژوهشی نشان می‌دهد در حالی‌که سهم ایران از جمعیت جهان حدود ۷۰.۱ درصد است، سهم کشور از جمعیت مهاجران جهان از سال ۰۹۹۱ تا سال ۰۲۰۲ تنها ۶۱.۰ درصد افزایش یافته که همچنان پایین‌تر از سهم جهانی جمعیت ایران است.
به گزارش ایسنا، دومین سالنامه مهاجرتی ایران که در سال ۰۰۴۱ منتشر شده نیز به بررسی وضعیت مهاجرت‌های بین‌المللی در ایران در مقایسه با وضعیت جهانی این پدیده به تفکیک حوزه‌های مختلف کاری-اقتصادی، دانشجویی و تحصیلی و مهاجرت‌های اجباری و پناه‌جویی پرداخته است. در ادامه چکیده‌ای از یافته‌های این پایش که با استناد به منابع آماری داخلی و بین‌المللی تهیه و تدوین و ذیل شاخص‌هایی تنظیم شده، ارائه می‌شود.
مهاجران ایرانی در مقایسه با میانگین جهانی
براساس آخرین آمار موجود (۲۰۲۱ میلادی)، جمعیت مهاجران جهان در سال ۲۰۲۰ میلادی بیش از ۲۸۱ میلیون نفر است که ۳.۶ درصد از جمعیت جهان را تشکیل می‌دهد. جمعیت مهاجران ایرانی در دنیا براساس آخرین آمار موجود قابل استناد در سال ۲۰۲۰ میلادی، ۱.۸ میلیون نفر است که ۲.۲۳ درصد از جمعیت ایران را تشکیل می‌دهد.
در حالی که سهم ایران از جمعیت جهان حدود ۱.۰۷ درصد است، سهم ایران از جمعیت مهاجران جهان از رقم ۰.۵۴ درصد در سال ۱۹۹۰ میلادی به رقم ۰.۷۰ درصد در سال ۲۰۲۰ افزایش یافته که همچنان پایین‌تر از سهم جهانی جمعیت ایران است؛ بنابراین با در نظر گرفتن شاخص «سهم ایران از جمعیت جهان»، «سهم ایران از جمعیت مهاجران جهان» در طول ۳۰ سال گذشته همواره زیر یک درصد بوده و هیچ‌گاه به یک درصد نیز نرسیده است.
جمعیت مهاجران جهان براساس دو معیار کشور محل تولد و شهروندی آمارهای متفاوتی دارد. براساس آمار تجمیع شده منابع بین‌المللی (سال ۲۰۲۰ سازمان ملل و ۲۰۱۷ بانک جهانی) امارات، امریکا و کانادا در رده‌های نخست پذیرش مهاجران ایرانی قرار دارند.
براساس آمار سازمان ملل، در حال حاضر ۴ کشور آلمان، سوئد، هلند و فرانسه در اتحادیه اروپا میزبان بیشترین تعداد مهاجر متولد ایران هستند. همچنین در سال ۲۰۲۰، آلمان در جایگاه نخست قرار دارد و پس از آن کشورهای سوئد، هلند و فرانسه به ترتیب در جایگاه‌های بعدی ایستاده‌اند.
در سال ۲۰۲۰ بیشترین درخواست ویزای ثبت شده و همچنین تعداد ویزای شینگن صادرشده برای ایرانیان در اروپا، متعلق به کشورهای آلمان، فرانسه و ایتالیا بوده است؛ بنابراین آلمان نخستین مقصد ایرانی‌ها برای مهاجرت به اروپاست. همچنین انگلستان دومین مقصد مهاجرت ایرانی‌ها در خارج از اتحادیه اروپاست. استرالیا نیز همواره یکی از مقصدهای اصلی مهاجرت ایرانی‌ها در انواع مهاجرت از جمله مهاجرت کاری بوده و تعداد کل جمعیت ایرانی‌ها در استرالیا در این سال‌ها روندی صعودی داشته است.
مهاجرت‌های کاری- اقتصادی
نیروی کار مهاجر در سال ۲۰۱۹ براساس تخمین سازمان بین‌المللی کار ۱۶۹ میلیون نفر تخمین زده شده که ۴۱.۵ درصد آن را زنان و ۵۸ درصد را مردان تشکیل می‌دهند. مهاجرت اقتصادی و کاری، مهم‌ترین نوع و کانال مهاجرت ایرانیان است. این پیمایش نشان می‌دهد بسیاری از مهاجرت‌هایی که از سایر کانال‌های تحصیلی یا پناه‌جویی نیز انجام می‌شود دلایل یا انگیزه‌های اقتصادی دارد. میل به مهاجرت در میان گروه‌های حرفه‌ای و فعالان استارت‌آپ‌ها بنا بر اطلاعات رصدخانه مهاجرت، در سال‌های اخیر افزایش یافته و تحولات اقتصادی سال‌های اخیر از مهم‌ترین عوامل تشدیدکننده تمایل به مهاجرت بوده است.
اطلاعات ویزاهای موقت یا دائم دریافتی ایرانیان در کشورهای اصلی مقصد ایرانیان مهاجر نشان می‌دهد دریافت ویزاهای کاری از امریکا، کانادا، اتحادیه اروپا و استرالیا توسط ایرانیان پس از ویزاهای تحصیلی و خانوادگی قرار دارد.
تعداد دانشجویان ایرانی خارج از کشور
همراستا با افزایش کل جمعیت دانشجویان کشور، روند صعودی داشته و از ۱۹ هزار دانشجو در سال ۲۰۰۳ میلادی به ۵۶ هزار دانشجو در سال ۲۰۱۸ رسیده است.
با این همه براساس نتایج این پژوهش، نرخ بازگشت متخصصان و فارغ‌التحصیلان ایرانی به داخل کشور از سال ۲۰۱۵ تا سال ۲۰۲۱ روند صعودی و قابل‌توجهی داشته؛ به‌طوری‌که براساس آمار اخذشده از معاونت علمی-فناوری ریاست‌‌جمهوری، جمعیت متخصصان بازگشته به کشور از سال ۱۳۹۵ تا فروردین ۱۴۰۰ در مجموع به هزار و ۹۸۹ نفر (به‌صورت تجمعی) رسیده که این میزان از جمعیت متخصصان بازگشتی به کشور در دوران اخیر (باوجود تحولات اقتصادی چند سال گذشته) در نوع خود کم‌نظیر است.
افزایش جمعیت دانشجویان بین‌المللی در داخل کشور و همچنین نرخ بازگشت متخصصان ایرانی باعث ارتقای شاخص خالص چرخش نخبگان ایرانی از تراز (۰.۳۹ -) در سال ۲۰۱۰ به (۰.۲۴ -) در سال ۲۰۱۸ شده است.
عواملی همچون افزایش نرخ دلار و به‌دنبال آن افزایش هزینه‌های مهاجرت تحصیلی، محدودیت‌های ویزایی اعمال شده ازسوی امریکا برای دانشجویان ایرانی و در نهایت شیوع ویروس کرونا موجب ثابت ماندن تراز جمعیت دانشجویان ایرانی در خارج از کشور در طول چند سال گذشته شده است.
البته عوامل فوق همچنین موجب افزایش تعداد دانشجویان ایرانی در ترکیه و کشورهایی چون آلمان، کانادا و ایتالیا که قوانین ویزایی ساده‌تری دارند، شده است.
سخن پایانی
ایران به‌دلایل مختلف سیاسی، اقتصادی و اجتماعی و همچنین موقعیت ژئوپلیتیک خاص خود از منظر جابه‌جایی بین‌المللی به‌عنوان یک کشور «فرستنده»، «ترانزیت» و «گیرنده» مهاجر شناخته می‌شود. این پژوهش تاکید دارد ایران واجد ویژگی مهاجرفرستی و دارای جمعیت چندمیلیونی دایاسپورای(بی‌وطن) ایرانی در خارج از کشور است. همزمان این کشور دارای ویژگی مهاجرپذیری است و جمعیت بزرگی از پناهندگان و مهاجران قانونی و فاقد مدرک افغانستان را میزبانی می‌کند. دو ویژگی یادشده با در نظر گرفتن این واقعیت که بسیاری از مهاجران آسیایی تلاش می‌کنند از مسیر ترانزیتی ایران و ترکیه خود را به اروپا برسانند، لزوم توجه به حکمرانی مهاجرت، تدوین چارچوب سیاستی و تقویت ساختارهای نهادی در حوزه مهاجرت در کشور را بیش از پیش برجسته ساخته است.
