«گسل‌های بزرگ ایران خطری بزرگ برای شهرها» این جمله شاید این روزها به‌کرات منعکس‌شده باشد اما سوال اینجاست که به‌راستی گسل‌های بزرگ ایران در کجا واقع‌شده‌اند و یا اینکه در شهر یا منطقه‌ای که زندگی می‌کنیم، تا چه حد امنیت‌های زلزله‌شناسی رعایت شده و یا به تعبیر عامیانه‌تر آن آیا خانه‌های‌مان روی گسل‌های بزرگ ایران قرارگرفته است. به مناسبت روز پنجم دی ماه روز ملی ایمنی در برابر زلزله به بررسی مهم‌ترین گسل‌های ایران پرداخته‌ایم.از نظر پژوهشگران لرزه‌نگاری کشور، زمانی می‌توان یک گسل را به‌عنوان یک قطعه گسل در نظر گرفت که کل طول آن در یک اتفاق زلزله گسیخته شود. به‌ عنوان‌ مثال، یک سامانه گسلی مانند زاگرس که حدود هزار کیلومتر طول دارد، تنها در یک رویداد زمین‌لرزه گسیخته نشده و قطعات مختلف آن در رویدادهای مختلف و مجزای زلزله در طول‌های کوچک‌تر ازهم‌گسیخته شده است.یک برداشت اشتباه این است که در زمان زلزله یک سوراخ در زمین باز می‌شود تا قربانیان بی‌گناه را ببلعد. این به‌هیچ‌وجه واقعیت ندارد و فقط بعد از یک زلزله قوی، ممکن است تعدادی شکاف روی زمین یا زیرزمین به وجود آید. این‌ها نه گسل هستند و نه شکاف عمیقی هستند که آماده نزدیک شدن به هم باشند و تنها شکاف‌هایی هستند که ممکن است در اثر فرونشستن خاک براثر لرزش زمین ایجاد شوند.

خطرپذیرترین شهرهای کشور

بر اساس اعلام مرکز آمار کشور تهران، مشهد، اصفهان ، کرج ، تبریز ، شیراز ، اهواز ، قم ، کرمانشاه و ارومیه از مهم‌ترین شهرهای ایران هستند که روی بزرگ‌ترین گسل‌ها قرار گرفته و بروز زلزله می‌تواند این شهرها را با مشکلات جدیدی مواجه کرده و خسارت‌های مالی و جانی بسیاری به همراه داشته باشد. با یک حساب سرانگشتی به‌خوبی می‌توان دریافت که حدود ۱۵.۳ میلیون نفر از جمعیت ایران در داخل ۱۰ شهر اول ایران زندگی می‌کنند. از طرف دیگر برآورد می‌شود که حدود ۹.۹ میلیون نفر در حاشیه همین ۱۰ شهر اول ساکن هستند و بنابراین جمعیتی بالغ‌بر ۲۵ میلیون نفر در داخل و حومه ۱۰ شهر اول ایران زندگی می‌کنند.نکته مهم این است که بر اساس نقشه پهنه‌بندی خطر نسبی زلزله در بستر گسل‌های بزرگ ایران در فهرست ۱۰ شهر اول، فقط شهر اصفهان است که در رده خطر نسبی بالای زلزله قرار نمی‌گیرد. بنابراین، با کسر جمعیت اصفهان و حومه، حدود ۲۲ میلیون نفر از جمعیت (حدود ۲۸ درصد) از جمعیت ایران در سال ۹۴ در پهنه خطر نسبی بالا به لحاظ حضور بر روی گسل‌های بزرگ ایران قرار دارند و زندگی می‌کنند.

زاگرس، بزرگ‌ترین گسل ایران

بنا بر اعلام پژوهشکده لرزه‌نگاری کشور، مبنی بر تقسیم‌بندی گسل‌های بزرگ ایران، سامانه گسلی زاگرس از مرز ایران و عراق یعنی مریوان آغاز می‌شود و تا شمال بندرعباس به طول مجموع هزار کیلومتر کشیده شده است که این سامانه گسلی، طولانی‌ترین سامانه گسلی ایران شناخته می‌شود.

مکران طولانی‌ترین گسل ایران

گسل مکران از جنوب شرق ایران و ساحل دریای عمان، یکی دیگر از گسل‌های طولانی کشورمان است. مکران تنها گسلی است که به دلیل قرار گرفتن در لبه فرورانش پوسته اقیانوسی به زیرپوسته قاره‌ای، زلزله‌هایی با بزرگی بیشتر از ۸ ریشتر و حتی تا ۹ ریشتر در بدترین حالت در آن رخ می‌دهد. گسل مکران در ۷ آذر ۱۳۲۴ هجری شمسی (۲۸ نوامبر ۱۹۴۵ میلادی)، زلزله ۸.۲ ریشتری را تجربه کرده بود.

مهم‌ترین گسل ایران

سامانه گسلی قطر-کازرون نیز به‌عنوان یکی دیگر از گسل‌های مهم ایران دارای چند قطعه است که ازجمله آن می‌توان به قطعات گسل برازجان، کنارتخته، کازرون و دنا اشاره کرد. زمین‌شناسان بر این باورند که گسل قطر- کازرون، تغییراتی را در کف خلیج‌فارس ایجاد کرده اما اطلاعات زیادی در مورد تغییر شکلی که این سامانه در کف خلیج‌فارس ایجاد کرده موجود نیست و تنها ازنظر فیزیکی و تصویری در عکس‌های ماهواره‌ای و برداشت‌های ژئوفیزیکی و ژئوموفولوژی، می‌توان این سامانه را تا شبه‌جزیره قطر دنبال کرد.

خطر بیشتر با تمرکز جمعیتی

بزرگ‌ترین زلزله‌ ناشی از گسل‌های بزرگ ایران که در پوسته قاره‌ای فلات ایران رخ‌داده، زلزله طبس با بزرگی ۷.۴ ریشتر و بزرگ‌ترین زلزله رخ‌داده در پهنه فرورانش مکران در جنوب شرق فلات ایران، زلزله سال ۲۰۱۳ سراوان با بزرگی ۷.۸ ریشتر بوده است.به گفته کارشناسان، اگر از خطر زلزله ناشی از گسل‌های برخی از نواحی همچون شمال تهران، تبریز و گسل‌های اطراف مشهد صحبت می‌شود به دلیل جمعیت بالاتر و وجود بافت آسیب‌پذیر شهری و روستایی در این نواحی پرجمعیت است و این در حالی است که به‌صورت تقریبی در بیشتر مناطقی که گسل‌های بزرگ زلزله‌خیز همچون دشت کویر تقریبا خالی از سکنه است و با این احتساب نمی‌توان گفت که مناطق آسیب‌پذیرتر گسل‌های بزرگ‌تر دارند.

زلزله‌خیزترین نقطه ایران

براساس گزارش‌های منتشر شده، شمال تنگه هرمز در بندرعباس به‌عنوان لرزه‌خیزترین نقطه ایران معرفی شده و دلیل آن را میزان تغییر شکل پوسته در این منطقه می‌دانند. همچنین مناطق منتهی علیه جنوب غرب ایران در دشت خوزستان و حومه شهرهای خرمشهر و آبادان نیز به‌عنوان منطقه کم‌لرزه کشور محسوب می‌شوند. این دو شهر در دشت خوزستان واقع‌ شده‌اند و کمترین میزان تغییرات شکل پوسته زمین در کشورمان در این نواحی رخ می‌دهد. از سوی دیگر مناطق خطرناک ازنظر رخداد زمین‌لرزه یا همان کانون گسل‌های بزرگ ایران در پیرامون گسل‌های فعال کشور هستند که این گسل‌ها بیشتر در نواحی مرز بین کوه‌ها و دشت‌های ایران قرارگرفته‌اند.

مناطق کم‌خطر خالی از سکنه

مهدی زارع، استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله با اشاره به اینکه مناطق کم‌خطر از نظر زلزله در کشورمان عمدتا مناطقی هستند که کسی در آنها زندگی نمی‌کند، گفت: منطقه کویر لوت یا کویر مرکزی ایران جزو مناطقی هستند که لرزه‌خیزی کمی دارند و کسی هم در آنجا زندگی نمی‌کند. اما نوار سنندج - سیرجان ناحیه‌ای است که شامل استان اصفهان، سنندج، اراک و همدان می‌شود که از لرزه‌خیزی پایینی برخوردار است، همچنین ناحیه جنوب اهواز به سمت آبادان و خرمشهر نیز همین وضعیت را دارد اما بقیه مناطق ایران جزو مناطق پرلرزه هستند. اما چرا به این مناطق، مناطق سفید از نظر زلزله گفته می‌شود؟ به گفته زارع این مناطق، مناطق کم‌لرزه هستند چرا که مثلا در اصفهان هر دو تا سه هزار سال یک زلزله ۶.۵تا ۷ریشتر و هر ۸هزار سال یک زلزله بالای ۷ریشتر اتفاق می‌افتد اما در منطقه‌ای مثل جنوب البرز که تهران هم در آن جای گرفته هر ۲۰۰سال انتظار زلزله‌ای با قدرت ۶.۵تا 7 ریشتر و هر 3 هزار سال انتظار وقوع زمین لرزه با قدرت ۷.۵ریشتر را داریم. به همین دلیل به منطقه البرز منطقه خطرناک از نظر زلزله گفته می‌شود و منطقه اصفهان منطقه کم‌خطر و سفید است. زارع ادامه داد: به همین دلیل است که گفته می‌شود حوالی شهر گلپایگان و نوار سنندج - سیرجان که پیش از این از شهرهای آن را نام بردم، منطقه خوبی برای سرمایه‌گذاری درازمدت و توسعه کشور محسوب می‌شوند چرا که از لرزه‌خیزی کمتری برخوردارند.

سخن پایانی

با وجود ۱۲۰گسل خطرناک در کل ایران، ۷۸درصد شهرها در فهرست شهرهای «لرزان» با خطر نسبی بالا قرار می‌گیرند و درصورت بروز زمین‌لرزه با خسارت‌های جدی مالی و جانی مواجه خواهند بود. زلزله پدیده‌ای طبیعی اما بسیار پیچیده است و ده‌ها سال تحقیقات انجام گرفته در معتبرترین دانشگاه‌های دنیا نیز هنوز به پیش‌بینی موفقیت‌آمیز زمین لرزه منجر نشده است. انجام کارهای آماری روی کاتالوگ‌های موجود یا ادعای الهام از نیروهای ماورای طبیعی، اجرام آسمانی و امثالهم هیچ‌کدام پیش‌بینی زمان وقوع زمین لرزه را میسر نمی‌سازد. با اینهمه می‌توان با رعایت اصول ایمنی در شهرسازی تا حدی آسیب‌های ناشی از این پدیده طبیعی را کاهش دهد و از بروز فاجعه جلوگیری کند.