بر اساس آن‌چه به اثبات رسیده، نخستین مجلس شناخته شده در تاریخ ایران کهن به زمان اشکانیان برمی‌گردد که در این دوره مجلس «مهستان» از میان بزرگان و اشراف ایرانی تشکیل می‌شده است. مجلس، همان نهادی است که در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، فصلی تحت عنوان فصل ششم به آن اختصاص داده شده و ۳۹ اصل همین قانون از اصل شصت و دوم تا اصل نود و نهم به آن پرداخته است. در ادامه به مناسبت نخستین روز آغاز به کار مجلس شورای اسلامی در تاریخ انقلاب اسلامی که هفتم خرداد ماه ۱۳۵۹ افتتاح شد، نگاهی به پیشینه مجلس و قانونگذاری در تاریخ ایران اسلامی می‌پردازیم.

پیشینه مجلس در ایران

بر اساس آن‌چه به اثبات رسیده، نخستین مجلس شناخته شده در تاریخ ایران کهن به زمان اشکانیان برمی‌گردد که در این دوره مجلس «مهستان» از میان بزرگان و اشراف ایرانی تشکیل می‌شده است.ناصرالدین شاه در چند مورد مجوز تشکیل مجالس را صادر کرده است؛ در تاریخ ۲۳ مهر ۱۲۷۵ قمری در روزنامه «وقایع التفاقیه» فرمانی از ناصرالدین شاه منتشر شد که وظایف حکومت را میان وزارت‌خانه‌های امورخارجه، جنگ، مالیه و فوایدعامه تقسیم کرد و در این میان میزراجعفرخان مشیرالدوله به عنوان رئیس‌مجلس ۲۵ نفره (مصلحت‌خانه) یا به اختصار «مجلس مشورت» منصوب شد. هر چند این مجلس مشورتی همانگونه که از نامش پیدا بود جنبه تشریفاتی داشت اما پس از چندین قرن می‌توان آن را حرکت اولیه اصلاح ساختار سیاسی ایران دانست. پس از آن نیز در شوال ۱۳۰۱ قمری مجلسی از تجار و بازرگانان توانستند اجازه تاسیس «مجلس وکلای تجار ایران» را از ناصرالدین شاه بگیرند که مرام‌نامه آن بسیار مترقی و برخوردار از جنبه پر رنگ اصلاح‌طلبانه بود. تشکیل نخستین مجلس کشور به انقلاب مشروطه برمی‌گردد که فرمان تشکیل آن در روز ۱۶ مرداد سال ۱۲۸۵ خورشیدی توسط مظفرالدین شاه قاجار به امضا رسید و نظام‌نامه مجلس شورای ملی نیز در ۱۷ شهریور همان سال به‌دست وی امضا شد. مجلس شورای ملی در جریان جنبش مشروطه و بر پایه نخستین قانون اساسی ایران تشکیل شد که پس از ۷ دوره مجلس سنا نیز تشکیل و به آن اضافه شد.مجموعه مجلس شورای ملی و مجلس سنا را اغلب به عنوان «مجلسین» می‌خواندند، از صدور فرمان مشروطیت در سال ۱۲۸۵ خورشیدی تا انقلاب جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۷۵ مجموعا ۲۴ دوره مجلس شورای ملی تشکیل شد که در برخی مواقع ایام فترت نیز پیش آمده و کشور بدون مجلس بوده است.

دوره‌های ۲۴ گانه مجلس شورای ملی

نخستین جلسه رسمی مجلس شورای ملی در تاریخ ۱۳ مهر ۱۲۸۵ خورشیدی مطابق با ۱۷ شعبان ۱۳۲۴ قمری و ۱۷ اکتبر ۱۹۰۶ میلادی با نطق افتتاحیه مظفرالدین شاه قاجار برگزار شد. نمایندگان این دوره مجلس به موجب ماده ۶ نظام‌نامه انتخابات از بین طبقه اشراف و شاهزادگان، تجار و مالکان، روحانیون و اصناف انتخاب شدند.این مجلس، قانون اساسی ایران را که مشتمل بر ۵۱ اصل بود در تاریخ ۸ دی ماه ۱۲۸۵ به توشیح مظفرالدین شاه و پس از فوت وی متمم قانون اساسی را ۱۵ مهر ماه ۱۲۸۶ به امضای محمدعلی شاه رساندند.این مجلس در روز دوم تیر ماه ۱۲۷۸ خورشیدی مصادف با ۲۳ جمادی‌الثانی ۱۳۲۶ قمری به دستور محمدعلی شاه قاجار به توپ بسته شد.

دوره دوم:

دومین دوره قانون‌گذاری پس از ۱ سال و ۴ ماه و ۲۱ روز فترت در تاریخ ۲۴ فروردین ۱۲۸۸ خورشیدی مطابق با دوم ذیقعده ۱۳۲۷ قمری افتتاح شد. این مجلس نیز به دنبال اولتیماتوم دولت روس در روز ۳ دی ماه ۱۲۸۹ خورشیدی منحل شد.

دوره سوم:

این دوره پس از ۳ سال فترت در تاریخ ۱۴ آذر ماه ۱۲۹۳ خورشیدی مطابق با ۱۷ محرم ۱۳۳۳ قمری توسط احمدشاه قاجار افتتاح گردید. دوره سوم مجلس شورای ملی نیز به علت شروع جنگ جهانی اول بیش از یک سال دوام نیافت.

دوره چهارم:

این دوره پس از ۵ سال و ۷ ماه و ۸ روز فترت در اول تیر ۱۳۰۰ خورشیدی مطابق با ۱۵ شوال ۱۳۳۹ قمری توسط احمدشاه قاجار گشایش یافت و در ۳۰ خرداد ۱۳۰۲ خورشیدی مطابق با ۱۷ ذیقعده ۱۴۴۱ قمری پایان یافت.

دوره پنجم:

پنجمین دوره قانون‌گذاری در تاریخ ۲۲ بهمن ۱۳۰۲ خورشیدی مطابق با ۵ رجب ۱۳۴۲ قمری افتتاح شد. در این دوره بود که سلطنت قاجاریه منحل شد و مجلس موسسان در ۲۱ آذر ماه همان سال سلطنت را به پهلوی داد. مجلس پنجم شورای ملی نیز در تاریخ ۲۲ بهمن ۱۳۰۴ خورشیدی خاتمه یافت.

دوره ششم:

دوره ششم قانون‌گذاری در تاریخ ۱۹ تیر ماه ۱۳۰۵ خورشیدی مطابق با ۳۰ ذیحجه ۱۳۴۴ قمری توسط رضاشاه افتتاح و در تاریخ ۲۲ مرداد ۱۳۰۷ خورشیدی مصادف با ۲۶ صفر ۱۳۴۷ قمری پایان یافت. در این دوره مجموعا ۲۷۶ جلسه تشکیل شد.

دوره هفتم:

هفتمین دوره قانون‌گذاری در تاریخ ۱۴ مهر ۱۳۰۷ خورشیدی مطابق با ۲۱ ربیع‌الثانی ۱۳۴۷ قمری افتتاح و در تاریخ اول آبان ۱۳۰۹ خورشیدی مصادف با ۳۰ جمادی‌الاول ۱۳۴۹ قمری پایان یافت.

دوره هشتم:

هشتمین دوره قانون‌گذاری در تاریخ ۲۴ آذر ماه ۱۳۰۹ خورشیدی مطابق با ۲۳ رجب ۱۳۴۹ قمری افتتاح و در تاریخ ۲۴ دی ماه ۱۳۱۱ خورشیدی مصادف با ۱۷ رمضان ۱۳۵۱ قمری خاتمه یافت.

دوره نهم:

نهمین دوره قانون‌گذاری در تاریخ ۲۴ اسفند ماه ۱۳۱۱ خورشیدی برابر با ۱۸ ذیقعده ۱۳۵۱ قمری افتتاح و در تاریخ ۲۱ فروردین ۱۳۱۴ خورشیدی مصادف با ۷ محرم ۱۳۵۴ قمری پایان یافت. طرح تاسیس دانشگاه تهران در این دوره به تصویب رسید.

دوره دهم:

دهمین دوره قانون‌گذاری روز پنج شنبه ۱۵ خرداد ماه ۱۳۱۴ خورشیدی برابر با ۴ ربیع‌الاول ۱۳۵۴ قمری افتتاح و در تاریخ ۲۲ خرداد ۱۳۱۶ خورشیدی برابر با سوم ربیع‌الثانی ۱۳۵۶ قمری پایان یافت.

دوره یازدهم:

یازدهمین دوره قانون‌گذاری در ۲۰ شهریور ۱۳۱۶ خورشیدی مطابق با ۵ رجب ۱۳۵۶ قمری افتتاح و در تاریخ ۲۷ شهریور ۱۳۱۸ خورشیدی برابر با چهار شعبان ۱۳۵۸ قمری پایان یافت.

دوره دوزادهم:

دوزادهمین دوره مجلس شورای ملی در تاریخ سوم آبان ۱۳۱۸ خورشیدی مطابق با ۲۱ رمضان ۱۳۵۸ قمری افتتاح شد و در ۹ آبان ۱۳۲۰ خورشیدی برابر با ۹ شوال ۱۳۶۰ قمری پایان یافت. در شهریور همین سال بود که ایران به اشغال نیروهای متفقین درآمد و رضاشاه از سوی انگلیسی‌ها وادار به استعفا گردید و سلطنت به پسرش محمدرضا واگذار شد.

دوره سیزدهم:

سیزدهمین دوره قانونگذاری در تاریخ ۲۲ آبان ۱۳۲۰ خورشیدی مطابق با ۲۳ شوال ۱۳۶۰ توسط محمدرضا شاه پهلوی افتتاح و در تاریخ اول آذر ۱۳۲۲ خورشیدی برابر با ۲۴ ذیقعده ۱۳۶۲ قمری پایان یافت.

دوره چهاردهم:

چهاردهمین دوره قانون‌گذاری در تاریخ ۶ اسفند ماه ۱۳۲۲ خورشیدی مطابق با اول ربیع‌الاول ۱۳۶۳ قمری افتتاح گردید و در ۲۱ اسفند ۱۳۲۴ خورشیدی برابر با ۷ ربیع‌الثانی ۱۳۶۵ قمری خاتمه یافت. در این دوره برای نخستین بار پس از تکراری بودن ادوار، تعداد ۸۰۰ کاندیدا بر سر ۱۳۶ کرسی مجلس به رقابت پرداختند.

دوره پانزدهم:

پانزدهمین دوره قانون‌گذاری پس از یک فترت طولانی ۲ سال و ۴ ماه و دو روز در تاریخ ۲۵ تیر ماه ۱۳۲۶ خورشیدی مطابق با ۲۸ شعبان ۱۳۶۶ قمری افتتاح و در تاریخ ۶ مرداد ۱۳۲۸ خورشیدی برابر با ۲ شوال ۱۳۶۸ قمری به پایان رسید.

دوره شانزدهم:

شانزدهمین دوره قانون‌گذاری در تاریخ ۲۰ بهمن ۱۳۲۸ خورشیدی مطابق با ۲۱ ربیع‌الثانی ۱۳۶۹ قمری با نخستین دوره مجلس سنا توسط محمدرضا شاه پهلوی پس از ۶ ماه و ۱۳ روز فترت افتتاح شد. تعدادی از کرسی‌های این مجلس در اختیار جبهه ملی قرار گرفت و محمد مصدق و دوستانش مباحث مربوط به نفت را که در دوره پانزدهم مطرح شده بود در این دوره ادامه دادند. در تاریخ ۲۰ مهر ماه همین سال مصدق رهبر اقلیت ملی مجلس دولت را در مورد مسئله ملی نفت استیضاح کرد. در روز سوم اسفند ۱۳۲۹ خورشیدی پیشنهاد ملی شدن صنعت نفت به مجلس ارائه شد و پس از تصویب مجلس در ۲۴ اسفند همین سال در ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ خورشیدی به تصویب مجلس سنا رسید.در همین دوره با تمایل نمایندگان مجلس دکتر محمد مصدق در اردیبهشت ۱۳۳۰ خورشیدی به نخست وزیری انتخاب گردید. مجلس شانزدهم با همه فراز و نشیب‌ها در ۲۹ بهمن ۱۳۳۰ خورشیدی مطابق با ۲۲ جمادی‌الاول ۱۳۷۱ قمری پایان رفت.

دوره هفدهم:

هفدهمین دوره قانون‌گذاری در تاریخ ۱۷ اردیبهشت ماه ۱۳۳۱ خورشیدی مطابق با ۲ شعبان ۱۳۷۱ قمری افتتاح شد در حالی که از ۱۳۶ کرسی نمایندگان فقط ۷۹ کرسی آن دارای نماینده بود. به دنبال درگیری مصدق با مخالفان، وی در دوازده مرداد ۱۳۲۲ خورشیدی طی رفراندمی دوره هفدهم مجلس شورای ملی را منحل و شروع انتخابات دوره هجدهم را موکل به اصلاح قانون انتخابات کرد. شاه از فرصت عدم وجود مجلس استفاده کرده و مصدق را عزل و زاهدی را به نخست‌وزیری گماشت و هم چنین طی فرمانی در ۲۸ آبان همین سال دستور انحلال مجلسین را صادر کرد.

دوره هجدهم:

هجدهمین دوره قانون‌گذاری در ۲۷ اسفند ۱۳۲۲ خورشیدی مطابق با ۱۲ رجب ۱۳۷۳ قمری افتتاح و در تاریخ ۲۶ فروردین ۱۳۳۵ خورشیدی برابر با ۳ رمضان ۱۳۷۵ قمری پایان یافت.

دوره نوزدهم:

نوزدهمین دوره قانون‌گذاری در ایران در تاریخ ۱۰ خرداد ماه ۱۳۳۵ خورشیدی مطابق با ۲۰ شوال ۱۳۷۵ قمری افتتاح و پس از ۴ سال در ۱۹ خرداد ۱۳۳۹ خورشیدی برابر با ۱۴ ذیحجه ۱۳۷۹ قمری به پایان رسید. در این دوره بود که اجلاسیه مجلس از دو سال به ۴ سال تغییر و تعداد نمایندگان نیز از ۱۳۶ نفر به ۲۰۰ نفر افزایش یافت.

دوره بیستم:

پس از انتخاب نمایندگان، به دلیل اعتراضات، انتخابات منحل شده و بار دیگر بعد از برگزاری انتخابات، مجلس بیستم در ۱۲ اسفند ۱۳۳۹ خورشیدی مطابق با ۵ رمضان ۱۳۸۰ قمری افتتاح گردید و این مجلس نیز در ۱۹ اردیبهشت ۱۳۴۰ خورشیدی برابر با ۱۳ ذیقعده ۱۳۸۰ قمری توسط علی امینی منحل شد.

دوره بیست و یکم:

انتخابات مجلس شورای ملی بیست و یکم در شهریور ۱۳۴۲ شمسی برگزار شد این مجلس پس از دو سال و سه ماه و ۲۵ روز فترت در تاریخ ۱۴ مهر ماه ۱۳۴۲ خورشیدی مطابق با ۱۷ جمادی‌الاول ۱۳۸۳ قمری افتتاح گردید. در این دوره برای نخستین بار شش زن جزو منتخبین مجلس شدند. دوره بیست و یکم قانونگذاری در تاریخ ۱۳ مهر ماه ۱۳۴۶ خورشیدی برابر با ۳۰ جمادی‌الثانی ۱۳۸۷ قمری خاتمه یافت.

دوره بیست و دوم:

بیست و دومین دوره قانونگذاری در روز جمعه ۱۴ مهر ۱۳۴۶ خورشیدی برابر با اول رجب ۱۳۸۷ قمری افتتاح گردید. پذیرش قطع‌نامه شورای امنیت درباره بحرین و جدایی آن از ایران در روز پنج‌شنبه مورخ ۲۴ اردیبهشت ۱۳۴۹ خورشیدی در جلسه فوق‌العاده‌ای که بنا به تقاضای دولت تشکیل شده بود به تصویب و جهت اجرا به دولت ابلاغ شد. این دوره قانونگذاری در تاریخ ۹ شهریور ۱۳۵۰ خورشیدی مصادف با ۱۹ رجب ۱۳۹۱ قمری به مناسبت برگزاری جشن‌های ۲۵۰۰ ساله به موجب فرمان شاه منحل و در همان روز دوره بیست و سوم مجلس شورای ملی به وسیله شاه گشایش یافت.

دوره بیست و سوم:

مجلس بیست و سوم ۹ شهریور ۱۳۵۰ خورشیدی برابر با ۹ رجب ۱۳۹۱ قمری افتتاح و در ۱۶ شهریور ماه ۱۳۵۴ خورشیدی مصادف با ۳۰ شعبان ۱۳۹۵ قمری خاتمه یافت.

دوره بیست و چهارم:

انتخابات دوره بیست و چهارم مجلس شورای ملی یا انتخابات رستاخیزی، آخرین انتخابات دوران حکومت پهلوی بود که در تاریخ ۱۷ شهریور ۱۳۵۴ خورشیدی مصادف با ۲ رمضان ۱۳۹۵ قمری افتتاح شد. در این دوره مجلس به خاطر فضای انقلابی که در کشور به وجود آمده بود، ۵ نخست وزیر طی ۴ سال به روی کار آمدند که هیچ کدام از آنها موفق به ادامه کار نشدند. سرانجام به دنبال مبارزات قهرمانانه ملت ایران برای سرنگونی رژیم ستمگر پهلوی و استعفای بسیاری از نمایندگان و سقوط رژیم سلطنتی، عمر مجلس بیست و چهارم نیز در ۲۱ بهمن ۱۳۵۷ خورشیدی پایان یافت.

مجلس سنا

مجلس سنا از آغاز مشروطیت تا سال ۱۳۲۸ خورشیدی شکل نگرفت اما از آن سال به بعد در ۷ دوره تشکیل شد، به موجب قانون اساسی مصوب ۱۲۸۵ خورشیدی حکومت ایران علاوه بر مجلس شورای ملی باید دارای مجلس دیگری به نام مجلس سنا باشد ولی به علت بعضی از مخالفت‌ها تا پایان سلطنت رضا شاه پهلوی درباره این شاخه قوه مقننه تصمیمی اتخاذ نگردید.

پس از شهریور ۱۳۲۰ خورشیدی با اشغال ایران توسط متفقین و تبعید رضاخان و سست شدن پایه‌های سلطنت پهلوی، مقالاتی در مطبوعات نوشته و از دولت‌های وقت تقاضای تشکیل این مجلس می‌شد و محمدرضا شاه نیز نسبت به تشکیل آن علاقه‌مند بود تا این که در روز ۱۹ اردیبهشت ۱۳۲۷ خورشیدی دولت حکیمی لایحه تشکیل مجلس سنا را ارائه کرد که با اعتراض زیادی از سوی برخی از نمایندگان مجلس شورا روبه رو شد ولی بالاخره با تلاش عده‌ای از دولتمردان اساسنامه آن تدوین و به تصویب مجلس شورا و صحه شاه رسید. تشکیل مجلس و اختیارات آن طبق اصول ۴۳، ‌۴۴ و ۴۵ و ۴۶ متمم قانون اساسی پیش‌بینی شده بود.

به موجب اصل ۴۳ قانون اساسی، تعداد نمایندگان مجلس سنا ۶۰ نفر بود که ۳۰ نفر از طرف مردم (۱۵ نفر از تهران و ۱۵ نفر از شهرستان‌ها) و نیمی دیگر از سوی شاه (۱۵ نفر از تهران و ۱۵ نفر از شهرستان‌ها) انتخاب می‌شدند که گروه اول سناتورهای انتخابی و دسته اول به سناتورهای انتصابی معروف بودند.انتخابات مجلس سنا در هر دوره قانونگذاری همزمان با انتخابات مجلس شورای ملی شروع و اخذ رای در یک روز انجام می‌شد.

سناتورها باید شرایط خاصی را برای عضویت در مجلس سنا داشتند که عبارت بود از:

این اشخاص از بین نخست‌وزیران، وزرا، معاونان، استانداران، امرای بازنشسته ارتش، استادان دانشگاه و قضات با داشتن ۱۵ تا ۲۰ سال سابقه و اشخاصی که حداقل ۳ دوره نمایندگی مجلس شورای ملی را داشته باشند انتخاب می‌شدند.در حقیقت مجلس سنا به مجلس «شیوخ» معروف بود چرا که هر فردی دارای شرایط مذکور نبود نمی‌توانست به مجلس راه یابد و گاهی هم برای این که اشخاص مورد نظر واجد شرایط سناتوری شوند به طور موقت احکامی صادر می‌شد.

مجلس سنا در کل ۷ دوره قانونگذاری داشته است:

- نخستین دوره مجلس سنا، همزمان با شانزدهمین دوره مجلس شورای ملی در ۲۰ بهمن ۱۳۲۸ خورشیدی در تالار مجلس شورا افتتاح شد اما در سال ۱۳۳۱ خورشیدی هنگام مبارزات ملی شدن صنعت نفت و قطع روابط سیاسی با انگلیس و هم چنین مخالفت مجلس سنا با انتخاب مجدد مصدق به نخست وزیری و سیاست وی در زمینه نفت، دکتر محمد مصدق درصدد انحلال مجلس سنا برآمد و از ورود سناتورها به امارت مجلس شورای ملی در بهارستان جلوگیری شد به طوری که سناتورهای جلسه خود را در منزل "نظام‌السلطنه مافی" تشکیل دادند بدین ترتیب مجلس سنا تعطیل و پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۲۲ خورشیدی دوباره تشکیل شد.

- دوره دوم مجلس سنا در ۲۷ اسفند ۱۳۳۲ خورشیدی افتتاح و در ۲۵ اسفند ۱۳۳۸ خورشیدی خاتمه یافت.

- دوره سوم مجلس سنا در ۳ فروردین ۱۳۳۹ خورشیدی افتتاح و در ۱۹ اردیبهشت ۱۳۴۰ خورشیدی به فرمان شاه منحل شد.

- دوره چهارم مجلس سنا پس از دو سال و اندی تعطیلی در ۱۴ مهر ۱۳۴۲ خورشیدی آغاز و در ۱۴ مهر ۱۳۴۶ خورشیدی خاتمه یافت.

- دوره پنجم مجلس سنا در تاریخ ۱۴ مهر ۱۳۴۶ خورشیدی افتتاح و در تاریخ ۹ شهریور ۱۳۵۰ خورشیدی خاتمه یافت.

- دوره ششم مجلس سنا در تاریخ ۹ شهریور ۱۳۵۰ خورشیدی افتتاح و در تاریخ ۱۶ تیر ۱۳۵۴ خورشیدی خاتمه یافت.

- دوره هفتم و آخرین دوره مجلس سنا در تاریخ ۱۷ شهریور ۱۳۵۴ خورشیدی افتتاح و با پیروزی انقلاب اسلامی در تاریخ ۱۳۵۷ خورشیدی برای همیشه منحل شد.

رؤسای مجلس سنا از بدو تشکیل تا خاتمه

ابراهیم حکیمی، حسن تقی زاده، محسن صدر، جعفر شریف‌امامی و محمد سجادی که سه تن از آنها پیشتر نخست وزیر بوده‌اند (حکیمی، صدر، شریف امامی) و دو تن دیگر از آنها رجال سیاسی (تقی زاده و سجادی). طولانی‌ترین دوره ریاست مجلس سنا با شریف‌امامی بوده است.