براساس آمار موجود در وزارت راه و شهرسازی، در هفت‌ماهه نخست امسال، در مجموع ۷ میلیون و ۹۱۷هزار و ۱۳تن کالا از کشور ترانزیت شده که این میزان نسبت به مدت مشابه سال قبل، ۲۲درصد افزایش داشته است. همچنین، در این مدت هفت‌ماهه، ترانزیت کالای نفتی و غیرنفتی به‌ترتیب با عملکرد ۲ میلیون و ۳۸۷ هزار تن و ۵ میلیون و ۵۳۰ هزار و ۱۳ تن، افزایش ۳۴.۱۲ و ۱۷.۴۹ درصدی را نسبت به هفت‌ماهه نخست سال ۱۴۰۱ رقم زده است. از مجموع عملکرد فوق، سهم حمل‌ونقل جاده‌ای حدود ۹۰ درصد و برابر با ۷ میلیون و ۱۲۱ هزار و ۱۳ تن و سهم حمل‌ونقل ریلی، ۷۹۶ هزار تن بوده که در بخش جاده‌ای، با رشد ۲۵.۷۶ درصدی نسبت به مدت مشابه سال‌قبل روبه‌رو بوده‌ایم. در مهر امسال، عملکرد ترانزیت با ثبت یک میلیون و ۳۷۷ هزار و ۶۳۹ تن، رشد نقطه به نقطه ۷۴ درصدی را نسبت به مهر سال قبل داشته است. در این ماه، ترانزیت جاده‌ای کالاهای نفتی و غیرنفتی به‌ترتیب با عملکرد ۴۱۳ هزار و ۸۶۴ تن و ۸۲۱ هزار و ۷۷۵ تن، افزایش ۱۸۲.۷ و ۴۸.۱ درصدی را نسبت به مهر سال‌گذشته داشته و ترانزیت ریلی مجموع کالاهای نفتی و غیرنفتی با عملکرد ۱۴۲ هزار تن، رشد ۵۷.۰۶ درصدی داشته است.

اعتراض به افزایش ۲۰ میلیون تنی اهداف ترانزیتی

در مهر جاری، با تلاش بی‌وقفه کلیه دست‌اندرکاران، رکوردهای امیدوارکننده‌ای از حیث عملکرد ماهانه و مقایسه آن با عملکرد ماه‌های قبل امسال و نیز میانگین عملکرد ماهانه سال گذشته ثبت شده است؛ از جمله به‌ترتیب افزایش ۱۰۰ و ۲۰ درصدی ترانزیت کالاهای نفتی و غیرنفتی در این ماه نسبت به میانگین عملکرد ماهانه ۱۲ماهه سال گذشته و همچنین، به‌ترتیب افزایش ۶۰ و ۲۰ درصدی ترانزیت جاده‌ای و ریلی در این ماه نسبت به میانگین عملکرد ماهانه ۱۲ماهه سال‌گذشته. به‌علاوه، عملکرد ترانزیت جاده‌ای و ریلی در ماه مهر، بیش از مقادیر ثبت‌شده مشابه ماهانه در 6 ماه نخست سال بوده است.

به‌گفته افندی‌زاده، معاون حمل‌ونقل وزیر راه و شهرسازی، تثبیت و تداوم رشد ترانزیت کشور در چارچوب پیگیری مجموعه اقدامات مدیریتی، فنی و دیپلماسی موثر و هوشمندانه دوجانبه و چندجانبه حمل‌ونقلی محقق می‌شود که عملکردهای ثبت‌شده مذکور در امسال، بیانگر آشکار شدن جنبه‌های عینی و ملموس آثار این اقدامات است.

در این راستا، باتوجه به اولویت‌بخشی دولت سیزدهم به‌مقوله تحول و جهش در ترانزیت کشور و راهبری فرصت‌شناسانه و مبتکرانه سیاست‌ها و اقدامات در بعد ملی و بین‌المللی از سوی وزیر راه و شهرسازی و هم‌افزایی و هماهنگی روزافزون بین واحدهای تابعه وزارت راه و شهرسازی و سایر بخش‌ها و دستگاه‌های ذی‌مدخل، انتظار می‌رود حتی در بازه‌های کوتاه‌مدت، هرچه بیشتر شاهد پررنگ شدن این آثار و تاثیر مستقیم آن‌ها بر میزان و کیفیت عملکرد ترانزیت کشور باشیم.

وضعیت نامطلوب ترانزیت در کشور

محمدعلی سروستانی، کارشناس حوزه اقتصاد حمل‌ونقل به صمت می‌گوید: باتوجه به بررسی‌های انجام‌شده، دلیل اصلی وضعیت نامطلوب ترانزیت در کشور، ناکامل بودن زیرساخت‌های ریلی است و توجه مجلس به این موضوع، مسیر توسعه کشور را باز می‌کند. به‌همین‌دلیل، برای رسیدن به موقعیت برتر در حمل‌ونقل ریلی منطقه، این‌گونه هدف‌گذاری شده است که در آینده نزدیک ۱۵هزارکیلومتر خطوط ریلی ساخته شود.

وی در ادامه خاطرنشان کرد: استفاده نامناسب و عدم‌بهره‌برداری مناسب از زیرساخت‌های موجود، باعث کاهش قابل‌توجهی در بهره‌وری خطوط ریلی شده است.

در حال‌ حاضر، در برخی نقاط، باوجود معرفی فناوری‌های مختلف برای کنترل و هدایت قطارها روی ریل، بهره‌برداری از خطوط ریلی کشور به‌صورت دستی انجام می‌شود. قطارها باید پس از طی کردن بلوک‌های بلند در ایستگاه‌ها، منتظر مجوز ورود به بلوک بعدی از مسئول ایستگاه شوند.

این موضوع باعث می‌شود که بخش قابل‌توجهی از ظرفیت خطوط ریلی کشور، بدون استفاده باقی بماند. علاوه بر این، در برخی خطوط ریلی، باوجود استفاده از ریل‌های سنگین که توانایی تحمل بار محوری تا ۳۰ تن را دارند، بار محوری حداکثر در این خطوط ۲۵ تن است.

این کارشناس اقتصادی، مسائل حوزه خارجی را نیز در این بخش موثر دانست و گفت: از سوی دیگر، در فرآیند اجرا نیز مشکلات جانبی بسیاری وجود دارد. آذربایجان از طریق دریای خزر خدمات حمل‌ونقل به کامیون‌های ترکیه‌ای ارائه می‌دهد. کامیون‌های ترک از طریق دریای خزر وارد گرجستان می‌شوند و این مسیر کوتاه‌تر و ارزان‌تر و به‌خوبی پذیرفته‌شده است. اقدامات کشورهای همسایه برای کاهش نقش ایران در ترانزیت کالا نیز تاثیرگذار بوده؛ ترکمنستان تعرفه گمرکی برای کالاها از مرز ایران را افزایش داده تا ترانزیت کالا از ایران کاهش یابد. در ایران، ترانزیت کالا تحت‌نظارت ۲۷ نهاد و سازمان انجام می‌گیرد که این موضوع مشکلات متعددی را برای فعالان این حوزه ایجاد کرده؛ زمان و هزینه‌های ترانزیت را افزایش داده است و تعداد مشتریان را کاهش می‌دهد.

اهمیت کریدور شمال ـ جنوب برای ایجاد محور ترانزیتی

سروستانی با بیان اینکه کریدور شمال ـ جنوب بهترین موقعیت برای ایجاد یک محور ترانزیتی در کشور محسوب می‌شود، افزود: این کریدور از 4 جنبه برای ما اهمیت دارد که بخش مهم‌تر آن، درآمدزایی است. با تکمیل توسعه زیرساخت‌ها، تسهیل امور و ساده‌سازی قوانین، می‌توان هزینه‌ها را کاهش و سهم ایران در این کریدور را افزایش داد. با این حال، باید به سایر امور نیز اهمیت داده شود و از آنها نیز مراقبت کرد. ایران در منطقه از ثبات و امنیت زیادی برخوردار است و مسیری اطمینان‌بخش برای ترانزیت کالا ارائه می‌دهد.

وی در پایان گفت: ایجاد هماهنگی و همکاری بین نهادها و سازمان‌های مسئول در زمینه ترانزیت کالا، به بهبود فرآیندهای اجرایی و کاهش اشکالات منجر می‌شود. همچنین، ایجاد سامانه‌های آنلاین و پلتفرم‌های الکترونیک برای ثبت و پیگیری اطلاعات مربوط به ترانزیت کالا، سهولت و شفافیت بیشتری را در فرآیند فراهم می‌کند. این اقدامات می‌توانند بهبود و ساده‌سازی فرآیند ترانزیت کالا را به‌همراه داشته باشند و در نهایت، منجر به افزایش کارآمدی و جذابیت ترانزیت در کشور شوند.

ضرورت افزایش همکاری‌ها برای توسعه توان ترانزیتی

حمید شیخی‌زاده، کارشناس راه و شهرسازی به صمت گفت: موضوع افزایش توان ترانزیتی ایران بسیار حائزاهمیت است. ترانزیت به‌معنای عبور کالاها و مسافران از یک کشور به کشور دیگر بوده و توان ترانزیتی یعنی قدرت و ظرفیت یک کشور برای انجام این عملیات است. برای افزایش توان ترانزیتی ایران، می‌توان از راهکارهای متعددی استفاده کرد. ساخت و بهبود بنادر، فرودگاه‌ها و جاده‌های ترانزیتی مهم است. بهبود این زیرساخت‌ها باعث سهولت و سرعت بیشتر در عبور کالاها و مسافران می‌شود. ساماندهی و سرعت بخشیدن به فرآیند گمرکی برای صادرات و واردات از طریق ایران می‌تواند ترانزیت را تسهیل کند. افزایش اتوماسیون در فرآیند گمرکی و کاهش مراحل بی‌مورد می‌تواند زمان عبور را کاهش دهد.

وی در ادامه بیان کرد: بهبود خدمات حمل‌ونقل مانند حمل‌ونقل ریلی، هوایی و جاده‌ای می‌تواند توان ترانزیتی را افزایش دهد. تسهیلات مناسب برای انتقال کالاها و افزایش کیفیت خدمات حمل‌ونقل مهم است. از طرفی، برقراری روابط و همکاری با کشورهای دیگر و اعمال توافقات ترانزیتی می‌تواند به افزایش توان ترانزیتی کمک کند.

وی گفت: این همکاری‌ها می‌توانند شامل توافقات ترانزیتی، تسهیلات گمرکی مشترک و استفاده از مسیرهای ترانزیتی باشد. با اجرای این راهکارها، قدرت ترانزیتی ایران می‌تواند بهبود یابد و به عبور سریع‌تر و سهولت بیشتر کالاها و مسافران کمک کند. این امر نه‌تنها به اقتصاد کشورمان سود می‌رساند، بلکه کشور را به یک مرکز ترانزیتی بین‌المللی تبدیل می‌کند و جایگاه بین‌المللی بیشتری را در حوزه ترانزیت به‌دست می‌آورد.

افزایش توان ترانزیتی نیازمند توجه به زیرساخت‌ها

این کارشناس با بیان اینکه با افزایش توان ترانزیتی، ایران می‌تواند به یک پل ترانزیتی مهم برای مناطق مختلف جهان تبدیل شود و این امر به توسعه اقتصادی، ایجاد فرصت‌های شغلی و افزایش تبادل تجاری با کشورهای دیگر کمک می‌کند، خاطرنشان کرد: به‌طورکلی، افزایش توان ترانزیتی نیازمند توجه به زیرساخت‌ها، فرآیندها و همکاری‌های بین‌المللی است. بانظر به منابع و قابلیت‌های ایران، این هدف قابل‌دستیابی است و می‌تواند به رشد و توسعه کشور کمک کند.

وی در خاتمه افزود: ما در کشور نیاز معطلی در زمینه زیرساخت‌های موجود نداریم و زمینه توسعه در کریدور مذکور فراهم است.

از معاونت حمل‌ونقل وزارت راه انتظار می‌رود که جریان تبادلات بحث جریان بار را به‌صورت مدام و نه مقطعی و موردی راه‌اندازی کند. دولت‌ها باید با پروتکل‌ها و هماهنگی‌های همه‌جانبه، تمام قوانین و تبصره‌های موجود را بین خود حل و اسناد و اتصالات سیستمی و گمرکی را تسریع کنند تا هرچه زودتر متصدیان حمل بیشتر و نرخ و زمان استانداردی برای صاحبان کالا فراهم شود.

سخن پایانی

پیش‌بینی راه‌آهن تا سال ۱۴۰۴ رسیدن به سهم ترانزیت ۱۰۰ میلیون تن است. باتوجه به اینکه ترانزیت هر تن کالا برای کشور ۲۸۵ دلار درآمد مستقیم و غیرمستقیم دارد، در صورت دستیابی به اهداف چشم‌انداز ۱۴۰۴ در حوزه ترانزیت می‌توان سالانه ۵.۲۸ میلیارد دلار درآمد کسب کرد، اما آمارها حکایت از این دارد که در حوزه ترانزیت خارجی کالا در سال ۹۶ با حدود ۹ میلیون تن کالا، سهم کمی از این حوزه در اختیار صنعت ریلی کشور و بیش از ۱.۶ میلیون تن از این ترانزیت برعهده صنعت ریلی کشور است. درآمد حاصل از ترانزیت کالا، ۲ میلیارد دلار برای کشورمان برآورد شده و ترانزیت بین‌المللی بار از خاک ایران به‌دلیل ایجاد ارتباط بین کشورهای مرتبط اقتصادی می‌تواند منافع متعدد اقتصادی در کنار ایجاد اشتغال پایدار و افزایش درآمدهای غیرنفتی برای کشورمان به‌ارمغان آورد. باتوجه به وضعیت جدید اقتصادی و موقعیت‌های ژئوپلتیکی در شرق و شمال‌شرق کشور به‌ویژه وجود راه‌آهن سرخس ـ مشهد و مشهد ـ بافق ـ بندرعباس و همچنین امکانات و زیربناهای مهیاشده برای سرمایه‌گذاری در معادن سنگ‌آهن سنگان «راه‌آهن تربت حیدریه ـ سنگان ـ هرات» به بهره‌برداری رسیده و در حال استفاده است. با فعال‌سازی مسیر راهگذر شمال ـ جنوب و معرفی مزایای قابل‌توجه حمل بار از این مسیر به صاحبان کالا، می‌توان به توسعه راهبردی برای ترانزیت کالا دست یافت. در بیشتر کشورهای در حال توسعه، سرمایه‌گذاری در بخش حمل‌ونقل تا حدود ۵۰ درصد سرمایه‌گذاری ثابت ملی را تشکیل می‌دهد. همچنین، در کشورهای توسعه‌یافته به‌طورمعمول حدود ۱۰ درصد شاغلان جامعه به سهم اشتغال حمل‌ونقل اختصاص دارد. با اجرای اقدامات مناسب و افزایش بهره‌وری خطوط ریلی به‌راحتی امکان دستیابی به اهداف برنامه‌ای راه‌آهن وجود خواهد داشت.

این شرایط، اقتصادی شدن مسیر ایران را هم به‌دنبال خواهد داشت و می‌توان با جذب بارهای ترانزیتی به اهداف ترانزیت در اقتصاد مقاومتی نیز دست یافت. ترانزیت بار از خاک ایران که به‌واسطه موقعیت جغرافیایی کشور از گذشته تاکنون موردتوجه تجار و بازرگانان بوده، به‌دلیل ایجاد وابستگی در منافع اقتصادی صاحبان کالا و امنیت ایران، همچنین ایجاد اشتغال و افزایش درآمدهای کشور، راهکاری مناسب برای اهداف اقتصاد مقاومتی است.