سم می‌خوریم!
برخی کارشناسان در سازمان غذا و دارو، خبری نگران‌کننده از وضعیت محصولات کشاورزی تولید داخل داده‌اند. آنها معتقدند وجود آلاینده‌ها و ذرات نیترات و فلزات سنگین در محصولات کشاورزی امری انکارنشدنی است.
برخی پزشکان نیز با این هشدار کارشناسان سازمان غذا و دارو همراه شده و عنوان کرده اند که فلزات سنگین باقیمانده در مواد غذایی که ناشی از سموم دفع آفات است، مهم ترین دلیل ابتلا به انواع سرطان است. آلودگی فلزات سنگین از مهم ترین معضلات جهانی آلودگی خاک است که با فعالیت های انسانی از قبیل معدنکاوی، صنایع فلزی و شیمیایی، وسایل نقلیه فرسوده و... در ارتباط است. به گفته کارشناسان، روند انباشت فلزات سنگین در خاک بسیار کند و تا حد زیادی یک فرآیند برگشت ناپذیر است که در درازمدت موجب کاهش کیفیت خاک و در نهایت تخریب اراضی کشاورزی می شود. گفتنی است، خاک های زراعی یکی از مهم ترین مسیرهای انتقال فلزات سنگین به چرخه های زیستی و زنجیره غذایی انسان محسوب می شوند. نگرانی اصلی درباره فلزات سنگین، متابولیزم نشدن آنها در بدن و تجمع در بافت های چربی، عضلات، استخوان ها و مفاصل است که منجر به بیماری ها و عوارض متعددی از جمله سرطان می شود. به عبارت دیگر، این مواد در بدن انسان از طریق سوخت وساز دفع نمی شود و در بافت عضلانی باقی می ماند. صمت در این گزارش به بررسی وضعیت سلامت خاک کشور و محصولات کشاورزی پرداخته است.
خاک، اسیر فلزات سنگین
برخی معتقدند تعبیر نادرست مسئولان از امنیت غذایی منجر به پیگیری سیاست های تهاجمی کشاورزی در ایران به بهانه خودکفایی شد. این گروه از کارشناسان تاکید دارند، توجه صرف به کمیت و نه کیفیت در نهایت کشور را به استفاده بی رویه از کودهای شیمیایی و سموم آفت کش سوق داد؛ به طوری که استفاده از مواد شیمیایی یکی از اجزای مهم کشاورزی ایران شد. این میزان استفاده از کود و سم، معضلات فراوانی را به همراه دارد. گفتنی است، سرب یکی از فلزات سنگین و از عوامل آلوده کننده محیط زیست است که گاهی تا ۱۵۰ سال در خاک باقی می ماند و به دلیل انباشت زیاد در بخش های سطحی خاک به راحتی در دسترس گیاهان قرار می گیرد، همچنین مطالعات نشان داده که خاک های مزارع اطراف کارخانه های صنعتی به فلزات سنگین سرب و کادمیوم آلوده بوده اند. کارشناسان در گزارش های علمی مهم ترین و بیشترین منبع آلودگی سرب در اتمسفر و خاک را احتراق سوخت های فسیلی به ویژه بنزین معرفی کرده اند و مصرف کودها و سموم شیمیایی نیز از عوامل آلایندگی خاک به فلزات سنگین شناخته شده اند، هرچند بنا به گزارش وزارت جهاد کشاورزی در چند سال اخیر استفاده از سموم آفت کش کاهش یافته، اما آلودگی ها همچنان باقی و گاهی افزایش هم داشته است. به گفته کارشناسان، وضعیت سلامت خاک کشور در شرایط بحرانی قرار دارد و بیشتر محصولات تولیدشده حاوی درصدی از فلزات سنگین نظیر جیوه و سرب و سموم شیمیایی هستند. باید یادآور شد که بعضی از سموم طی زنجیره غذایی گاهی تا ۱۰ به توان ۵ بار غلیظ می شوند و آثار جبران ناپذیری بر جای می گذارند.
رویایی به نام غذای سالم
حمیدرضا رمضانی، استاد دانشگاه و کارشناس خاک در گفت وگو با صمت بااشاره به دلایل بحران سلامت خاک کشاورزی در کشور گفت: متاسفانه خاک حاصلخیز کشور به لحاظ ماهیت شیمیایی و زیستی شرایط مطلوبی ندارد و روزبه روز به بحران ناسالم بودن محصولات کشاورزی نزدیک تر می شویم. رمضانی با نظر به اینکه، این فرآیند دلایل گوناگونی دارد، گفت: ورود پساب های صنعتی و زهاب های کشاورزی از منابع اصلی وجود آلاینده ها به خاک کشور هستند. برای مثال، راه اندازی صنایع آب بر در استان های خشک نظیر فولاد در اصفهان حاصلی جز تخریب و آلودگی برای محیط زیست در برنداشته است. استان اصفهان چهارمین استان خشک و کم برخوردار به لحاظ بارشی است که وجود این صنایع و کاشت محصولاتی نظیر برنج، منجر به از بین رفتن خاک حاصلخیز در این استان شده است. وی افزود: با ورود پساب های صنعتی به زاینده رود که پرآب ترین رود فلات مرکزی ایران است و چند سالی هم در خشکی به سر می برد، این مشکل نمایان می شود. هنگام خشکی فلزات سنگین این پساب ها، در کف رودخانه روی زمین رسوب می کنند. اما پس از مدتی که آب سد زاینده رود در این بستر جاری می شود، این فلزات سنگین همراه آب، راهی زمین های کشاورزی می شوند و در لایه سطحی خاک باقی می مانند و در نهایت وارد بافت گیاه و محصول می شوند. برخی کارشناسان، معتقدند زمین های کشاورزی در منطقه لنجان اصفهان که کشاورزان در آنجا برنج می کارند، یکی از این مناطقی است که در تیررس آلودگی با آلاینده های سمی و فلزات سنگین قرار دارد.
خاک سمی، محصولات مضر
به گفته رمضانی، فلزات سنگین مجموعه ای از عناصری چون جیوه، سرب، روی، کادمیوم، آرسنیک و ... را تشکیل می دهند که منجر به سمی شدن خاک کشاورزی در مناطق اطراف می شود. این سموم گاهی به مزارع گندم یا باغاتی سرریز می شوند که در نهایت محصولات آن موردمصرف قرار می گیرند. مصرف کنندگان اطلاعی از این روند مخرب ندارند و به همین دلیل، این محصولات به مصرف می رسند. در واقع مصرف کنندگان در مورد برخی محصولات کشاورزی که تحت تاثیر این فرآیند هستند، بدون آگاهی نسبت به سم موجود در محصولات، این محصولات را در سبدغذایی روزانه مصرف می کنند و سم می خورند. به گفته این کارشناس، برای تشخیص وجود این سموم در محصولی نظیر گوجه فرنگی، کافی است آن را از وسط برش دهید تا شاهد شیاری سفیدرنگ از بالا تا انتهای گوجه شوید؛ این شیار سفیدرنگ، همان سم آرسنیکی است که در گوجه فرنگی تجمیع شده است. متاسفانه وجود این سم تنها در بخش های قابل مشاهده میوه و محصول نیست و در ماهیت، بافت میوه و محصول هم وجود دارد. این کارشناس گفت: حدود یک سوم سموم شیمیایی که وارد کشور می شود، در زمین های کشاورزی شمال کشور مورداستفاده قرار می گیرد، به طورمعمول در این استان ها برنج حاصل کشت دوم است که با سم و کود فراوان به عمل آمده و بسیاری از این روند کشاورزی بی خبر هستند. طبق فرآیند تولید، در کشت نخست، نهایت قوت و توان زمین صرف محصول می شود و گاهی کشاورزان برای اینکه زمین را دوباره آماده باروری کنند، کود و سم شیمیایی به خاک می رسانند تا به کشت دوم برسد و محصول به عمل بیاید. این حجم از کود و سم در بارآوری محصولات کشاورزی در نهایت منجر به بروز سونامی بیماری ها و انواع سرطان در کشور می شود. چنانچه در سال های اخیر به دلیل مصرف بیش ازحد سموم و مواد غذایی تراریخته است که سرطان در کشور به شدت شایع شده است. برای مثال، در میان بانوان سرطان سینه یا رحم بیش از قبل مشاهده شده است. وی ادامه داد: این روند به روال عادی در حوزه تولید و کشت بدل شده و این در حالی است که چنین روندی در بسیاری از کشورهای دنیا وجود ندارد، حتی این فرآیند در بسیاری دیگر از محصولات غذایی نیز قابل مشاهده و درصد بالایی از روغن های خوراکی تراریخته است. رمضانی گفت: این روند مخرب در دامداری ها نیز به نوعی دیگر حاکم است. چنانچه در بسیاری از دامداری ها نان خشک به عنوان غذا به دام داده می شود که اگر نان در فرآیند خشک شدن با کپک همراه شود، حاوی سم آفلاتوکسین خواهد شد، در این صورت، اگر این نان به عنوان تغذیه دام مورداستفاده قرار گیرد، در نهایت شیر و گوشت دام نیز آلوده خواهد بود. این سم جزو خطرناک ترین سموم دنیا است که به طورمعمول دانشمندان در آزمایشگاه ها برای عقیم کردن موش و خرگوش که ژنوم آنها مشابه انسان است، استفاده می کنند.
آلاینده های مضر در میوه ها
دلاور نجفی، کارشناس منابع طبیعی در گفت وگو با صمت درباره نقش فعالیت های انسانی در آلوده شدن خاک کشور و به خطر افتادن سلامت انسان ها گفت: هر تغییر شیمیایی و فیزیکی که ناشی از فعالیت های انسانی و طبیعی باشد، خاک را آلوده می کند. آلایندگی های موجود در خاک بیشتر ناشی از فاضلاب های شهری یا پساب های صنعتی یا زهاب های کشاورزی است که از طریق آب وارد خاک می شود. وی افزود: هم آلودگی و هم فرسایش خاک اهمیت زیادی در امنیت غذایی دارد. متاسفانه تاکنون فعالیت های کشاورزی نظیر استفاده از سم کود، ترکیب شیمیایی خاک را تغییر داده که تاثیر جدی و مستقیم بر سلامت انسان دارد، چرا که به طورمعمول این پساب ها دارای فلزات سنگین است. نجفی با تاکید بر اینکه آلایندگی ها اکوسیستم کشاورزی را هم تحت تاثیر قرار می دهد و موجب از بین رفتن موجودات خاک زی می شود، گفت: تحقیقات نشان داده است که در یک دهه اخیر بیماران مبتلا به انواع سرطان در شمال کشور افزایش یافته است. درصد زیادی از این بیماری ها، ناشی از استفاده محصولات کشاورزی نامرغوب بوده است که منجر به ورود فلزات سنگین در بدن یا منجر به بروز بیماری شده یا بیماری را تشدید کرده است. کارشناس منابع طبیعی افزود: در بسیاری از مناطق کشور پساب های صنعتی خطرناکی از طریق آب وارد خاک می شود. برای مثال، صنعت طلاسازی یکی از صنایع آلوده کننده آب و خاک است، چرا که ترکیبات بسیار مضری در آن استفاده می شود و متاسفانه آب و خاک را آلوده می کند. سم موجود در این صنعت پتاسیم سیانید است که در استخراج طلا به کار می رود. به گفته وی، حتی میوه هایی که در حیاط خانه ها کاشته می شوند، دارای آلاینده های مضر موجود در هوا است که وارد بافت میوه می شود که با شستن میوه هم از بین نمی رود. نجفی بااشاره به راه حل اصلی در حل معضلات آلودگی خاک گفت: راه حل اصلی تصفیه پساب های صنعتی و برگرداندن آن به صنعت و همچنین تصفیه زهاب های کشاورزی نمی تواند تاثیر جدی در راه پیشگیری از آلودگی خاک به شمار بیاید. همچنین جلوگیری از دفع غیربهداشتی زباله های صنعتی راهکار دیگری است که می تواند از آلوده شدن آب و خاک پیشگیری کرد. نجفی افزود: برخی فعالیت های معدنی هم موجب آلوده شدن خاک می شود که با رعایت استانداردهای محیط زیستی در حوزه بهره برداری از معادن می توان از گستره آلودگی در آب و خاک کاست.
سخن پایانی
از آنجایی که سالم بودن غذا و سلامت شهروندان از رکن های اساسی امنیت غذایی است. استفاده بی رویه از سموم شیمیایی منجر به مقاوم شدن آفات و همچنین از بین رفتن پروتئین های موثر در مواد غذایی می شود، در این راستا به حداقل رساندن مصرف سموم و کودهای شیمیایی و تغییر سیاست تهاجمی در کشاورزی به سمت سیاست حمایتی با الهام از طبیعت، ضروری به نظر می رسد. چندی پیش، خبرگزاری ایمنا هم بااشاره به این موضوع که با ایجاد حساسیت بین کشورهای مختلف نسبت به محصولات کشاورزی ایران، مسئله استفاده از سم و کود غیراستاندارد در کشور روشن شد؛ متاسفانه سال ها است که همین سموم و کودها برای کشت محصولات استفاده می شود و مدت ها است که مردم همین محصولات را خریداری و بیماری های مختلفی را از این طریق وارد بدن خود کرده اند. متاسفانه تعرض منافع شخصی است که در آب، خاک و منابع طبیعی حکمرانی می کند و به عبارتی ، مسئولی دلش به حال سلامت مردم نمی سوزد.
