شکست پروژه احیا؟

سطح تراز دریاچه ارومیه در شرایط نرمال حدود ۱۲۷۷ متر بوده که مساحت آن به ۵۴۰۰ کیلومترمربع و حجم آب به ۳۲ میلیارد مترمکعب می ‌ رسد، اما در جدیدترین آمار منتشرشده از دریاچه ارومیه، تراز این پهنه آبی ۴ متر کمتر از شرایط نرمال اکولوژیک است.

در حال حاضر حجم آب نگین آبی آذربایجان ‌ غربی نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۱ . ۴۵ میلیارد مترمکعب و نسبت به ابتدای سال آبی ۴۹۰ میلیون مترمکعب کاهش یافته و به ۲ . ۲۴ میلیارد مترمکعب رسیده است.

تراز دریاچه ۴ متر کمتر از شرایط نرمال

براساس آخرین آمار منتشرشده در روز ۴ مرداد، تراز دریاچه ارومیه با ۴۶ سانتیمتر کاهش نسبت به مدت مشابه سال گذشته به ۱۲۷۰.۴۹ متر رسیده که ۱۶ سانتی ‌ متر نیز نسبت به ابتدای سال آبی مهر ۱۴۰۱ افت کرده و با میانگین بلندمدت ۴.۰۱ متر فاصله دارد. همچنین براساس همین آمار، وسعت دریاچه ارومیه با ۹۴۹.۵۲ کیلومترمربع کاهش نسبت به مدت مشابه سال گذشته و ۱۷۸.۱۸ کیلومترمربع کاهش نسبت به اول مهر ۱۴۰۰ ابتدای سال آبی به ۱۸۴۸.۵۴ کیلومتر مربع رسیده است. اگر سطح تراز دریاچه ارومیه تا پایان مهر، ۵۰ سانتیمتر کاهش داشته باشد، به رقم ۱۲۷۰ خواهد رسید که با این وضعیت، آینده خوبی برای دریاچه ارومیه متصور نیستیم و بخش جنوبی دریاچه ارومیه به ‌ صورت کامل خشک می ‌ شود. حجم آب نگین آبی آذربایجان ‌ غربی نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۱.۴۵ میلیارد مترمکعب و نسبت به ابتدای سال آبی ۴۹۰ میلیون مترمکعب کاهش یافته و به ۲.۲۴ میلیارد مترمکعب رسیده است. از سال آبی ۷۷-۷۶ تاکنون با پررنگ ‌ شدن تغییرات اقلیمی، به ‌ ویژه خشکسالی در حوضه آبخیز دریاچه ارومیه، افزایش برداشت از منابع آبی حوضه به ‌ ویژه در بخش کشاورزی و در پی آن توسعه بی ‌ رویه و غیراصولی اراضی کشاورزی، افزایش سدسازی در حوضه آبریز، حفر هزاران چاه غیرمجاز و تخلیه آب ‌ های زیرزمینی، احداث میان ‌ گذر، تامین نشدن حقابه زیست ‌ محیطی، حجم آب وارده کاهش یافت و نهایتا سطح تراز پایین رفت. قبل از تشکیل «کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه» تدوین و تصویب برنامه مدیریت جامع دریاچه ارومیه مهم ‌ ترین اقدام برای حفظ و احیای دریاچه به ‌ شمار می ‌ رود و تا قبل از سال ۹۴ و تشکیل ستاد احیا هر سال به ‌‌ طور متوسط سالانه ۴۰ سانتیمتر از سطح تراز این حوزه آبی کاهش می ‌ یافت. براساس گفته معاون فنی محیط ‌ زیست آذربایجان غربی میزان تبخیر سالانه دریاچه ارومیه حدود ۷۰ سانتیمتر است و با این روند، اگر سطح تراز دریاچه ارومیه تا پایان مهر، ۵۰ سانتیمتر کاهش داشته باشد، به رقم ۱۲۷۰ خواهد رسید که با این وضعیت، آینده خوبی برای دریاچه ارومیه متصور نیستیم و بخش جنوبی دریاچه ارومیه به ‌ صورت کامل خشک می ‌ شود.

انحلال ستاد بعد از صرف هزاران میلیارد تومان هزینه

در سال ‌ های ۹۳ و ۹۴ با تشدید بحران دریاچه ارومیه و خشک شدن ۹۵ درصدی این گستره آبی، ستاد احیا تشکیل و قرار شد در مدت زمان ۱۰ ساله با اجرای طرح ‌ های متعدد این زیست ‌ بوم به تراز اکولوژیک برسد.

با تشکیل ستاد احیای دریاچه ارومیه قرار شد در کنار برخی اقدامات از جمله مدیریت سدسازی در استان ‌ های حوضه آبریز با اجرای طرح ‌ های بهکاشت، نکاشت، آبیاری تحت فشار و نیز مدیریت بهینه آب در حوزه کشاورزی، طرح ‌ های انتقال آب بین ‌ حوضه ‌ ای (انتقال آب از زاب) و رهاسازی پساب فاضلاب شهرهای تبریز و ارومیه وضعیت بهبود یابد.

بعد از تشکیل ستاد در سال ۹۴ و بارش ‌ های مناسب در چند سال اول وضعیت دریاچه بهبود نسبی یافته بود، اما بعد از گذشت 8 سال از تشکیل ستاد احیای دریاچه ارومیه و صرف بیش از میلیاردها تومان اعتبار نه ‌ تنها دریاچه ارومیه احیا نشد، بلکه با به پایان نرسیدن طرح ‌ های مصوب و راکد ماندن طرح ‌ های مهم و کلیدی ستاد احیا از جمله طرح انتقال آب از زاب و پروژه احداث تصفیه ‌ خانه ‌ های فاضلاب شهرهای ارومیه و تبریز به همراه کاهش بارش ‌ ها امسال وضعیت این تالاب بین ‌ المللی به شرایط وخیم و بحرانی در سال ‌ های ۹۳ تا ۹۴ بازگشته است.

با بحرانی شدن وضعیت دریاچه ارومیه در ابتدای دهه حاضر یکی از سوالات مهم و کلیدی در میان متخصصان و عامه مردم این بود که دلیل یا دلایل وقوع چنین شرایطی در این دریاچه چیست؟ آیا طرح ‌ های ستاد احیای دریاچه ارومیه شکست ‌ خورده است؟

شاید پاسخ دقیق این سوال به ‌ دلیل انحلال ستاد احیای دریاچه ارومیه بعد از 8 سال با هزاران میلیارد هزینه بدون نتیجه و نیمه ‌ تمام ماندن طرح ‌ های مهم و کلیدی این ستاد پاسخ این سوالات را دچار ابهام کند اما بعد از تشدید وضعیت بحرانی این تالاب این بار مجلس طرح تحقیق و تفحص از ستاد احیای دریاچه ارومیه را مطرح کرده که باید منتظر ماند و دید آیا این طرح می ‌ تواند به ده ‌ ها سوال بی ‌ جواب در زمینه ستاد احیا پاسخ روشنی بدهد یا
خیر؟

هرچند افزایش بیش از 3 برابری اراضی کشاورزی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه، ترک ‌ خوردگی تونل انتقال آب سد کانی سیب، تامین نشدن حقابه دریاچه در سال جاری ازسوی وزارت نیرو، حرف و حدیث ‌ های فراوان درباره مشکلات فنی میان ‌ گذر دریاچه ارومیه پاسخ روشنی به ناموفق بودن طرح ‌ های ستاد احیاست، اما هنوز کور سوی امید مردم و متخصصان به همت دولت سیزدهم برای بهبود وضعیت نسبی دریاچه ارومیه باقی است. براساس آمار غیررسمی بیش از ۹۰ هزار حلقه چاه غیرمجاز در حوضه آبریز دریاچه ارومیه حفر شده که این امر موجب تخلیه آب ‌ های زیرزمینی و تشدید وضعیت خشکسالی در استان شده
است.

تیر امسال در جریان سفر دادستان دیوان محاسبات کل کشور به ارومیه عنوان شد اقدامات دولت قبل در زمینه احیای دریاچه ارومیه بیشتر تبلیغات بود و از تنها یک چهارم اعتبار تعیین ‌ شده برای احیای دریاچه توسط دولت قبل هزینه شده است. درباره اعتبارات هم، طبق بررسی ‌ های صورت گرفته آنچه هزینه شده، در برخی بخش ‌ ها یک ‌ چهارم میزان گفته ‌ ها و تبلیغات بود.

پیامدهای تشدید بحران

براساس اعلام کارشناسان محیط ‌ زیست بروز توفان ‌ های گردوغبار نمکی، کویرزایی در داخل پارک ملی دریاچه ارومیه، نابودی تنوع زیستی گیاهی و جانوری منطقه، تشدید، تغییر و نوسانات اقلیمی در منطقه، تهدید جمعیت حیات وحش جزایر و اکوسیستم آبی، تهدید اراضی و باغات کشاورزی و حتی جوامع سکونتگاهی در اطراف دریاچه، کاهش شدید ذخایر «آرتمیا ارومیانا» در سطح دریاچه، کاهش شدید جمعیت پرندگان مقیم و مهاجر، الحاق خشکی ‌ های داخل دریاچه به یکدیگر و نابودی ارزش ‌ های زیستی در دریاچه بخشی از پیامدهای این بحران زیست ‌ محیطی است که نه ‌ تنها استان ‌ های حوضه آبریز دریاچه ارومیه بلکه بخش وسیعی از کشور را درگیر خواهد کرد. با خشک شدن دریاچه ارومیه بیش از ۱۰ میلیارد تن نمک به ‌ صورت گردوغبار و توفان بر سر مردم این ناحیه فرو خواهد ریخت و این بحران تنها گریبان آذربایجان غربی را نمی ‌ گیرد، بلکه بسیاری از مناطق کشور را تحت تاثیر خود قرار خواهد داد. معیشت و زندگی مردم منطقه شمال غرب کشور به ‌ ویژه استان ‌ های آذربایجان غربی و شرقی با شرایط دریاچه ارومیه ارتباط مستقیمی دارد و با بازگشت وضعیت دریاچه ارومیه به کم ‌ آبی، معیشت و زندگی نزدیک ۱۵ میلیون نفر مردم منطقه به خطر خواهد افتاد.

سخن پایانی

در کنار بخش کشاورزی، افزایش سدسازی و حفر بیش از ۹۰ هزار حلقه چاه غیرمجاز، مشکلات فنی میان ‌ گذر دریاچه ارومیه، تامین نشدن حقابه موردنیاز دریاچه ارومیه در کنار کاهش بارش ‌ ها و خشکسالی در کنار موفق نبودن طرح ‌ های ستاد احیای دریاچه ارومیه دست به ‌ دست هم داده ‌ اند تا امروز دریاچه ارومیه در بحرانی ‌ ترین وضعیت تاریخی خود قرار گیرد.