اواخر تیر امسال، بار دیگر تلف شدن حجم زیادی از ماهیان تالاب انزلی خبرساز شد، هرچند این اتفاق در سال‌ها و دهه‌های گذشته هم، به‌دلیل گرمای بیش از حد رخ داده بود، اما این بار، افزایش رشد گیاه سنبل آبی موجب کاهش اکسیژن آب و از بین رفتن ماهیان کپور از خانواده آمور شد. این اتفاق تلخ، همراه با ورود فاضلاب‌های بهداشتی، خانگی و پساب‌های کشاورزی حاوی سموم و کود شیمیایی از حوضه آبخیز به تالاب انزلی و افزایش رسوب، موجب بحرانی‌تر شدن شرایط زیست‌محیطی این زیستگاه ارزشمند شده است. کارشناسان معتقدند ژرفای تالاب انزلی تا پیش از حدود 4 دهه گذشته، حدود 8 متر هم بوده، اما در سال‌های اخیر، به دلایل مختلف از جمله افزایش سطح رسوب‌ها، ژرفای این تالاب بسیار کم و حتی در برخی نواحی خشک و عاری از آب شده و همین مسئله توجه به رویکردهای علمی در حل مشکل رسوب تالاب را صدچندان می‌کند. چندی پیش، استاندار گیلان از توان دانش‌بنیان‌ها برای لایروبی و حذف گیاهان مهاجم سخن گفت. صمت در این شماره به بررسی روند بهبود تالاب انزلی با توان دانش‌بنیان‌ها پرداخته است.

در روزگاری نه‌چندان دور، تالاب انزلی مامنی برای تخم‌ریزی و تکثیر بسیاری از ماهیان و پناهگاه پرندگان بومی و مهاجر بود. این تالاب به‌واسطه گیاهان، جانوران، ویژگی‌های زمین، ارتباط با دریا و رژیم رودها دارای محیط زیستی ویژه بود، اما امروز آنقدر عرصه برای ماهیان در اثر زیاده‌خواهی بشر تنگ شده که حتی برخی از آنها نمی‌توانند از تالاب اکسیژن بگیرند و نفس بکشند. تاکنون ۲۶۴ گونه پرنده و ۵۲ گونه ماهی در تالاب انزلی شناسایی شده‌اند و معیشت بیش از یک میلیون نفر ساکنان حاشیه تالاب به آنها وابسته است. به‌گفته کارشناسان، عدم‌احیای تالاب انزلی برای تامین معیشت، آثار اقتصادی، اجتماعی، زیست‌محیطی و امنیتی بسیاری بر زندگی مردم منطقه خواهد گذاشت. به‌نقل از پایگاه خبری خانه ملت، احمد دنیامالی، عضو مجمع نمایندگان گیلان، مهم‌ترین بحث مطرح‌شده درباره این تالاب را ۱۱ حوضه آبخیز دانست که در ارتباط با دریای خزر هستند و برهمین اساس، سطح ارتفاع تالاب انزلی در ارتباط با افزایش و کاهش ارتفاع دریاچه خزر است. وی گفت: در طول سال‌های اخیر، آب دریاچه خزر تا حدود ۲۲ سانتیمتر کاهش داشته است. این پسروی، نشان می‌دهد که کشورهای حاشیه‌ای این دریاچه، به‌دلیل خشکسالی، تا حدود بسیار زیادی از حوضه آبریز و رودخانه‌های منتهی به دریاچه خزر بهره‌برداری می‌کنند و احداث سد از سوی ۵ کشور حاشیه خزر، رشد چشمگیری داشته است. مباحثی همچون خشکسالی و برداشت‌های بی‌رویه از طریق حفر چاه‌های متعدد در کنار موضوع تبخیر آب از موضوعات مهمی است که در ادامه حیات تالاب نقش پررنگی دارند. در کل، تالاب انزلی غیر از تهدیداتی که از طرف رسوبات می‌شود، در کنار کاهش آب دریای خزر، برای ادامه حیات، با مرگ دست و پنجه نرم می‌کند. این را هم باید در نظر داشته باشیم که کاهش آب دریای خزر، روی همه تالاب‌های شمال کشور تاثیر خواهد گذاشت.

تالابی که با مرگ دست و پنجه نرم می‌کند

در روزگاری نه‌چندان دور، تالاب انزلی مامنی برای تخم‌ریزی و تکثیر بسیاری از ماهیان و پناهگاه پرندگان بومی و مهاجر بود. این تالاب به‌واسطه گیاهان، جانوران، ویژگی‌های زمین، ارتباط با دریا و رژیم رودها دارای محیط زیستی ویژه بود، اما امروز آنقدر عرصه برای ماهیان در اثر زیاده‌خواهی بشر تنگ شده که حتی برخی از آنها نمی‌توانند از تالاب اکسیژن بگیرند و نفس بکشند. تاکنون ۲۶۴ گونه پرنده و ۵۲ گونه ماهی در تالاب انزلی شناسایی شده‌اند و معیشت بیش از یک میلیون نفر ساکنان حاشیه تالاب به آنها وابسته است. به‌گفته کارشناسان، عدم‌احیای تالاب انزلی برای تامین معیشت، آثار اقتصادی، اجتماعی، زیست‌محیطی و امنیتی بسیاری بر زندگی مردم منطقه خواهد گذاشت. به‌نقل از پایگاه خبری خانه ملت، احمد دنیامالی، عضو مجمع نمایندگان گیلان، مهم‌ترین بحث مطرح‌شده درباره این تالاب را ۱۱ حوضه آبخیز دانست که در ارتباط با دریای خزر هستند و برهمین اساس، سطح ارتفاع تالاب انزلی در ارتباط با افزایش و کاهش ارتفاع دریاچه خزر است. وی گفت: در طول سال‌های اخیر، آب دریاچه خزر تا حدود ۲۲ سانتیمتر کاهش داشته است. این پسروی، نشان می‌دهد که کشورهای حاشیه‌ای این دریاچه، به‌دلیل خشکسالی، تا حدود بسیار زیادی از حوضه آبریز و رودخانه‌های منتهی به دریاچه خزر بهره‌برداری می‌کنند و احداث سد از سوی ۵ کشور حاشیه خزر، رشد چشمگیری داشته است. مباحثی همچون خشکسالی و برداشت‌های بی‌رویه از طریق حفر چاه‌های متعدد در کنار موضوع تبخیر آب از موضوعات مهمی است که در ادامه حیات تالاب نقش پررنگی دارند. در کل، تالاب انزلی غیر از تهدیداتی که از طرف رسوبات می‌شود، در کنار کاهش آب دریای خزر، برای ادامه حیات، با مرگ دست و پنجه نرم می‌کند. این را هم باید در نظر داشته باشیم که کاهش آب دریای خزر، روی همه تالاب‌های شمال کشور تاثیر خواهد گذاشت.

فاقد برنامه هستیم

اگرچه اطلاعات علمی دقیقی از میزان و حجم رسوبات وارده به تالاب انزلی وجود ندارد، اما برخی رسانه‌ها به‌نقل از سازمان خواربار و کشاورزی سازمان ملل متحد، بار رسوبی وارده به تالاب انزلی را حدود ۳۸۶ هزار و ۶۰۲ تن اعلام کرده‌اند.

به‌گفته کارشناسان و پژوهشگران حوزه تالاب، تالاب انزلی در راستای انباشت رسوبات، از حالت اسفنجی خارج شده و دیگر توان جذب آب در خود را ندارد، بنابراین وقوع هر نوع سیلاب در بالادست، زنگ خطری برای شهرهای همجوار (انزلی، صومعه‌سرا، رشت و خمام) با این تالاب است. نخستین و مهم‌ترین اقدام برای رفع چالش‌های تالاب در بخش آبخیزداری است. آبخیزداری در حوضه بالادست رودخانه‌های منتهی به تالاب و ساماندهی و تثبیت آن، موجب کنترل رسوبات می‌شود.

تورج صادقی، معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی سازمان محیط‌زیست استان گیلان در گفت‌وگو با صمت گفت: باتوجه به دستکاری که در طبیعت انجام گرفته و تخریبی که در مراتع و جنگل‌ها داریم و تغییرات اقلیمی که باعث ایجاد باران‌های سیل ‎ آسا می‌شود، در حال ‌حاضر بیشتر نقاط کشور در معرض تهدید سیل قرار دارند و یکی از این نقاط می‌تواند تالاب انزلی باشد و این اتفاق دور از ذهن نیست، اما نکته مهم این است که خود تالاب، ظرفیت سیل‌خیزی ندارد و در عمل اگر سیل هم به‌وقوع بپیوندد، در حوضه آبخیز و رودخانه‌های منتهی به تالاب شکل می‌گیرد،بنابراین برنامه کنترل سیل باید در حوضه آبخیز انجام شود، مثل آبخیزداری و مدیریت آب در رودخانه‌ها که متاسفانه در این 2بخش، فاقد برنامه هستیم و اقدامات موثری نمی‌بینیم.

دستگاه‌های متولی مانند منابع طبیعی و شرکت آب منطقه‌ای باید با اقدامات موثر احتمال وقوع سیل را کاهش دهند. لازم به ذکر است، در حال‌ حاضر مطالعه‌ای درباره احتمال سیل در تالاب انزلی وجود ندارد.

کمبود منابع مالی، توجیه یا دلیل اصلی

در حالی که دفع غیراصولی فاضلاب و ورود انواع پساب‌های خانگی و آلاینده‌ها، تهدیدی برای حیات تالاب انزلی به‌شمار می‌روند، صادقی در این‌باره گفت: یکی از مهم‌ترین معضلات تالاب انزلی، ورود فاضلاب‌های شهری به آن است و تنها راه‌حل این معضل، احداث تصفیه‌خانه‌های فاضلاب در شهرهای بزرگ و استفاده از تصفیه‌خانه‌های لوکال و با مقیاس کوچک در روستاها است. احداث تصفیه‌خانه چند شهر بزرگ حوضه آبخیز تالاب انزلی مانند رشت، انزلی و صومعه‌سرا شروع شده،اما در حال‌ حاضر پیشرفت خوبی ندارند.باوجود اینکه یکی از مطالبات اداره کل حفاظت محیط‌زیست از شرکت آب و فاضلاب استان، تکمیل و بهره‌برداری این تصفیه‌خانه‌ها است،اما تاکنون نتایج موثری نداشته‌ایم و شرکت مذکور، کمبود منابع مالی را دلیل تکمیل نشدن پروژه‌ها عنوان می‌کند. چندی پیش، اسدالله عباسی، استاندار گیلان در جلسه کارگروه احیای تالاب انزلی، به توان دانش‌بنیان‌ها برای لایروبی سخن اشاره کرد. وی با بیان اینکه لایروبی تالاب انزلی باید اصولی و دانش‌بنیان باشد تا نتیجه‌بخش شود، بیان کرد: وضعیت فعلی تالاب به‌صورت آزمون و خطا پیش می‌رود که تاکنون نتیجه‌ای در بر نداشته است.

معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی سازمان محیط‌زیست استان گیلان، بااشاره به این موضوع تاکید کرد: باتوجه به وضعیت شکننده تالاب انزلی، هرگونه دستکاری بدون مطالعه و بررسی، می‌تواند وضعیت را بدتر از حال حاضر کند. ما هم از پیشنهاد استاندار استقبال می‌کنیم و در صورتی که شرکت‌های دانش‌بنیان بتوانند با مستندات و تحقیقات علمی به سوالاتی که در ذهن متخصصان وکارشناسان محیط‌زیست وجود دارد، پاسخ دهند، این امر اتفاق خواهد

افتاد.

وی افزود: در بخش کشاورزی، کاهش استفاده از سموم در دستور کار جهاد کشاورزی قرار و موفقیت این امر نیاز به مشارکت کشاورزان دارد. با آموزش کشاورزان و فرهنگ‌سازی در میان آنان، می‌توان به اهداف موردنظر دست یافت.

نیاز فوری تالاب به لایروبی

گفت و شنود درباره راهکارهای احیای تالاب زیاد است، برای مثال، برخی کاشناسان معتقدند، ساماندهی و مدیریت پسماند حوضه آبخیز و اختصاص حقابه زیست‌محیطی تالاب به‌ویژه در فصول گرم بسیار مهم و از دیگر اقدامات موثر است، همچنین هجوم گونه‌های مهاجم مانند سنبل آبی از دیگر چالش‌های تالاب است. جمع‌آوری و مبارزه با گونه‌های مهاجم از جمله سنبل آبی از اقدامات موثر در زمینه حفاظت از تالاب انزلی است، اما آنچه بیش از هر زمانی اهمیت دارد، این است که هنوز متولی واحدی برای احیای تالاب انزلی وجود ندارد. گفته شده، اداره بنادر و کشتیرانی فقط نواحی مورداستفاده خود در تالاب را لایروبی می‌کند، در حالی که احداث اسکله یکی از دلایل رسوب در تالاب است. پانته‌آ گیاهچی، رئیس اداره ارتباطات و اطلاعات اداره کل زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی استان گیلان در گفت‌وگو با ایرنا با بیان اینکه لایروبی تالاب انزلی باید به‌سرعت و فوری انجام شود، گفت: تالاب انزلی به لایروبی اساسی نیاز دارد، اما این از حیطه اختیارات زمین‌شناسی خارج است، این سازمان مطالعات را انجام و راهکار مناسب را ارائه می‌دهد و این دستگاه‌های اجرایی هستند که باید اقدامات فوری را انجام دهند.

وی افزود: تالاب انزلی بر اثر انباشت با انواع رسوبات، به‌تدریج روند خشک شدن را طی می‌کند و در حال حاضر، از حالت اسفنجی جاذب آب خارج شده و به‌صورت خمیری و سیلیت درآمده است. تالاب انزلی به اقداماتی سریع در رابطه با احیای خود در کنار مطالعات اصولی و سیستماتیک نیاز دارد؛ اگر عمق دریاچه از آنچه هست، کمتر شود، بارندگی منجر به سیلاب خواهد شد و آب در شهر و منازل مردم جاری می‌شود.

گیاهچی با تاکید بر اینکه باید سعی ما بر آن باشد که وضعیت موجود را حفظ کنیم، اظهار کرد: یکی از دغدغه‌های حاضر متولیان، فضایی برای تخلیه رسوبات است. کشورهای توسعه‌یافته که تکنولوژی و توان استخراج مواد آلوده از رسوبات را دارند، این رسوبات را در صنعت به‌کار می‌گیرند و مواد آلی باقیمانده، در کشاورزی استفاده می‌شود یا به‌صورت بلوک به کشورهای متقاضی فروخته می‌شود. اگر در کشور ما تکنولوژی لازم برای استخراج وجود ندارد، می‌توان این مواد را به کشورهای متقاضی فروخت.

بازگردانی پساب؛ یک اقدام عملی

علی‌اصغر قانع، معاون برنامه‌ریزی و توسعه شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور در گفت‌وگو با صمت گفت: پساب برخی صنایع حاوی آلودگی شیمیایی زیادی است که امکان دارد معضلاتی را برای محیط‌زیست به‌وجود بیاورد؛ شرکت‌های دانش‌بنیان قادر هستند امکانات و فناوری‌هایی را به‌کار بگیرند که نه‌تنها پساب‌ها را تسویه کنند، بلکه می‌توانند با عملیات بازچرخانی، آب رفته را دوباره به صنعت بازگردانند و از خطرات زیست‌محیطی آن بکاهند. در بخش کشاورزی هم می‌توان با کاشت گونه‌های گیاهی که مصرف آب کمتری می‌طلبند، نظیر گیاهانی که اصلاح ژنتیکی شده‌اند، از مصرف زیاد آب کاست، همچنین فناوری‌های نوینی در سیستم آبیاری تولید کرد که موجب کاهش مصرف آب در بخش آبیاری می‌شود. وی افزود: به‌طورقطع، فناوری‌های جدید ضمن اینکه موجب صرفه‌جویی در بخش‌های مختلف صنعت، شرب و کشاورزی می‌شود، در کل هزینه‌های کل کشور را در تامین آب کاهش می‌دهد، برای مثال، دولت هزینه‌هایی را بابت بازچرخانی پساب‌ها صرف می‌کند، اما روی دیگر سکه این است که مانع از فراگیر شدن بیماری‌ها در پایین‌دست که محل ریزش پساب‌ها است، می‌شود، چرا که به‌طورمعمول پساب‌ها منجر به آلوده شدن منابع آبی نزدیک به خود می‌شوند و بیماری‌ها را در حد وسیع به‌وجود می‌آورند.

سخن پایانی

حفظ و نگهداری تالاب انزلی در راستای رفع چالش‌ها و مشکلات آن، تنها وظیفه سازمان حفاظت محیط‌زیست نیست، بلکه بسیاری از مشکلات تالاب، مربوط به سایر دستگاه‌ها از جمله وزارت نیرو است که می‌تواند نقش موثری در پیشگیری و کنترل ورودی فاضلاب‌های خانگی، همچنین ورود آب سالم به تالاب انزلی داشته باشد.

به‌گفته کارشناسان، احداث سیستم‌های تصفیه فاضلاب خانگی در شهرهای مجاور تالاب انزلی و کنترل فاضلاب‌های بهداشتی و پساب‌های کشاورزی که از حوضه آبخیز وارد تالاب می‌شود نیز، از اقدامات موثر در زمینه کاهش مشکلات تالاب است که در این زمینه دانش‌بنیان‌ها کارنامه درخشانی دارند، چرا که تاکنون شرکت‌های زیادی در این عرصه، تولیدات ارزنده‌ای داشته‌اند.

با اطلاعات موجود می‌توانیم کارهای ضرب‌الاجل را درباره نجات تالاب انجام دهیم، اما وقت تنگ است و اگر نجنبیم، تالاب از بین می‌رود.