بحران جمعیت از یک‌طرف و محدودیت منابع اولیه تولید از طرف دیگر، منجر به افزایش نگرانی‌های عمومی در زمینه کیفیت غذا و سلامت افراد جامعه و همچنین حفظ منابع طبیعی شده است، در همین راستا، کارشناسان به‌دنبال روش‌های جایگزین مناسب هستند که ضمن حفظ سلامت انسان، توان حفظ محیط طبیعی را نیز داشته باشند. شیوع آفات مختلف، بحران علف‌های هرز در مزارع، کاهش جنگل‌ها و مراتع و گسترش بیابان‌ها از جمله پیامدهای منفی کشاورزی متداول است و در چنین شرایطی، کشاورزی ارگانیک به‌عنوان یکی از سیستم‌های کشاورزی پایدار مطرح و نیاز برای توسعه آن احساس می‌شود. صمت در این گزارش به نقش معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری در دستیابی به امنیت غذایی با توان زیست فناوری و شرکت‌های دانش‌بنیان پرداخته است.

ایران روی پله ۱۳ زیست فناوری

ایجاد «کمیته ملی زیست فناوری» به‌عنوان نهاد ملی مدیریت توسعه زیست فناوری در سال ۱۳۷۹ با عضویت دستگاه‌ها و نهادهای ذی‌ربط، نقطه آغاز ساماندهی نظام ملی زیست فناوری پس از انقلاب اسلامی بود. به‌گزارش مهر، این کمیته، سند ملی زیست‌فناوری را تدوین کرد که در اردیبهشت سال ۱۳۸۳ به‌تصویب هیات دولت رسید. براساس این سند، با ایجاد شورای‌عالی زیست‌فناوری به‌منظور سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی و نظارت ملی در حوزه‌های آموزش، پژوهش و تولید در زیست‌فناوری موافقت شد، گرچه این شورا در تیر ۱۳۸۶ در پی تصمیم دولت برای انحلال بعضی شوراهای عالی تعطیل شد، اما باتوجه به اهمیت و اولویت راهبردی زیست فناوری برای کشور، «ستاد توسعه زیست‌فناوری» در خرداد ۱۳۸۷ زیر نظر معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری تشکیل شد و آغاز به کار کرد. با گذشت نزدیک به ۳ دهه از فعالیت نهاد ملی توسعه زیست‌فناوری، ایران امروز به یکی از کشورهای مطرح در حوزه زیست‌فناوری تبدیل شده و از نظر تولید مقالات علمی این حوزه به رتبه ۱۳ جهان رسیده است. بیشترین مجموع تعداد اختراعات ثبت‌شده، به‌ترتیب به حوزه پزشکی و صنعت مربوط می‌شود، گرچه در گذشته، راهبرد زیست‌فناوری بیشتر به ایجاد و توسعه زیرساخت‌ها و تربیت نیروی انسانی معطوف بود، اما در راستای تقویت اقتصاد مقاومتی و دانش‌بنیان و کاهش وابستگی به نفت، تمرکز بر تجاری‌سازی و صادرات محصولات مبتنی بر دانش زیست‌فناوری تغییر پیدا کرد، به‌گونه‌ای که براساس نقشه جامع علمی کشور و در افق چشم‌انداز سال ۱۴۰۴ ایران باید به سهم ۳ درصدی از بازار جهانی زیست‌فناوری دست یابد. براساس اعلام معاونت علمی، دستیابی به این هدف به این معنا است که درآمد کشور از محل توسعه این فناوری، معادل فروش نفت خواهد بود.

واردات 10 میلیارد دلاری برای تامین امنیت غذایی

مصطفی قانعی، دبیر ستاد زیست فناوری معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری در گفت‌وگو با صمت بااشاره به مهم‌ترین اقدامات انجام‌گرفته در زمینه فناوری زیستی با توان دانش‌بنیان‌ها در راستای افزایش امنیت غذایی گفت: نگاهی گذرا به آمار واردات محصولات غذایی در چند دهه گذشته، نشان می‌دهد محصولات غذایی و کشاورزی سرآمد کالاهای وارداتی در کشور بودند، در واقع جهت‌گیری این‌گونه بوده که بیشتر خوراک دام، طیور و دیگر محصولات دامی از خارج؛ برای مثال بذر از اوکراین، جوجه از انگلیس و واکسن از روسیه وارد می‌شده است، در حالی که رفتن به سوی امنیت غذایی در گام نخست تامین این نهاده‌ها و دیگر نهاده‌هایی است که در فهرست واردات کشور قرار داشتند، برهمین اساس ستاد زیست فناوری در معاونت علمی چندین پروژه را با هدف کاهش واردات به‌ثمر رساند. در یک دهه اخیر، محصولاتی از سوی شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه کشاورزی با دانش زیست فناوری تولید شد که در بسیاری از بخش‌ها میزان واردات کاهش یافت.

وی گفت: در ۲ سال اخیر ۲۰۰ میلیارد تومان برای تامین امنیت غذایی هزینه شده ، در حالی که واردات محصولات تامین‌کننده امنیت غذایی رقم ۱۰ میلیارد دلار را به خود اختصاص داده است. برای مثال تصور کنید تولیدکنندگان مرغ گوشتی فعالیت قابل‌توجهی در ایران داشتند، اما به‌دلیل بی‌توجهی به این دست از تولیدکنندگان یا این رده تولیدی، برای تامین مرغ موردنیاز کشور به واردات مرغ وابسته شدیم، همچنین توان تولید واکسن دام و طیور در کشور وجود داشت، اما همیشه واردکننده بوده‌ایم. به‌تازگی دانش‌بنیان‌ها توانسته‌اند بیش از ۲۰ نوع واکسن دام و طیور و آبزیان را تولید کنند و خوشبختانه تا حد زیادی از واردات واکسن جلوگیری شد. این موارد باعث شد ارزبری به‌طور جدی کاهش یابد. در زمینه امنیت زیست نهاده‌ها، از کودهای زیستی به‌جای سموم شیمیایی بهره گرفتیم و در استفاده از زیست دریا و جلبک‌ها و حوزه‌های مختلف امنیت غذایی فعالیت‌های مثمرثمری داشتیم، در ادامه با تولید «جایگزین‌های زیستی» واردات در این حوزه کاهش یافت.

جلوی واردات کدام نهاده‌ها گرفته شد

قانعی گفت: فناوری زیستی تنها مولفه‌ای است که می‌تواند پاسخ نیازهای کشور را بدهد. در حال ‌حاضر نزدیک به ۳ میلیارد دلار کاهش ارزبری را هدف قرار دادیم، در حقیقت به‌دنبال آن هستیم که دست‌کم تراز تجاری در نهاده‌ها را مثبت کنیم. در بخش زیست نهاده‌ها، فعالیت‌های موثری به‌ثمر رسیده و یکی از محورهای اصلی، رفتن به‌سمت زیست دریا است. باتوجه به ماهیت دریا می‌توانیم محصولات غذایی برای دام و طیور به‌دست بیاوریم که می‌تواند یک منشأ سالم و پایان‌ناپذیر باشد. بخش دوم به استفاده از توان زیست فناوری در تولید بذرها و نهاده‌هایی است که به خشکی و تنش‌های محیطی مقاوم باشد و بهره‌وری چندین برابری داشته باشد. با زیست فناوری می‌توانیم محصولات عاری از ویروس تولید کنیم که می‌تواند علاوه بر افزایش بهره‌وری و سلامت ماده غذایی هم حفظ شود، در واقع با فناوری‌های زیستی می‌توان محصولات ارگانیک را هم افزایش داد، بنابراین مقاوم‌سازی و افزایش بهره‌وری با مهندسی ژنتیک برای یک نهاده فراهم کنیم و برای موفقیت در این عرصه در حوزه بذر ورود کردیم که یکی از واردات جدی در کشور بود، در واقع زیست فناوری می‌تواند کاری کند که میزان واردات بذر را به‌شدت کاهش و تولید داخلی افزایش یابد.

کشاورزی عاری از ویروس

وی افزود: در حوزه نهاده‌ها به هسته‌های عاری از ویروس نفوذ کردیم تا کشاورزان اطمینان زیادی از عدم‌آفت‌زدگی پیدا کنند. در حوزه جایگزینی کود از کود زیستی بهره می‌گیریم که موجب تولید محصولات ارگانیک است، همچنین با کمک زیست فناوری از پسماندهای کشاورزی که در چرخه خوراک و زیست کشاورزی بازگردانده می‌شود، استفاده کردیم، چرا که دارای مواد غذایی است. این باعث می‌شود که هم آسیب محیط زیستی نداشته باشیم و هم جلو واردات گرفته می‌شود، خوشبختانه ورود فناورنه در بحث امنیت غذایی شرایط خوبی دارد.

به‌گفته قانعی، معضل اصلی در توسعه، بهره‌گیری از فناوری به‌ویژه فناوری‌های زیستی نیست، بلکه ترویج و شناخت آن از سوی بازار هدف است، در واقع ما در رسوخ فناوری دچار ضعف‌هایی هستیم که تلاش کردیم با همکاری‌های بین‌سازمانی در یک بستر استاندارد به ترویج آن بپردازیم. گفتنی است، اجباری در بکارگیری این فناوری‌ها در عرصه تولیدات مواد غذایی و محصولات کشاورزی برای کشاورزان و تولیدکنندگان نیست، به‌همین دلیل بودجه و یارانه‌ای به آن تعلق نمی‌گیرد و ما تنها به‌عنوان یک راهکار در اختیار آنها قرار می‌دهیم.

امنیت غذایی در گرو سیستم یکپارچه

ابراهیم بیرامی‌زاده، رئیس یک شرکت دانش‌بنیان در حوزه زیست فناوری و کشاورزی در گفت‌وگو با صمت درباره نقش دانش‌بنیان‌ها در حفظ امنیت غذایی کشور باتوجه به فعالیت‌های زیست فناورانه در عرصه کشاورزی گفت: باتوجه به تجربه‌های موفق جهانی و نقش بخش خصوصی در امر امنیت غذایی و تولیدات انبوه کشاورزی ، با یک سیستم جامع دانش و فناوری می‌توان ظرفیت‌های کاملی را در بحث امنیت غذایی ایجاد کرد، در حقیقت دانش‌بنیان‌ها گزینه درستی برای رسیدن به تولیدات انبوه کشاورزی هستند. از آنجایی که ابزار این شرکت‌ها علم و فناوری است، می‌توان نسبت به نتایج و دستاوردهای‌شان امیدوار بود.

وی افزود: برای مثال فعالیتی که تاکنون به‌ثمر رساندیم، در زمینه کشت بافت بوده که بیشترین عملکرد را در واحد سطح دارند، در واقع پس از اصلاح بذر، درختان نه‌تنها مقاومت بالاتری در برابر بیماری دارند، بلکه عملکرد بالایی هم از خود نشان دادند که این امر باعث افزایش عملکرد در سطح و بهره‌وری در منابع طبیعی نظیر آب و خاک می‌شود.

نمونه چنین روندی، کمک مهمی در راه دستیابی به امنیت غذایی می‌کند. تا یک دهه گذشته، بیشتر بذرهای هیبریدی وارد می‌شده، اما در حال‌ حاضر توانستیم این بذرها را تولید کنیم. گفتنی است، در چند سال گذشته، کشت این بذرها در تولید خیار، گوجه و گیاهانی که تکثیر آنها با مشکل روبه‌رو بود، نقش مهمی ایفا کرده است، برای مثال برخی گیاهان نظیر آناناس اگر به‌صورت عادی تکثیر شود، ضریب بسیار پایینی دارد، اما توانستیم با روش‌های علمی تکثیر آن را در سطح افزایش دهیم.

بیرامی‌زاده گفت: رشد کشاورزی چند بعد دارد، در واقع به چند عامل بستگی دارد، این عوامل شامل خاک، بذر و کود است و می‌توان جز آب، هوا و موارد طبیعی، همگی را با توان دانش‌بنیان تامین کرد و به پیشرفت‌های قابل‌توجهی در این عرصه رسید. با این حال هنوز بسیاری از این محصولات وارداتی است و نیازمند رسوخ دانش فنی در این عرصه هستیم و بی‌شک این امر می‌تواند کشور را روز به روز به امنیت غذایی نزدیک کند.

سخن پایانی

بخش کشاورزی به‌عنوان تامین‌کننده حدود ۸۰ درصد مواد غذایی جایگاه مهمی در اقتصاد کلان کشور دارد. برخی چالش‌های بخش کشاورزی کشور عبارتند از: تولید بذر، کود و آفت‌کش از طریق فناوری‌های روز دنیا، از دست رفتن حجم زیادی از محصولات و کاهش بهره‌وری به‌دلیل اطلاع نیافتن از وضعیت و نیازهای هر محصول، وجود واسطه‌های متعدد و دسترسی نیافتن مستقیم به تامین‌کنندگان، مصرف‌کنندگان اصلی و تحولات بازار، پیچیدگی مدیریت یکپارچه و کارآمد فعالیت‌های کشاورزی، هدر رفتن مقدار زیادی از منابع ارزشمند مانند آب، کود و آفت‌کش در استفاده از روش‌های سنتی آبیاری و کوددهی، محدودیت منابع و زمین برای تامین نیاز غذایی جمعیت رو به رشد و اثرات مخرب زیست‌محیطی فعالیت‌های گسترده کشاورزی و دامداری، گران بودن بسیاری از تجهیزات نوین کشاورزی و به‌صرفه نبودن تهیه آنها برای کشاورزان خرد. باتوجه به آنچه گفته شد، استفاده از کود زیستی می‌تواند محصولات کشاورزی را تا حدودی افزایش داده و یک‌سوم واردات کود شیمیایی به ایران را کاهش دهد، در کل فناوری زیستی به‌عنوان فناوری‌ شناخته شده که می‌تواند تراز اقتصادی کشور را به‌کلی جابه‌جا کند و برای تحقق این امر به‌دنبال آن هستیم که از شتاب‌دهنده‌ها استفاده کنیم.