کارشناسان معتقدند با نظر به اهمیت امنیت غذایی و قرار داشتن ایران در منطقه پرخطر و ناامن غذایی به لحاظ کمیت، شوربختانه موضوع کیفیت مواد غذایی از اولویت اول برخوردار نیست. مولفه‌هایی نظیر درآمد خانوار، فرهنگ، ذائقه، علم تغذیه، میزان تولید و واردات مواد غذایی و سیاست‌گذاری‌های کلان اقتصادی، محدودیت زمین‌های کشاورزی، نرخ روبه رشد حامل‌های انرژی، کاهش سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی، افزایش جمعیت گرسنگان جهان، متعادل نبودن رژیم غذایی، تخریب محیط‌زیست، تغییرات شدید اقلیمی، ضایعات محصول‌های کشاورزی، آفت‌ها و بیماری‌های گیاهی و دامی و بحران آب از جمله چالش‌هایی هستند که رسیدن به یک نظام یا ثبات غذایی را تحت‌تاثیر قرار می‌دهند. صمت در این گزارش به بررسی نقش دانش‌بنیان‌ها در تامین امنیت غذایی کشور پرداخته است.

کیفیت مواد غذایی از بالا تا پایین

یکی از شاخص‌های مهم ارزیابی دولت‌ها در ارتباطات فرامرزی‌شان، حفظ امنیت زیستی و غذایی است؛ به این معنا که امروزه کشورها ابتدا برای حفظ شرایط زیستی و بعد در راستای بهبود آن، با یکدیگر به تعامل و ارتباط می‌پردازند. «دسترسی آحاد مردم به غذای سالم و کافی، برای داشتن یک زندگی سالم و فعال در همه زمان‌ها» تعریفی است که از عبارت امنیت غذایی در بیشتر متون علمی بیان شده است. ایرنا در این‌باره نوشت: یک کارگروه ویژه سازمان ملل که برای بررسی ناامنی غذایی تشکیل شد، اعلام کرد بیش از ۶۰ کشور در سراسر جهان با مشکل واردات محصولات کشاورزی و بحران غذایی دست و پنجه نرم می‌کنند. طبق سندی که نشریه پولیتیکو به آن دست یافت، این کارگروه توجه خود را بر شماری از کشورهای سراسر جهان از جمله کلمبیا، مالاوی، پاکستان و میانمار معطوف کرده است. در سند فاش‌شده آمده است در سیرالئون، مصرف غذاهای مغذی افراد فقیرتر، در نتیجه افزایش قیمت‌ها رو به کاهش گذاشته و موارد مشابهی نیز از کلمبیا، کنگو، چاد، اکوادور، عراق، کنیا و مالاوی گزارش شده است. به‌اعتقاد پژوهشگران، در ایران توزیع مواد غذایی در دهک‌های مختلف، مشکلات عدیده‌ای دارد. در حقیقت، الگوی مصرف و تغذیه در قشر فقیرتر دچار بحران‌هایی است که این امر به طیف وسیع مواد غذایی و محصولات کشاورزی به لحاظ کیفی در کشور برمی‌گردد. توسعه فناوری‌های زیستی برای بهبود و ارتقای کیفیت مواد غذایی با استفاده از ظرفیت‌های دانش‌بنیان‌ها راهکاری است که به‌تازگی ازسوی معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری با همکاری چند نهاد و سازمان مربوطه پیگیری و سال گذشته ۲۷۰ پروژه برای ارتقای کیفیت محصولات غذایی و کشاورزی با فناوری زیستی تعریف شد.

راه هموار فناوری برای رسیدن به غذای سالم

مصطفی قانعی، دبیر ستاد زیست‌فناوری معاونت علمی‌ و فناوری ریاست‌جمهوری در گفت‌وگو با صمت، طرح توسعه فناوری‌های زیستی برای بهبود و ارتقای کیفیت مواد غذایی با استفاده از ظرفیت‌های دانش‌بنیان‌ها را در راستای نفوذ و بکارگیری فناوری‌های نوین داخلی در عرصه تولید مواد غذایی و کشاورزی دانست و گفت: باتوجه به توسعه فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه فناوری‌های زیستی، معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری به‌منظور نفوذ و بکارگیری فناوری‌های جدید، برای حل بخش عمده مشکلات مربوط به تامین مواد و امنیت غذایی، اعلام آمادگی کرده و بر همین مبنا فراخوان راه‌اندازی ۲۷۰ پروژه منتشر شده است.

قانعی پیگیری راه‌حل‌های فناورانه را انتخاب مطمئنی برای حل معضلات مربوط به دستیابی به غذای سالم و امنیت غذایی دانست و گفت: تقریبا در اغلب فناوری‌های این حوزه، طرح‌های تحقیقاتی ارائه شده که بخش زیادی از آنها ارزیابی و بخشی هم موردحمایت مالی قرار گرفته است.

باید از راه‌حل‌های فناورانه به‌منظور دستیابی به غذای سالم برای همه بهره بگیریم و تولید را هم افزایش دهیم.

از آنجایی که معضل اصلی در کشور ما عدم رسوخ و بهره‌برداری از فناوری‌های نوین در صنایع مختلف است، برای عملیاتی کردن این پروژه‌ها نیازمند همکاری و رایزنی میان‌بخشی بودیم؛ بر همین اساس هماهنگی میان وزارت صمت، وزارت جهاد کشاورزی و سازمان غذا و دارو و سازمان دامپزشکی انجام شد و قرار است دبیرخانه این پروژه‌ها در محل معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری مستقر شود.

به‌گفته قانعی معضل اصلی در بهره‌گیری از فناوری به‌ویژه فناوری‌های زیستی نبود آن نیست، بلکه ترویج و شناخت آن ازسوی بازار هدف است. در واقع ما در رسوخ فناوری دچار ضعف‌هایی هستیم که تلاش کردیم با همکاری‌های بین‌سازمانی در یک بستر استاندارد به ترویج آن بپردازیم.

البته اجباری در بکارگیری این فناوری‌ها در عرصه تولید مواد غذایی و محصولات کشاورزی برای کشاورزان و تولیدکنندگان نیست، به همین دلیل بودجه و یارانه‌ای به آن تعلق نمی‌گیرد و ما این مسئله را به‌عنوان یک راهکار مطرح کردیم.

به استانداردهای جهانی نزدیک‌تر می‌شویم

وی بهره‌گیری از فناوری‌های زیستی در تولید انبوه محصولات کشاورزی را راهکار مطمئنی برای رسیدن به استانداردهای جهانی در استفاده از سم دانست و گفت: در استانداردهای جهانی این مسئله اهمیت دارد که نیترات و باقیمانده کودهای شیمیایی زیاد نباشد، در حالی که در فناوری‌های زیستی از بارورهایی استفاده می‌شود که نیترات را جذب خاک می‌کنند؛ بر همین اساس می‌توان از کود زیستی استفاده کرد و به استانداردهای جهانی نزدیک‌تر شد.

فناوری‌های زیستی دقیقا در چه مواردی به کار می‌آیند؟

سمیرا کهک، نایب رئیس انجمن علمی ایمنی زیستی ایران با اشاره به اهمیت امنیت و ارتقای کیفیت محصولات کشاورزی در گفت‌وگو با صمت گفت: امنیت غذایی هم بحث کمیت و هم بحث کیفیت غذای تولیدی در یک کشور را شامل می‌شود که برای بهبود آن از استراتژی‌های متفاوتی استفاده می‌شود. این استراتژی‌ها شامل استفاده معقولانه از کود و سم و سایر چارچوب‌های لازم تا استفاده از فناوری زیستی جدید می‌شود که به‌طور چشمگیری استفاده از سموم آفت‌کش را در بخش کشاورزی کاهش می‌دهد.

کهک استفاده از سموم به‌ویژه سموم آفت‌کش را مبارزه ایمن‌تری در تولید مواد غذایی دانست و گفت: استفاده از این سموم برمبنای فناوری‌های زیستی هم باعث افزایش کمیت غذای تولیدی و هم به‌دلیل نماندن باقیمانده سموم در محصولات تولیدی، باعث ارتقای کیفیت آن می‌شود. از سوی دیگر از مهندسی ژنتیک برای غنی‌سازی محصولات کشاورزی با مواد معدنی و ویتامین‌ها استفاده می‌شود که این اقدام نیز باعث افزایش کیفیت غذای تولیدی می‌شود و مثال بارز و معروف آن تولید برنج طلایی است.

آگاهی، اصلی‌ترین گام توسعه فناوری

وی افزود: همان‌گونه که پیش‌تر هم اشاره شد، معضل جدی در تولید فناوری‌های زیستی در کشور وجود ندارد؛ معضل اصلی ما ترویج فناوری است. این در حالی است که کشور ما تاکنون تنها مصرف‌کننده یا واردکننده محصولات برآمده از زیست‌فناوری بوده است. از سوی دیگر تنش‌های زیستی در اغلب مناطق جهان خود را نشان داده است؛ به‌گونه‌ای که استفاده از این فناوری‌ها برای افزایش کیفیت و کمیت محصولات کشاورزی و مواد غذایی را امری اجتناب‌ناپذیر کرده است.

صرفه‌جویی در مصرف آب کشاورزی

کهک با اشاره به لزوم تولید محصولات زیست‌فناورانه باتوجه به تنش‌های زیستی گفت: به‌طور کلی کشورهای پیشرفته جهان برای تولید غذای جمعیت رو به رشد خود و مقابله با تغییرات اقلیمی از فناوری‌های نوین از جمله زیست‌فناوری بهره می‌برند. این موضوع در مورد کشور ما هم می‌تواند صدق کند.

با استفاده از فناوری‌های نو می‌توان میزان تولید محصول در واحد سطح را افزایش داد و حتی کیفیت محصول تولیدی را نیز بهبود بخشید؛ برای مثال در شرایط کم‌آبی می‌توان با مهندسی ساختار ریشه گیاهان، کمک کرد که گیاه آب موردنیاز خود را از سطوح پایین‌تر زمین‌های کشاورزی تامین کند و در نتیجه میزان آبیاری و آب مصرفی را کاهش داد.

وی افزود: در کل امروزه تعدد تنش‌های زیستی حاصل از تغییرات اقلیمی معضلی است که باعث شد اغلب کشورها با بهره‌گیری از فناوری‌های زیستی به تولید گیاهان مقاوم به خشکی و شوری بپردازند و حتی برنج را به‌صورت خشکه‌کاری با مصرف کم آب و استفاده نکردن از سموم آفت‌کش، تولید کنند.

باتوجه به اینکه الگوی اقلیمی کشور ما خشک و نیمه‌خشک است، برای تولید گیاهان ناگزیریم از زیست‌فناوری‌های نوین استفاده کنیم. برای مبارزه با آفات و بیماری‌ها بدون استفاده از سموم شیمیایی نیز می‌توان از این فناوری بهره جست.

به‌گفته کهک، به ادعای واردکنندگان، ذرت تراریخته مقاوم به خشکی که امروزه در کشور امریکا تولید می‌شود، در محموله‌های وارداتی ذرت دامی به کشور ما وجود دارد.

این امر حاکی از آن است که ما مصرف‌کننده محصولات وارداتی حاصل از زیست‌فناوری جدید سایر کشورها هستیم، اما خودمان تولیدکننده نیستیم.

وی با اشاره به دلیل تاخیر بهره‌گیری کشور ما از فناوری‌های زیستی تشریح کرد: متاسفانه افکار عمومی نسبت به هیچ فناوری به اندازه زیست‌فناوری مسموم نشده، این در حالی است که مقالات و تحقیقات متعددی وجود دارند که سلامت و ایمنی این محصولات را تایید می‌کند.

سخن پایانی

تامین مواد غذایی و رسیدن به امنیت غذایی زنجیره‌ای است شامل نهاده‌های تولید، زراعت و باغبانی، دام و طیور، شیلات و آبزیان، صنایع تبدیلی و غذایی، لجستیک و فروش. یعنی باید همه این حلقه‌ها برای تامین غذای سالم مدنظر قرار گیرند و بازیگران آن برای تحقق این هدف به میدان دعوت شوند. این زنجیره کلان زیرزنجیره‌های زیادی را در دل خود جای داده که هنوز در ایران بخش اعظمی از این زنجیره‌ها تکمیل نشده‌اند. استفاده از فناوری‌های نوین زیستی تفاوت هزینه زیادی برای تولیدکنندگان ایجاد نمی‌کند، اما بهره‌گیری‌ از آن منجر به افزایش تولید می‌شود که این امر کشور را از نگرانی‌های چند دهه آینده در زمینه امنیت غذایی تا حدی مصون می‌دارد.

همچنین باتوجه به نظر کارشناسان، برای جلوگیری از به خطر افتادن امنیت غذایی و ارتقای تولیدات محصولات کشاورزی علاوه بر پیگیری سیاست‌های سازمانی نظیر حمایت دانش‌بنیان‌ها باید در تفهیم اذهان عمومی نسبت به استفاده از فناوری‌های زیستی برنامه ویژه‌ای تدبیر کرد.