کارشناسان معتقدند از آنجا که خشکسالی‌های اخیر و کمبود آب یکی از موانع توسعه بخش‌های اقتصادی به‌ویژه بخش کشاورزی است، می‌توان با توسعه صنایع کوچک در مناطق مختلف، جایگزینی برای افرادی که قادر به ادامه کشاورزی نیستند، ایجاد کرد، به‌عبارتی با حمایت از توسعه این‌گونه صنایع، شرایط مناسبی برای اشتغالزایی و کمک به بهبود سطح معیشتی در مناطق محروم و روستایی فراهم می‌شود، در واقع باتوجه به سیاست‌های فعلی کشور مبنی بر جلوگیری از مهاجرت روستاییان به شهر و توسعه مناطق کمتر توسعه‌یافته روستاها، تامین زیرساخت‌ها در این مناطق و همچنین فعال شدن واحدهای صنعتی و تولیدی، عامل ایجاد اشتغال در مناطق روستایی خواهد بود. صمت در این گزارش به بررسی وضعیت توسعه صنایع خرد در روستاهای کشور با توان دانش‌بنیان‌ها برای جلوگیری از پناهندگان اقلیمی پرداخته است.

تاسیس بنگاه‌های شغلی در روستاها

«قربانیان فراموش‌شده تغییرات اقلیم» عنوانی است که بیشتر رسانه‌ها به پناهندگان اقلیمی داده‌اند. انسان‌هایی که در اثر کاهش توان زیست‌محیطی روستاها به دلایلی چون بحران آب، تغییر اقلیم و دیگر مخاطرات طبیعی با از دست رفتن معیشت‌شان مجبور به ترک دیار خود و تبدیل به مهاجران یا پناهندگان اقلیمی شده‌اند. بر اساس آمارهای منتشرشده، نزدیک به ۸۶ درصد جمعیت جهان تا سال ۲۰۵۰ از روستاها به شهرها نقل مکان می‌کنند و این جمعیت در کشورهای جهان سوم ۶۵ درصد خواهد بود. برخی کشورهای در حال توسعه، تلاش زیادی برای سازگاری با محیط طبیعی می‌کنند، اما بعید به‌نظر می‌رسد، بتوانند ظرف مدت زمان معینی پدیده پناهندگان اقلیمی را مهار کنند و از آسیب‌های آن در امان بمانند. کشور ما هم مستثنا از این جریان نبوده و چند سالی می‌شود که بخش‌های شرق و جنوب‌شرقی کشور با پدیده پناهندگان اقلیمی مواجه شده‌اند. از بین رفتن شغل، دلیل اصلی بروز این پدیده است که امروزه باید به فکر تاسیس بنگاه‌های شغلی در کنار کشاورزی در مناطق روستایی باشیم که در معرض خطر آثار زیانبار تغییر اقلیم هستند.

ترجیح همیشگی فرار بر قرار

براساس یافته‌های جدید، بیرجند به‌عنوان یکی از شهرهای مهم پناهندگان اقلیمی جنوب خراسان‌جنوبی، از سوی مهاجران به‌حساب می‌آید. گفتنی است، در ۱0 سال گذشته، ۸ درصد بافت جمعیت این شهر تغییر کرده است، در واقع استان خراسان‌جنوبی ۵، ۶ درصد از کل مناطق تحت‌تاثیر فرسایش بادی کشور را به خود اختصاص داده که مساحت کانون‌های فرسایش بادی آن برابر با ۸۳۸۳۴۲ هکتار است. مرتضی اسمعیل‌نژاد، اقلیم‌شناس و عضو هیات‌علمی دانشگاه بیرجند در گفت‌وگو با صمت درباره اهمیت موضوع پناهندگان اقلیمی که یکی از تبعات مهم تغییر اقلیم محسوب می‌شود، گفت: پدیده مهاجران اقلیمی یک پدیده نوظهور است که تا پیش از این، عناوینی چون مهاجران زیست‌محیطی رواج داشته است، چرا که افراد براساس مخاطراتی چون زلزله از دیار خود مهاجرت می‌کردند، اما در ۲0 سال اخیر پیامدهای تغییرات اقلیمی مانند خشکسالی، سیلاب‌های مخرب و...، باعث شده که مردم جابه‌جا شوند.

وی افزود: در واقع امروزه نخستین پاسخ انسان در مقابل تغییرات اقلیمی و پیامدهای آن، جابه‌جایی است. در اثر فرار مردم از این مخاطرات، پدیده‌ای به‌نام پناهندگان اقلیمی به‌وجود می‌آید. پناهندگان اقلیمی به افرادی می‌گویند که تحت‌تاثیر تغییر شرایط اقلیمی، محل زندگی خود را تغییر می‌دهند. گفتنی است، در شرق کشورمان ۲ کانون اصلی وجود دارد که مهاجران اقلیمی از آنجا شکل می‌گیرند؛ یکی جنوب خراسان‌جنوبی و دیگری دشت سیستان است که منابع آب این منطقه طی خشکسالی‌های گذشته به‌شدت دچار بحران شده و هم تحت‌تاثیر خشک شدن دریاچه هامون شرایط زیستی نامطلوبی را پیدا کرده و مردم به‌ناچار مجبور به ترک منطقه خود شدند.

چرا کوچ می‌کنند

به‌گفته اسمعیل‌نژاد؛ طبق ساختار شغلی که مناطق شهری و روستایی دارند، مردم به کشاورزی و کشاورزی هم به آب وابسته است، در نتیجه، خشکسالی‌های پیاپی، دلیل اصلی آنها برای کوچ بوده است. در پژوهش گفته‌شده روندهای بارشی بررسی شد و پژوهشگران دریافتند که روستاها در نتیجه کاهش بارندگی و سطح آب‌های زیرزمینی تخلیه شدند، در واقع این بار تغییر اقلیم در یک مقیاس خرد باعث شده، افراد به ترک محل زندگی خود بپردازند.

وی افزود: باتوجه به اینکه حیات مناطق خشک به منابع آب وابسته است و در بلندمدت تحت‌تاثیر الگوهای بارشی هستند، آسیب بیشتری می‌پذیرند. گفتنی است، مدل‌های تغییر اقلیمی در نیمه جنوبی ایران نشان‌دهنده این امر است که این منطقه رنج بیشتری از تغییر اقلیم می‌برد. اقلیم‌های خشک و نیمه‌خشک باتوجه به وابستگی‌شان به کشاورزی، آسیب‌پذیرترند.

اسمعیل‌نژاد بااشاره به راهکارهای موجود برای حل معضل پناهندگان اقلیمی گفت: راهکار اصلی، سازگاری با این شرایط است. پناهنده شدن یا مهاجرت، پاسخ مطمئنی نیست، چرا که پدیده مهاجرت اقلیمی خود منجر به بروز دیگر معضلات به‌ویژه در شهرها می‌شود، در واقع مشکل از روستا به شهر می‌رود. باتوجه به حمایت‌های دولت و منابع مالی، باید اقتصاد محلی شکوفا شود که این امر می‌تواند با تمرکز بر گردشگری یا دامداری عملی شود.

آینده چگونه رقم می‌خورد

وی بااشاره به برخی پیش‌بینی‌ها در این زمینه تشریح کرد: تا سال ۲۰۵۰ در ایران؛ استان‌های جنوبی مانند فارس، سیستان و بلوچستان، خوزستان و... درگیری شدیدی با معضل تغییر اقلیم و مهاجران اقلیمی دارند، چرا که ظرفیت منابع آب این مناطق به‌شدت کاهش یافته‌اند؛ در مقیاس جهانی، کشورهای در حال توسعه توان سازگاری با این شرایط را نخواهند داشت، در واقع کشورهایی که جمعیت روستایی بالایی دارند، با این پدیده بیشتر درگیر خواهند بود و در خاورمیانه کشورهایی چون ایران، افغانستان، پاکستان و دیگر کشورها از این شرایط تاثیر می‌پذیرند.

اسمعیل‌نژاد گفت: یکی دیگر از راه‌حل‌ها، آموزش موضوعات تغییر اقلیم به عموم مردم است، چرا که زندگی به این تغییرات وابسته است و مردم باید خود را با این شرایط سازگار کنند و هیچ‌گاه نباید از دیدگاه سیاسی به این موضوع نگریست.

توسعه اشتغال روستایی با توان دانش‌بنیان‌ها

حال باتوجه به اهمیت اشتغال در روستاها، شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توانند ظرفیت‌سازی مهمی در روستاها برای جلوگیری از پدیده پناهندگان اقلیمی داشته باشند، به‌عبارت روشن‌تر، جای‌گیری صنایع کوچک متناسب با وضعیت اقلیمی مناطق و روستاها می‌تواند راهکار مهمی برای توسعه اشتغال در روستاها باشد. ابوالفضل میرقاسمی، مدیر اجرایی ملی پروژه بین‌المللی حمایت اجتماعی و توانمندسازی و کارشناس توسعه پایدار روستایی بااشاره به تجربه موفق دیگر کشورها در امر توسعه پایدار روستایی به صمت گفت: توسعه پایدار روستایی در روند جایگزینی صنایع کوچک، موضوعی است که چند سالی می‌شود در بیشتر کشورهای آسیای‌شرقی جا افتاده است. در کشورهایی نظیر ژاپن و تایلند روستاها با حمایت دولت توانسته‌اند برای محصولات خود که حاصل فعالیت در عرصه صنایع خرد و صنایع‌دستی بوده، بازارسازی کنند و به رشد اقتصادی برسند. در این فرآیند، هر روستا با یک محصول شناخته می‌شود. این جریان زمانی به مرحله عملیاتی می‌رسد که محصولات تولیدشده از استاندارد کافی برخوردار باشند و در کنار آن، بخش خصوصی یا دولت در بخش بازار از کسب‌وکارهای شکل‌گرفته حمایت می‌کنند. در کشورهای گفته‌شده، صنایع خرد در روستاها به‌قدری توسعه‌یافته است که نوع و روند اجرایی آنها نظیر کارگاه‌های تولیدی موردتوجه گردشگران خارجی قرار گرفته و خود به‌عنوان یک جاذبه گردشگری شناخته می‌شود، به‌عبارت دیگر، علاوه بر تولید محصول، ماهیت تولید و روند آن هم ارزآور شده است. وی ادامه داد: از آنجایی که اقلیم و شرایط طبیعی در کشور ما تعیین‌کننده اصلی مشاغل در روستاها است، در هر جغرافیای روستایی باید به فراخور شرایط طبیعی آنجا، کسب‌وکارها راه‌اندازی شوند، حال باتوجه به گرمایش زمین و تغییرات اقلیمی و تاثیری که بر الگوی بارش و رژیم بارندگی گذاشته، شرایط طبیعی روستاها و ظرفیت‌شان برای کشاورزی کاهش یافته است؛ همچنین حفر چاه‌های غیرمجاز و دخالت‌های بیش از اندازه انسان در طبیعت باعث شده مناطق روستایی با بحران کم‌آبی مواجه شوند و شرایط برای اشتغال بحرانی‌تر شود، به‌همین دلیل، دیگر نمی‌توان اتکای ۱۰۰ درصدی روی کشاورزی و دام‌پروری داشت و بهتر است از معیشت‌های جایگزین و مکمل استفاده کنیم که درآمد بخشی از خانواده‌های روستایی از این طریق حاصل شود. میرقاسمی گفت: در کل برای کاهش مهاجران اقلیمی باید به فکر معیشت جایگزین بود که در کنار آن بحث افزایش بهره‌وری هم مطرح می‌شود، چرا که باید از داشته‌های موجود طبیعی نظیر آب و خاک استفاده مناسب کرد. گفتنی است، بهره‌وری در بیشتر مناطق روستایی کشور پایین است و متاسفانه استفاده درستی از منابع موجود نمی‌شود، برای مثال، الگوی کشت نباید متاثر از گرانی یا ارزانی یک محصول کشاورزی باشد، بلکه باید به فراخور طبیعت منطقه کاشت و برای توسعه معیشت جایگزین صنایع خرد همپای گردشگری می‌تواند موجب رشد اقتصادی روستاها شود. در بیشتر کشورهای پیشرفته برای راه‌اندازی صنایع خرد کارخانجات برون‌سپاری می‌کنند. در ایران هم می‌توان ارتباط میان صنایع بزرگ و کوچک با کسب‌وکارهای روستایی را برقرار کرد. در حالی که بیشتر روستاهای کشور مکان زندگی سالمندان و متاسفانه نسبت جمعیت شهری و روستایی ما معکوس شده است. وی ادامه داد: توسعه صنایع خرد در روستاها به بهره‌گیری از توان دانش‌بنیان‌ها امری شدنی است. از آنجایی که دانش‌بنیان‌ها دارای ظرفیت‌های فناورانه بالایی هستند، می‌توان با برقراری ارتباط میان دانش بومی هر منطقه با دانش روز، صنایع خرد را در روستاها توسعه دهیم، باتوجه به اینکه نیاکان و گذشتگان کشورمان بسیار خردمند بودند، به‌خوبی توانستند با محیط طبیعی و اقلیم منطقه زندگی‌شان سازگاری کنند، در واقع باید برنامه‌ای طراحی شود که در بطن آن دانش‌بنیان‌ها، علم روز را با دانش بومی و ظرفیت‌های موجود پیوند دهند و متناسب با هر منطقه، شرایط اشتغالزایی منحصر به فردی را در هر منطقه به‌وجود بیاورند. وی بااشاره به راه‌اندازی کشاورزی قراردادی در مناطق روستایی کشور گفت: از آنجایی که در کشاورزی قراردادی تمامی روند تولیدات، طبق یک برنامه مشخص پیش می‌رود، می‌تواند برای روستاییان فرآیندی مفید به‌حساب بیاید. کشاورزی قراردادی به این معنا است که کارخانه‌های تولیدات محصولات مرتبط با روتا با کمک آموزش به کشاورزان و ارائه امکانات مناسب، محصول تولیدشده مورد نظر را خریداری می‌کنند و بعد با تغییر و تحولات به بازار می‌رسانند. چنین تجارتی برد ـ برد است و سودی که دلالان از محصولات کشاورزی می‌برند، عاید تولیدکننده محلی و کارخانه‌دار می‌شود. اگر چنین الگوهایی را شناسایی کنیم، به‌طور قطع روستانشینان هم استقبال کافی می‌کنند، بنابراین می‌توان گفت توسعه صنایع خرد با توان دانش‌بنیان‌ها در روستاها امکان‌پذیر است، اما باید متناسب با شرایط طبیعی، اقلیمی و زنجیره عرضه و تامین مشخص انجام بگیرد. به‌گفته میرقاسمی، متاسفانه اسناد آمایشی در ایران در حد مطالعه است و در بیشتر زمان‌ها خاک می‌خورد. وی افزود: به‌اعتقاد من برنامه آمایشی باید متناسب با وضعیت نسبی و رقابتی هر منطقه نوشته شود. خدمات گردشگری با افزایش بهره‌بری و استفاده درست از منابع می‌تواند از افزایش پدیده پناهندگان اقلیمی در کشور بکاهد.

سخن پایانی

باتوجه به موارد یادشده باید گفت صنایع کوچک نسبت به صنایع متوسط و بزرگ، نیازمند نیروی انسانی کمتری هستند و اگر زیرساخت‌ها و شرایط مناسبی برای آنها فراهم شود، رونق‌بخش تولید، اشتغالزا و کارآفرین هستند، بنابراین صنعتی شدن و طرح‌ریزی مطلوب صنایع در مناطق روستایی به‌عنوان آخرین راه‌حل مشکل فقر مناطق روستایی، بیکاری و تسکین‌دهنده برای مناطق محروم روستایی محسوب می‌شود، بنابراین دستیابی به توسعه روستایی باتوجه به ناتوانی بخش کشاورزی نسبت به تامین اشتغال کامل و بهینه نیروی انسانی، محرومیت زمین و توجه به صنایع کوچک و ترقی در رونق دادن آن در نواحی روستایی امری ضروری است.