کسب آگاهی و تزریق آن به اجتماع انسانی وظیفه‌ای دشوار است که خبرنگاران آن را بر دوش می‌کشند؛ به‌طوری که پرنفوذترین اهرم آگاهی‌رسانی در جامعه محسوب می‌شوند. آنان به‌طور مستقیم بر روح و روان مردم تاثیر می‌گذارند و از شغلی حساس و پرمسئولیت برخوردارند. براساس آمار رسمی، روزنامه‌نگاری و خبرنگاری در کشورهای پیشرفته در زمره مشاغل معتبری قرار می‌گیرد که از درجه اهمیت قابل‌توجهی برخوردار است. این جایگاه برای اهالی خبر و خبرنگار، به‌دلایلی چون سختی و فشردگی کار، خطیر بودن، در مظان اتهام قرار گرفتن و بسیاری موارد دیگر بدیهی به‌نظر می‌رسد، اما در کشور ما خبرنگاران با مشکلات بسیاری دست‌وپنجه نرم می‌کنند. هیچ تضمینی برای آینده و امنیت شغلی آنها وجود ندارد و حتی نهادی همچون «انجمن صنفی روزنامه‌نگاران و خبرنگاران ایران» که بتواند در جهت استیفای حق و حقوق خبرنگاران گام بردارد، وجود ندارد. این خلأ، انباشتی از مصائب و مشکلات را برای این گروه به بار آورده است. این یعنی روزنامه‌نگاران همچنان در حسرت استقلال صنفی هستند و این داستان ادامه دارد.

خبرنگاری، حرفه‌ای مستقل

امیدعلی مسعودی، استاد ارتباطات دانشگاه سوره، درباره دغدغه‌های خبرنگاران به ایرنا می‌گوید: پس از پیروزی انقلاب اسلامی، خبرنگاران چه به لحاظ کمی و چه کیفی توسعه یافته‌اند و تعداد نشریات ما افزایش پیدا کرده است؛ با این حال «خبرنگاری» به‌عنوان حرفه‌ای مستقل در جامعه چندان شناخته شده نیست و تشکل صنفی ندارد. ما همچنان نتوانسته‌ایم سازکاری برای حمایت از خبرنگاران فراهم کنیم. اگر به قانون مطبوعات نگاهی بیندازیم، می‌بینیم که یک فصل آن افتاده و آن «حقوق خبرنگاران» است. وی با تاکید بر اینکه اگر خبرنگاران تشکل صنفی داشتند، می‌توانستند بسیاری از مشکلات خود را حل کنند، ادامه می‌دهد: مشاغلی مانند پزشکی یا مهندسی به اندازه خبرنگاری بر افکار عمومی تاثیرگذار نیستند، اما تشکل صنفی دارند و اگر مشکلی برای‌شان پیش بیاید آن را درون خود حل می‌کنند. در کشورهای پیشرفته دنیا، خبرنگاری در صنف مشاغلی چون پزشکی یا مهندسی قرار می‌گیرد. مسعودی خبرنگاری را شغلی مهم و مورد احترام معرفی می‌کند که با بیداری جامعه سروکار دارد. وی در این زمینه به گفته یکی از اساتید مطبوعات اشاره می‌کند و می‌افزاید: اگر پزشکی در درمان بیمار خود مرتکب اشتباه شود، یک نفر کشته می‌شود، اما اگر خبرنگاری مطلبی را بنویسد که ذهن خوانندگان را آلوده کند، به هزاران نفر آسیب می‌رساند. مسعودی بر این اعتقاد است که خبرنگاران ما به‌طور جدی نیازمند آن هستند که در قانون مطبوعات دیده شوند. وی در این زمینه اظهار می‌کند: هم‌اکنون در قانون نظام مطبوعات، صنوف مختلفی چون مدیران، توزیع، چاپ و نشر و... حضور دارند. بهتر است این بخش‌ها با همکاری یکدیگر و در کنار نمایندگانی از دولت، قوه قضاییه و مجلس، «شورای عالی مطبوعات» را تشکیل دهند، چراکه این شورای‌عالی بسیاری از آسیب‌های جدی را که مطبوعات ما دچار آن هستند، به‌وسیله منشور اخلاقی و دستورالعمل‌هایی که خود صنف مطبوعات و خبرنگاران در تنظیم آنها نقش اساسی دارند، رفع می‌کند. این استاد ارتباطات از اینکه در کشور ما مطبوعات رکن چهارم دموکراسی است، اما هنوز رابطه خبرنگاران با دولت، مجلس و قوه قضاییه تعریف نشده، ابراز تأسف می‌کند.

شفاف‌سازی جایگاه خبرنگاران

احمد یحیایی ایله‌ای، استاد ارتباطات و روزنامه‌نگاری نیز از دیگر کارشناسانی است که معتقد است در نخستین اقدام باید «قانون مطبوعات جایگاه خبرنگاران را شفاف کند». به‌گفته این کارشناس ارتباطات خبرنگاران جایگاه معناداری در قانون مطبوعات ما ندارند. در ضمن قانون مطبوعات ما شفاف نیست و کلی است؛ به‌طوری که دست بسیاری از قضات را برای تفسیر قوانین باز می‌گذارد و مشکلات فراوانی را برای خبرنگاران به‌وجَود می‌آورد. این استاد دانشگاه با اظهار اینکه کار کردن در شرایطی که قوانین شفاف نیست، دشوار است، می‌افزاید: بسیاری از خبرنگاران آینده مبهمی دارند و از اقشار ضعیف جامعه هستند؛ از اقشاری که بیشترین خطرات، زندگی خانوادگی آنان را تهدید می‌کند. نکته مهم دیگری که ایله‌ای بر آن تاکید می‌کند، بازنگری در روندهای اطلاع‌رسانی در کل کشور است. این استاد روزنامه‌نگاری بر این باور است که دنیای امروز، دنیای اطلاعات باز است. خبرنگار نباید آنقدر عقب باشد که مردم در زمان کمتری نسبت به او کسب اطلاعات کنند. خبرنگاران باید این امکان را داشته باشند که از نظر حرفه‌ای به اطلاعاتی که حق مردم است دسترسی داشته باشند؛ در نتیجه بهتر است دایره قرمز اطلاع‌رسانی را برای خبرنگاران کوچک‌تر کنیم. این استاد روزنامه‌نگاری ادامه می‌دهد: اگر در روزنامه‌های ما فضا باز باشد و خبرنگاران بتوانند به‌درستی اطلاع‌رسانی کنند، مردم به‌جای کسب اطلاعات غیررسمی از منابع خبری نامشخص به روزنامه‌ها رو می‌آورند؛ اطلاعاتی که در بسیاری از مواقع ممکن است درست نباشد و منجر به تشویش اذهان عمومی شود. در واقع این خبرنگاران نیستند که موجب تشویش اذهان عمومی می‌شوند، چراکه تشویش اذهان عمومی زمانی اتفاق می‌افتد که فضا را می‌بندیم و نمی‌گذاریم اطلاعات از کانال رسمی که رسانه است، به مردم برسد.

قوانین شفاف برای خبرنگاران

براساس گفته ایله‌ای اگر روند اطلاع‌رسانی در جامعه بهبود پیدا کند و قوانین شفافی برای مطبوعات و خبرنگاران تعریف شود، به‌طور خودکار اقتصاد خبرنگاری رشد می‌کند و در پی آن بسیاری از دغدغه‌های این شغل رفع می‌شود. وی همچنین بیان می‌کند: در شرایط امروز مردم به روزنامه‌نگاری تحلیلی و تحقیقی تمایل دارند. خبرنگاران باید توانایی تحلیل آینده را داشته باشند و بتوانند ابعاد اقتصادی، سیاسی و فرهنگی یک خبر را پیش‌بینی کنند، چراکه از سال ۵۹ (۱۹۸۰ میلادی) روزنامه‌نگاری تحقیقی و تحلیلی در دنیا رواج پیدا کرده، اما روزنامه‌نگاری ما همچنان روزنامه‌نگاری عینی است؛ از همین رو از رسانه‌های دیجیتال عقب می‌افتد. وی «تشکیل انجمن صنفی آزاد» را از دیگر اقدامات مهمی می‌داند که دغدغه‌های خبرنگاران را کاهش می‌دهد و می‌افزاید: انجمن‌های خودساخته، دگرساخته و دولت‌ساخته هرگز مشکلات صنف خود را حل نخواهند کرد؛ همان‌طور که در هیچ جای جهان هم حل نکرده‌اند. باید انجمنی تشکیل شود که خود خبرنگاران اعضای آن را انتخاب کنند و حق دفاع از خبرنگاران را داشته باشند که البته جایگاه این انجمن صنفی نیز در قانون مطبوعات باید مشخص باشد.

سخن پایانی

گرچه تغییری اساسی به لحاظ کمی و کیفی در وجوهات مختلف عرصه خبرنگاری ایجاد شده، اما مشکلات خبرنگاران همچنان به قوت خود باقی است. نبود تشکل صنفی برای خبرنگاران برابر با انباشت مشکلات فراوان است. نبود تضمین و امنیت شغلی از دیگر مصائب این قشر است؛ به‌طوری که خبرنگار درصدد اقناع و ارضای اهداف سیاسی احزاب برمی‌آید و این به‌معنای آن است که خبرنگار با فرو گذاشتن شأن خبرنگاری، استقلال خود را از دست داده است. مسائل و مشکلات مالی برجسته‌ترین دغدغه خبرنگاران است. این مسئله جدی‌ترین آسیب در عرصه خبرنگاری تلقی می‌شود و مدیران عرصه مطبوعات نیز خود با این مشکل دست‌وپنجه نرم می‌کنند.

مشکل مالی مدیران منجر به ناپایداری مجموعه رسانه‌ای و تحت‌الشعاع قرار گرفتن زندگی خبرنگاران می‌شود.

مشکلات ذکرشده این شائبه را در ذهن مردم ایجاد می‌کند که گردش اخبار یا انتشار اطلاعات آزاد در چنین فضایی بعید به‌نظر می‌رسد؛ به‌علاوه اینکه هنوز هم برخی از مسئولان، شناخت صحیحی از هویت صنفی خبرنگار ندارند.