افزایش کم‌سابقه دمای در هفته گذشته در اسپانیا و پرتغال در اروپا جان بیش از هزار و ۷۰۰ نفر را گرفت، منجر به آتش‌سوزی گسترده در فرانسه، اسپانیا و پرتغال شد و هزاران نفر را مجبور به ترک خانه‌های خود کرد. بنا بر گزارش وزارت بهداشت اسپانیا، این دومین موج بزرگ گرمای امسال در اسپانیاست. موج اول گرما در اسپانیا از ۱۱ تا ۲۰ ژوئن ادامه پیدا کرد و جان ۸۲۹ نفر را در سراسر کشور گرفت. در آن زمان، دمای هوا به ۴۴.۵ درجه سانتی‌گراد رسید. مدیرکل بهداشت پرتغال نیز اعلام کرده بین ۷ تا ۱۸ ژوئیه ۱۰۶۳ مورد مرگ ناشی از گرما در این کشور رخ داده است. امواج حرارتی پس از عبور از جنوب‌غربی اروپا حالا به فرانسه و بریتانیا رسیده و باعث شکسته شدن رکورد گرما در بریتانیا، یعنی ۴۰ درجه شده است. پیش‌بینی می‌شود رکورد دما در جنوب و غرب آلمان و همچنین بلژیک شکسته خواهد شد. این افزایش گرما در ایران نیز سخت و نفس‌گیر شده است. طبق اعلام ناسا شهر اهواز در هفته گذشته گرم‌ترین نقطه زمین بود. رکورد مصرف برق در استان خوزستان شکسته شد. از هفته‌های گذشته بخش‌هایی از عراق، ایران و کویت دمای بیش از ۵۰ درجه را تجربه کردند. در این مدت، شهر آبادان رکورد ۷۰ ساله گرمای هوا در خوزستان را شکست و دمای ۵۲.۲ درجه را ثبت کرد.

مجید شفیع‌پور، رئیس موسسه ملی تغییر اقلیم و محیط‌زیست دانشگاه تهران در گفت‌وگو با صمت می‌گوید: افزایش میانگین دمای سطحی منجر به افزایش تبخیر سطحی می‌شود و کاهش منابع آب‌های تجدیدپذیر و شیرین را به همراه دارد. به تبع بر اثر افزایش دمای سطحی و دریافت بیشتر طول موج‌های ماورای بنفش یا اشعه UV در سطح زمین، خسارت‌های بیشتری بر گیاهان، ظاهر ساختمان‌ها و بافت‌های گوناگون شهرسازی، میدان‌دید انسان‌ها شده و انواع بیماری‌ها از جمله بیماری‌های پوستی را افزایش می‌دهد. مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.

به‌تازگی موج گرمایی شدیدی اروپا را دربرگرفته و پیامدهای سنگینی به‌جا گذاشته است. وضعیت اقلیمی کنونی را با وجود این رخدادهای حدی، چگونه توصیف و ارزیابی می‌کنید؟

تغییر اقلیم گرمایش جهانی بر زمینه‌های بسیار گسترده‌ای مانند سلامتی، آب، غذا، انرژی، جنگل‌ها، ساخت‌وساز و شهرسازی، دریاها و اقیانوس‌ها، تنوع زیستی، مباحث ایمنی و امنیتی و... اثرات منفی و مخربی بر جا می‌گذارد.

شکل‌گیری رخدادهای حدی مانند امواج حرارتی که امسال شاید بیش از سال‌های گذشته بروز داشته، از جمله همین اثرات است.

امواج حرارتی در دامنه ۴ هفته گذشته در اروپا و در چند روز گذشته بر ایران حاکم شده است. زمانی‌که غلظت انواع گازهای گلخانه‌ای به نمایندگی دی‌اکسیدکربن در اتمسفر افزایش یابد، بخش زیادی از انرژی دریافتی از خورشید که از سطح زمین بازتابش پیدا می‌کند، توسط گازهای گلخانه‌ای در اتمسفر جذب و نگهداشته شده و به تبع گرمای آن در سطح زمین بیشتر محبوس و باعث ازدیاد میانگین دمای سطحی کره زمین می‌شود.

در این زمینه شاید ذکر چند تاریخ از نظر مبنای شروعی اندازه‌گیری‌های غلظت گازهای گلخانه‌ای و روند رو به رشد آن بتواند قدری به شفاف‌تر شدن تصویر و درک بهتر تهدیدهایی که ممکن است در مقابل جوامع گوناگون بشری در نقاط گوناگون جهان قرار بگیرد، کمک کند.

در سال ۱۸۵۰ میلادی که آغاز انقلاب صنعتی در اروپا بود با ابداع و اختراع ماشین برای تولید محصولات به صورت خطوط تولید انبوه، نیاز به استفاده بیشتر از منابع انرژی بیشتر شد. این انرژی نیز در آن زمان تنها از منابع انرژی‌های فسیلی با رهبریت زغال سنگ در اختیار بود. از ارمغان‌های افزایش استفاده لجام گسیخته از منابع انرژی فسیلی، بهبود شرایط اقتصادی و رشد اقتصادی کشورهای اروپایی بود اما پیامدهای منفی آن نیز دامن زدن به پدیده گرمایش جهانی و تغییرات آب‌وهوایی بوده است.

برآوردهای اندازه‌گیری شده در سال ۱۸۵۰ رقم ۲۷۸ جز در میلیون یا ppm ۲۷۸ را به‌عنوان غلظت دی‌اکسید کربن در اتمسفر نشان می‌دهد.

تلاش کشورها برای ارتقای وضعیت اقتصادی به‌ویژه در کشورهای توسعه‌یافته همراه با ازدیاد مصرف سوخت‌های فسیلی به‌عنوان منابع تامین‌کننده انرژی بود، به‌گونه‌ای که در سال ۱۹۹۰، یعنی تقریبا ۱۴۰ سال پس از آغاز انقلاب صنعتی در اروپا، غلظت دی‌اکسیدکربن به حدود ppm ۳۸۰ تا ۳۹۰ رسید و امروز در اواخر ماه هفتم سال ۲۰۲۲ میلادی، این عدد حدود ppm ۴۱۵ شده است. افزایش غلظت دی‌اکسیدکربن در طول حدود ۱۷۰ سال با گذر زمان شتاب بیشتری گرفته و این روند به حدی است که سال جاری نسبت به سال گذشته در همین زمان حدود ppm ۳ افزایش غلظت دی‌اکسیدکربن داشته‌ایم.

در ۵۰ تا ۶۰ سال گذشته به‌طور میانگین سالانه حدود ppm ۱.۶ غلظت دی‌اکسیدکربن افزایش داشته است.

با شروع قرن جدید و در ۲۲ سال گذشته، تکیه جامعه جهانی در کشورهای توسعه‌یافته و اقتصادهای نوظهور در جهان در حال توسعه، بر استفاده از منابع انرژی اعم از انرژی‌های تجدیدناپذیر و سوخت‌های فسیلی مانند زغال‌سنگ، نفت و گاز طبیعی و همچنین انرژی‌های تجدیدپذیر مثل انرژی‌های خورشیدی، بادی و زیست‌توده بیشتر شده است. در دو دهه اخیر، نرخ ازدیاد غلظت دی‌اکسید کربن در ابتدا ppm ۲، سپس ppm ۲.۵ و امروز به ppm ۳ در سال افزایش پیدا کرده است.

این نرخ افزایشی نشان می‌دهد جامعه جهانی همچنان پیامدهای سوء و آثار فعالیت‌های مخرب خود را آن‌چنان جدی نگرفته است اما واقعیت به شکل جدی بر کره زمین اثر می‌گذارد و امروز می‌بینیم که امواج حرارتی چگونه باعث از بین رفتن انسان‌ها می‌شود و انواع و اقسام آسیب‌های اقتصادی، اجتماعی و محیط‌زیستی برجا می‌گذارد.

حدود ۵ سال پیش هم شاهد شکل‌گیری امواج حرارتی در اروپا و به‌طور مشخص در فرانسه بودیم که تلفات ۵ تا ۶ هزار نفری برجا گذاشت و زنگ خطرها را به صدا درآورد. در ۴ هفته گذشته، حداکثر دمای حدود ۳۸ درجه را در آلمان، ۳۹ درجه را در فرانسه، ۴۰ درجه را در اسپانیا و ۴۱ درجه را در ایتالیا و یونان داشتیم که علاوه بر خسارت‌های محیط‌زیستی برای گیاهان و دامن‌زدن به آتش‌سوزی جنگل‌ها در اسپانیا و ایتالیا، به تلفات چند صدنفره انسانی هم منتهی شد.در چند روز گذشته در انگلستان شاید برای نخستین‌بار در طول تاریخ در محدوده بریتانیا با دمای ۴۰ درجه سلسیوس مواجه شدیم.

افزایش تواتر شکل‌گیری این رخدادهای حدی در نقاط گوناگون جهان باید بسیار جدی تلقی شود. افزایش میانگین دمای سطحی منجر به افزایش تبخیر سطحی می‌شود و کاهش منابع آب‌های تجدیدپذیر و شیرین را به همراه دارد. به تبع بر اثر افزایش دمای سطحی و دریافت بیشتر طول موج‌های ماورای بنفش یا اشعه UV در سطح زمین، خسارت‌های بیشتری بر گیاهان، ظاهر ساختمان‌ها و بافت‌های گوناگون شهرسازی، میدان دید انسان‌ها شده و انواع بیماری‌ها از جمله بیماری‌های پوستی را افزایش می‌دهد.

اشعه UV یکی از شاخص‌هایی است که نشان می‌دهد افزایش میانگین دمای سطحی چه پیامدهایی را حتی در بازه زمانی بسیار کوتاهی باقی برجا می‌گذارد.

این افزایش دما در منطقه غرب آسیا و ایران چگونه اتفاق افتاده است؟

غلظت دی‌اکسیدکربن از حدود ppm ۲۷۸ به ۴۱۵ رسیده است. افزایش ppm ۱۳۵ غلظت دی‌اکسید کربن در اتمسفر در این دوره زمانی باعث افزایش حدود ۱.۲۱ درجه سلسیوس میانگین دمای سطحی در کره زمین شده است.

این میزان افزایش میانگین دمای سطحی زمین در هر جغرافیایی از کره زمین کمتر و بیشتر می‌شود.

در منطقه غرب آسیا و به‌ویژه ایران شاهد این هستیم که این افزایش دما کمی بیشتر از ۲ درجه سلسیوس بوده است. در واقع ایران بیش از ۱.۵ برابر افزایش میانگین دمای سطحی کره زمین را تجربه کرده است.

پیامدهای سوء این گرمایش در بخش آب به روشنی برای ما ملموس شده است. افزایش تبخیر آب‌های سطحی، کاهش آورد ابرها و کاهش ذخایر آب‌های زیرزمینی به‌دلیل افزایش بارگذاری‌ها و نیازها نشان می‌دهد که باید بروز شکل‌گیری این رخدادها را به‌عنوان پیامدهای سوء تغییرات اقلیمی جدی بگیریم.

مقابله با این شرایط نیازمند چه اقداماتی است؟

علاوه بر تلاش‌های بین‌المللی در مقیاس ملی باید بسیار آگاهانه و هشیارانه راهبردها، سیاست‌ها، برنامه‌ها و اقدامات اجرایی را تبیین، تدوین، تصویب و سپس با اولویت بالا اجرایی کنیم. ارتباط همبسته میان انرژی، آب، غذا و به تبع آن بهداشت و سلامت، مباحثی بسیار جدی و پر اهمیتی است که به بقا و حیات روبه رشد جوامع پیوند دارد.

این مسائل برای جوامع آسیب‌پذیر از منظر تغییرات اقلیمی، مانند کشور ایران، اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. نباید دیگر به مباحث علمی و تخصصی به اثبات رسیده در زمینه تغییر اقلیم با نگاه‌های غیرتخصصی و بعضا با تردید و توطئه‌انگاری نگریسته شود. ایران فارغ از کنوانسیون‌ها، توافقنامه‌ها و پروتکل‌های بین‌المللی باید برای حفظ منافع خود در مقیاس ملی با توجه به اولویت‌ها و شرایط کنونی، هدف‌گذاری مناسبی را دنبال کند.

موقعیت جغرافیایی ایران در غرب آسیا، ما را در مقابل افزایش میانگین دمای سطحی زمین بسیار آسیب‌پذیرتر کرده است. افزایش میانگین دمایی در ایران حدود ۲.۰۱ درجه سلسیوس بوده که پیامدهای بسیار زیادی داشته و دارد.

تداوم این وضعیت می‌تواند برای چند دهه آینده دمای هوا را به حدود ۳ تا ۳.۵ درجه سلسیوس برساند که آن زمان حیات انسان را به‌طور جدی به مخاطره خواهد انداخت و تلفاتی که امروز در اروپا شاهد آن هستیم به منطقه غرب آسیا خواهد رسید.

تمام کشورهای غرب آسیا وضعیت مشابهی دارند اما ایران به‌دلیل شرایط خاص اقلیمی و مسیر عبور منحنی‌های جریان هوا، بیشتر آسیب‌پذیر است.

در حال حاضر برای انجام اقدامات دیر است اما باید تلاش‌ها با اولویت‌بخشی نخست به این مسئله شکل بگیرد تا شتاب این روند کاهش پیدا کند.

سخن پایانی

افزایش غلظت گازهای گلخانه‌ای در اتمسفر از سال ۱۸۵۰ و با شروع انقلاب صنعتی تا کنون افزایش شتابانی داشته که منجر به تغییرات اقلیمی و گرمایش جهانی شده و سال به سال اثرات سوء خود را با شدت بیشتری بر جا می‌گذارد.

در این میان، مناطق جغرافیایی و همچنین طبقات اقتصادی گوناگون، تاثیرپذیری متفاوتی از بروز این پدیده دارند. با وجود اینکه کشورهای اروپایی ذیل کشورهای توسعه‌یافته و ثروتمند به‌شمار می‌روند و اقدامات بیشتری برای مقابله با تغییر اقلیم و سازگاری با گرمایش جهانی نسبت به کشورهای در حال توسعه داشته‌اند اما موج افزایش دما در این کشورها در هفته‌های گذشته توانسته جان بیش از هزار انسان را بگیرد و آسیب‌های جدی به محیط‌زیست و زیرساخت‌های شهری وارد کند.