خرمشهر در قاب هنر

خرمشهر، ۵۷۶ روز در اشغال ارتش صدام حسین بود تا در نهایت در سوم خرداد سال ۱۳۶۱ طی عملیات «بیت‌المقدس» آزاد شد. بی‌شک خبر آزادسازی خرمشهر خونی تازه به رگ‌های رزمندگان ایرانی تزریق کرد تا با جان و دل از خاک خود دفاع کنند. هرچند این جنگ ناجوانمردانه تا سال‌ها ادامه داشت اما بی‌شک آزادسازی خرمشهر نقطه عطف پیروزی بزرگمردان ایران در برابر مهاجمان عراقی بود.

شاید بتوان خرمشهر و روایت‌های حقیقی از جان بر کفی مردم این شهر که در کنار نظامیان باقی ماندند تا دوشادوش هم در برابر هیولای مهاجم بایستند وجود دارد را یکی از بهترین سوژه‌های سینمای جنگ در کشورمان دانست؛ شهری که می‌توان از دل آن هزاران داستان روایت کرد که هیچ یک با دیگری شباهتی ندارد؛ شهری که هر کدام از مردان و زنان آن می‌توانند قهرمان یک فیلم سینمایی باشند.

بی‌شک سوژه‌ها و آثار هنری که از دل جنگ شکل می‌گیرند، از پرطرفدارترین آثار در سینمای جهان هستند. این نوع از سینما نه‌تنها مخاطبان خاص خود را دارد، بلکه به‌نوعی یادآور تاریخ نبردها و رشادت‌هایی است که مردم هر کشور در طول جنگی که با آن مواجه بودند، از خود نشان دادند. سینمای ایران نیز جدا از این موج در هنر هفتم نیست؛ کما اینکه در همان سال‌های جنگ و البته تنها چند سالی بعد از پایان جنگ تحمیلی شاهد ساخت فیلم‌ها و سریال‌های مختلفی با موضوع دفاع مقدس بودیم. هرچند این روزها سینمای جنگ که در ایران با نام سینمای «دفاع مقدس» شناخته می‌شود، شکل و شمایل خود را تغییر داده و بیشتر به سمت عواقب و تاثیرات جنگ در جامعه ایرانی رفته، اما باز هم شاهد تولید آثاری با موضوع دفاع مقدس در سینمای ایران هستیم.

طی ۴۰ سال پس از آزادسازی خرمشهر، فیلم‌هایی در سینمای ایران تولید شده که به‌نوعی تصویرگر اتفاقاتی است که در طول اشغال و البته در طول ۸ سال دفاع مقدس، در این شهر رخ داده است؛ فیلم‌هایی که گاه اشاره‌ای کوچک به این شهر کرده و گاه نیز داستان فیلم در این شهر رخ داده است. در این گزارش اشاره‌ای داریم به فیلم‌هایی که به‌صورت خاص خرمشهر را در طول دفاع مقدس به تصویر کشیده است.

زنده‌یاد رسول ملاقلی پور را همه سینمادوستان می‌شناسند؛ کارگردانی که خود میدان نبرد را تجربه کرده و با روحیه سرکشی که داشت، آثار متفاوتی را در سینمای ایران به تصویر کشید. این کارگردان را می‌توان جزو نخستین کارگردانانی دانست که برای نخستین بار در سینمای ایران خرمشهر را به تصویر کشیده و با هدف قرار دادن این شهر قهرمانان خود را برای نجات و آزادسازی آن روانه خرمشهر می‌کند.

ملاقلی‌پور در سال ۱۳۶۴، فیلم سینمایی «بلمی به‌سوی ساحل» را می‌سازد که داستان تکاورانی است که با شنیدن خبر خطر سقوط خرمشهر به سمت این شهر عزیمت کرده‌اند تا سهمی در نجات این شهر داشته باشند. فیلمی که قهرمانان آن برای رسیدن به خرمشهر با مشکلات بسیاری مواجه می‌شوند و در نهایت نیز در این شهر به شهادت می‌رسند.

زمانی که عنوان سینمای دفاع مقدس به گوش می‌رسد، بعد از به خاطر آوردن نام کارگردانان شناخته شده این نوع از سینما، کمتر کسی نام احمدرضا درویش را به‌عنوان کارگردان سینمای جنگ در کنار نام دیگر کارگردانان این حوزه به‌خاطر می‌آورد، اما احمدرضا درویش یکی از کارگردانانی است که با ساخت سه‌گانه خود با موضوع دفاع مقدس و البته خرمشهر، توانست 3 اثر همیشه ماندگار را در سینمای ایران خلق کند.

این کارگردان در سال ۱۳۷۳ نخستین اثر از سه‌گانه خود با نام «کیمیا» را جلوی دوربین برد. داستان این فیلم زمانی رخ می‌دهد که عراق به خرمشهر حمله کرده و همسر شخصیت اصلی داستان یعنی رضا با بازی خسرو شکیبایی، در بیمارستان شهر بعد از به دنیا آمدن فرزندش، می‌میرد و رضا نیز به‌دست عراقی‌ها اسیر می‌شود. حالا رضا بعد از گذشت سال‌ها و رهایی از اسارت به‌دنبال دختر خود می‌گردد که توسط پزشک معالج همسرش به فرزندی پذیرفته شده است.

این فیلم سینمایی توانست در سیزدهمین دوره جشنواره فیلم فجر 4 سیمرغ بلورین را از آن خود کند که از آن جمله می‌توان به سیمرغ بلورین بهترین بازیگر مرد اشاره کرد.

«دوئل» دیگر اثری است که این کارگردان درباره خرمشهر و در سال ۸۱ روانه پرده سینماها می‌کند. «سرزمین خورشید» نیز یکی دیگر از سه‌گانه احمدرضا درویش است، اما باتوجه به اینکه داستان آن در آبادان رخ می‌دهد، در این گزارش به آن اشاره‌ای نمی‌کنیم. هرچند این فیلم نیز یکی از به‌یادماندنی‌ترین آثار در حوزه دفاع مقدس است.

حمید فرخ‌نژاد در ذهن سینمادوستان به‌عنوان بازیگر شناخته شده است؛ اما این هنرمند در سال ۱۳۷۹ فیلم سینمایی با موضوع خرمشهر جلوی دوربین می‌برد که نام آن را «سفر سرخ» می‌گذارد. داستان این فیلم در روز سقوط خرمشهر رخ می‌دهد که تعدادی از نیروی‌های مردمی به همراه دو مجروح و دو پرستار و گروهی از مردم به قصد خروج از شهر به پلی می‌رسند که به‌دست نیروهای ارتش عراق افتاده است. گروهی تصمیم می‌گیرد برای نجات غیرنظامیان، جدا از آنها طی مسیر کند و در گذر از مسیرهای مختلف با ماجراهایی از جنگ درگیر می‌شود. یکی دیگر از به‌یادماندنی‌ترین آثار سینمایی در حوزه دفاع مقدس، فیلم سینمایی «روز سوم» به کارگردانی محمدحسین لطیفی است که در سال ۱۳۸۵ تولید شد؛ فیلمی که بی‌شک ترس و دلهره در مخاطب خود ایجاد و لحظه به لحظه مخاطب خود را نگران شخصیت‌های اصلی فیلم می‌کند.

سینمای کودک هم بی‌نصیب نماند

اما سینمای کودک و نوجوان نیز از «دفاع مقدس» بی‌بهره نبوده است. هرچند کم اما فیلم‌هایی با قهرمان‌های کودک و نوجوان از حماسه خرمشهر جلوی دوربین رفته است. در این میان می‌توان به فیلم سینمایی «کودک و فرشته» ساخته مسعود نقاش‌زاده اشاره کرد که محصول سال ۱۳۸۷ است. داستان این فیلم در همان روزهای اول حمله به خرمشهر می‌گذرد و در آن شاهد تلاش نوجوانانی هستیم که برای دفاع از شهر خود در تکاپو هستند.

«بزرگمرد کوچک» به کارگردانی صادق صادق دقیقی نیز از دیگر فیلم‌های دفاع مقدس است که قهرمان آن یک پسر نوجوان است. این فیلم در سال ۱۳۹۰ تولید شده و نخستین تجربه سینمایی این کارگردان به‌شمار می‌رود.

حضور پررنگ زنان

آنچه مشخص است، این است که پروژه‌های بزرگ سینمای دفاع مقدس در کشور معمولا توسط کارگردانان مرد ساخته شده که قهرمانان آن نیز مرد بودند، اما سال گذشته منیر قیدی، کارگردان زن سینمای ایران که پیش از این تجربه ساخت فیلم‌هایی با موضوع دفاع مقدس را داشته، به سراغ قهرمانان زن در روزهای دفاع از خرمشهر می‌رود. این کارگردان سال گذشته «دسته دختران» را جلوی دوربین برد و تمام تلاش خود را کرد تا نقش کلیدی زنان قهرمان خرمشهر را در دفاع از این شهر در کنار مردان به تصویر بکشد؛ زنانی که هر کدام با اهداف و البته مشکلاتی که دارند با هم همراه شدند تا به‌نوعی سهم خود را در دفاع از خرمشهر ایفا کنند. در این فیلم بازیگرانی چون نیکی کریمی، پانته‌آ پناهی، فرشته حسینی، هدی زین‌العابدین، صدف عسکری، یاسین مسعودی، حسین سلیمانی و مهدی حسینی‌نیا بازی کرده‌اند.